Języki majańskie

Języki majańskie

Obszar	Meksyk, Gwatemala, Belize, Honduras
Użytkownicy	Majowie
Liczba mówiących	6 mln[1]
Prajęzyk	język pramajański
Kody rodziny językowej
ISO 639-5	myn
Glottolog	maya1287
Występowanie
Rozmieszczenie języków majańskich w Ameryce Środkowej
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unicode.

Migracje ludów Maya

Rozmieszczenie poszczególnych języków majańskich

Języki majańskie, także: języki maja, języki maja-kicze – jedna z ważniejszych rodzin językowych w Mezoameryce, z największą liczbą użytkowników wśród języków autochtonicznych obu Ameryk. Językami majańskimi posługują się Majowie (tak współcześni, jak i z czasów historycznych) na terenach Meksyku, Gwatemali, Belize i Hondurasu. Wszystkie języki tej rodziny wywodzą się z używanego prawdopodobne 5000 lat temu prajęzyka, zwanego językiem pramajańskim. Do rodziny tej zalicza się też klasyczny język majański, używany w okresie świetności cywilizacji Majów. Większość języków majańskich to ergatywne języki polisyntetyczne o szyku zdania VOS, w których występują spółgłoski ejektywne. Od czasu kolonizacji hiszpańskiej do zapisu języków majańskich używa się alfabetu łacińskiego, aktualnie w konwencji proponowanej przez Academia de Lenguas Mayas de Guatemala(ang.) (ALMG).

W chwili przybycia Hiszpanów w XVI w. istniało 31 języków Majów^[2].

Klasyfikacja języków majańskich

Rodzina języków majańskich jest bardzo dobrze udokumentowana, a ogólny schemat klasyfikacji jest przyjęty przez większość badaczy, z wyjątkiem kilku drobnych kwestii spornych. Na przykład jednym z nierozwiązanych dotąd problemów jest umiejscowienie języków ch’ol i q’anjobalsko-chujeańskich.

Historia rozwoju języków majańskich

Języki majańskie bywają zaliczane do postulowanej fyli penutiańskiej^[3][4].

Grupa huastecka

Język wastek (alternatywne formy: huastec, huaxtec) jest używany w meksykańskich stanach Veracruz i San Luis Potosí przez około 110 tys. osób^[5]. Najbardziej odrębny spośród języków majańskich.

Język chicomuceltec, używany w stanie Chiapas (wymarły przed 1982), był blisko spokrewniony z huastec.

Grupa jukatańska

Język maya-yucatec (określany przez użytkowników po prostu jako „maya”) jest najbardziej rozpowszechnionym z języków majańskich na terenie Meksyku. Jest używany przez około 800 tys. osób, w większości na terenie półwyspu Jukatan^[6][7]. Posiada bogatą literaturę z okresu postkolonialnego i jest powszechnie używany jako pierwszy język na obszarach wiejskich w stanie Jukatan oraz w sąsiednich stanach Quintana Roo i Campeche.

Pozostałe trzy języki jukatańskie to mop, używany przez 10 tys. osób głównie w Belize; itza, wymarły lub niemal wymarły język na terytorium Gwatemali, lakandoński, również poważnie zagrożony z około 1000 użytkownikaów w kilku wioskach w pobliżu puszczy Selva Lacandona, w meksykańskim stanie Chiapas.

Grupa zachodnia

Języki cholskie

Najważniejszym przedstawicielem tej grupy jest ch’ol, używany przez 130 tys. osób w Chiapas^[8][9]. Blisko spokrewniony język chontal w stanie Tabasco (chontal maya, nie należy mylić z językiem chontal w stanie Oaxaca) używany jest przez 55 tys. osób^[10]. Inny spokrewniony język to zagrożony wymarciem język ch'orti', używany przez 30 tys. osób w Gwatemali^[11].

Języki cholskie uważa się za najbardziej zachowawcze pod względem słownictwa i fonetyki. Są bardzo bliskie języka inskrypcji okresu klasycznego, odkrytych na obszarze centralnych nizin.

Języki tzeltalskie

Najbliżej spokrewnione z językami cholskimi języki z grupy tzeltalskiej: język tzotzil oraz tzeltal, oba powszechnie używane w stanie Chiapas (265 tys. użytkowników w przypadku tzotzil i 215 tys. w przypadku tzeltal)^[12].

Języki kanjobalskie (q’anjob’al)

Języka q’anjob’al używa 77 700 osób w Gwatemali (Huehuetenango)^[7]. Innymi przedstawicielami tej grupy są: język jacaltec – mający ponad 50 tys. użytkowników – oraz język czuh (chuj) – używany przez 30–50 tys. osób.

Języka tojolab’al używa 36 tys. osób w stanie Chiapas^[13][14].

Grupa wschodnia (kicze-mame)

Język q'eqchi' stanowi osobną podgrupę w obrębie języków kicze-mame. Jest używany przez około 400 tys. osób w południowej Gwatemali. W wyniku niedawnych migracji ma 12 tys. użytkowników w Salwadorze^[15].

Język mame (mam)

Język mame jest używany przez 150 tys. osób w gwatemalskich departamentach San Marcos i Huehuetenango. Inne języki to awakatek – 20 tys. mieszkańców miasta Aguacatán, w departamencie Huehuetenango. Język ixil (być może chodzi o trzy odrębne języki) używany jest przez 70 tys. mieszkańców w tzw. „trójkącie Ixil” w departamencie Quiché^[16][17][18].

Języki kicze (quiché, k’iche’)

Język kicze^[19] jest używany przez około 1 mln osób na wyżynach Gwatemali, w pobliżu miast Chichicastenango i Quetzaltenango oraz w górach Cuchumatán, a także przez przybyszów z obszarów wiejskich w mieście Gwatemala^[7]. Sławna księga mitów Majów, Popol Vuh, została napisana w archaicznym języku nazywanym klasycznym językiem kicze. Kultura ludu K’iche’ przeżywała właśnie swoje apogeum w momencie najazdu hiszpańskiego. Utatlán, w pobliżu dzisiejszego miasta Santa Cruz del Quiché, stanowił gospodarcze i ceremonialne centrum tej kultury^[20].

Język achi posiada 85 tys. użytkowników w Cubulco i Rabinal, dwóch municipios w departamencie Baja Verapaz. Według innych sposobów klasyfikacji, np. Campbella, achi uważany jest za odmianę k’iche’. Jednakże ze względu na historyczne podziały etniczne, Achi Maya nie uważają się za K’iche’^[21].

Język kaqchikel jest używany przez 400 tys. osób na obszarze rozciągającym się od Gwatemali do północnego brzegu jeziora Atitlán^[22]. Język tz’utujil posiada około 90 tys. użytkowników^[23][24]. Inne języki należące do grupy kicze to: język sakapultek, prawie 40 tys. użytkowników głównie w departamencie El Quiché, oraz sipakapense, używany przez 8 tys. osób w Sipacapa, w departamencie San Marcos.

Języki poqom

Języki poqom są blisko spokrewnione z językami kicze, z którymi tworzą podgrupę poqom-kicze w grupie kicze-mame^[25].

Język poqom jest używany przez 90 tys. osób^[26][27] w Purulhá, Baja Verapaz i w następujących miastach Alta Verapaz: Santa Cruz Verapaz, San Cristóbal Verapaz, Tactic, Tamahú i Tucurú. Językiem poqomam posługuje się ok. 30 tys. osób^[28][29][30] na kilku niewielkich obszarach, z których największy leży w departamencie Alta Verapaz. Dawniej język poqomam był używany również w Salwadorze.

Zapis języków majańskich

Przypisy

Bibliografia

• Alfred FranciszekA.F. Majewicz Alfred FranciszekA.F., Języki świata i ich klasyfikowanie, wyd. 1, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1989, ISBN 83-01-08163-5, OCLC 749247655  (pol.).
• DennisD. Tedlock DennisD., Popol Vuh, Księga Majów, Gliwice: Wydawnictwo Helion, 1996, ISBN 978-83-246-0764-8 .
• LyleL. Campbell LyleL., American Indian Languages: The Historical Linguistics of Native America, New York: Oxford University Press, 1997 (Oxford Studies in Anthropological Linguistics 4), ISBN 0-19-509427-1, OCLC 48140020  (ang.).
• Munro S.M.S. Edmonson Munro S.M.S., Classical Quiché, [w:] Norman A.N.A. McQuown, RobertR. Wauchope (red.), Handbook of Middle American Indians, Vol. 5: Linguistics, Austin: University of Texas Press, 1968, s. 249–268, ISBN 0-292-73665-7, OCLC 679408449  (ang.).

Linki zewnętrzne

• Oficjalna strona internetowa Academia de Lenguas Mayas de Guatemala (hiszp.)
• Pismo Majów w serwisie Omniglot (ang.)