Jūni-hitoe

Oficjalne stroje dworskie z okresu Heian oraz charakterystyczne dla tej epoki fryzury i makijaż. Fragment XIII-wiecznego Ilustrowanego dziennika Murasaki Shikibu (Murasaki Shikibu nikki emaki (jap. 紫式部日記絵巻) ze zbiorów Muzeum Narodowego w Tokio

Jūni-hitoe (jap. 十二単, 十二単衣), karaginumo (jap. 唐衣裳), kasane shōzoku (jap. 襲装束), nyōbō shōzoku (jap. 女房装束) – japoński strój reprezentacyjny (ceremonialny[1] bądź formalny[2]) wykonany z tkanin jedwabnych, który był noszony przez członkinie arystokracji dworskiej od IX wieku[3][4], a w wersji uproszczonej i ograniczonej do 5 kimon od lat 70. XI wieku[5] lub okresu Kamakura[6][7]. „Królujące w epoce Heian” jūnihitoe, choć wyjątkowo nieskomplikowane w kroju, „było symbolem szyku, elegancji i dobrego smaku”[8]. Składało się z wielu elementów odzieży, przy których łączeniu istotne było osiągnięcie wyrafinowanych efektów kolorystycznych[9][10][11].

Ponieważ do współczesności nie przetrwały żadne przykłady tekstyliów z okresu Heian, źródłem informacji o ówczesnym wielowarstwowym typie kobiecego ubioru są przekazy pisemne i ikonograficzne[9]. Wśród zachowanych zabytków literatury pięknej wyróżniają się zwłaszcza XI-wieczne utwory prozatorskie Sei Shōnagon i Murasaki Shikibu, bogate w opisy reprezentacyjnych strojów dam dworu, sposobu ich noszenia i kolorystyki[4].

Wielowarstwowy strój dworski XIX-wiecznej lalki me-bina (jap. 女雛) w typie kokin bina (jap. 古今雛) ze zbiorów Muzeum Sztuki w Honolulu. Lalki w jūnihitoe eksponowane są od XVII wieku podczas Święta Dziewczynek

Kobiecy ubiór reprezentacyjny złożony był z wielu nałożonych na siebie, różnokolorowych, częściowo widocznych szat o bardzo prostym kroju[4]. Kolejne warstwy odzieży dobierano według skomplikowanych reguł estetycznych, zwanych irome no kasane (jap. 色目の襲)[12][13] lub kasane no irome (jap. 襲の色目)[6][14], tj. nałożone na siebie odcienie[10][15]. Szczególną wagę przywiązywano do harmonijnego dopasowania palety barw jūnihitoe do cyklu przemian w przyrodzie[16], „podkreślając w ten sposób nierozerwalny związek ze światem natury”[17], jak również cyklu ceremonii, świąt i obrzędów religijnych[18].

Charakterystyczną cechą japońskich ubiorów wielowarstwowych była ich obszerność i sztywność, maskująca figurę. Kobiety „ginęły w niezwykle grubych strojach, które sprawiały, że wszelkie indywidualne cechy budowy stawały się czymś niewłaściwym i niewidocznym”[5].

W wiekach X-XI na określenie ceremonialnego stroju kobiecego używano pojęć karaginumo (jap. 唐衣裳)[19][20] bądź mokaraginu (jap. 裳唐衣)[21] od dwóch dodatkowych elementów pełnego zestawu szat, tj. mo (jap. 裳) – plisowanej tylnej zapaski tworzącej tren oraz karaginu (jap. 唐衣) – krótkiej szaty przypominającej kamizelkę[22][20]. Wielowarstwowe komplety odzieży, noszone w kilku wariantach, nazywano również kasane shōzoku (jap. 襲装束), ubiorem dam dworu – nyōbō shōzoku (jap. 女房装束), ubiorem wielowarstwowym – karaginu no shōzoku (jap. 唐衣の装束) lub po prostu shōzoku (jap. 装束)[23][6][19][20].

Wyrażenie jūnihitoe (jap. 十二単), czyli 12 warstw[9][7] (strój 12-warstwowy[8]), jako określenie najbardziej oficjalnej wersji ubioru dworskiego zaczęło być używane dopiero w XVI wieku[6]. Prawdopodobnie liczba 12 miała odnosić się do znacznej wielowarstwowości tego typu tekstyliów[13].

Uproszczona wersja stroju jūnihitoe. Fryzura i makijaż charakterystyczne dla przedstawicielek arystokracji dworskiej w okresie Edo (XVII-XIX w.). Ubiór prezentowany na manekinie w Pałacu Cesarskim w Kioto Kyōto Gosho (jap. 京都御所)

W rzeczywistości – do momentu wydania przepisów antyzbytkowych, które ograniczyły kasane shōzoku do 5 warstw kimon[5][20] – arystokratki nosiły zmienną liczbę szat tworzących komplet, dobierając je w zależności od okresu roku i panujących warunków atmosferycznych, okoliczności czy własnych upodobań[10][24]. Wielowarstwowość ubioru mogła zarówno ograniczać się do 5 kimon, jak i dochodzić do 40 kolejnych elementów odzieży[20]. W okresie Heian komplety jūnihitoe dam dworskich składały się zazwyczaj z 10-25 jedwabnych szat[10]. Przed wprowadzeniem ograniczeń w zakresie wystawności dworskich strojów, waga takich zestawów odzieżowych mogła dochodzić nawet do 15 kg[5].

W okresie Kamakura ograniczono przepych i obszerność szat dworskich, weszły również w modę inne typy ubiorów, jednak członkinie dworu cesarskiego nadal zakładały jūnihitoe z okazji uroczystości intronizacyjnych czy weselnych[25]. Do dzisiejszego dnia stroje ceremonialne, pieczołowicie przechowywane i konserwowane, są jeszcze noszone przez kobiety należące do rodziny panującej[4].

W okresie Edo wśród mieszczan rozpowszechnił się zwyczaj eksponowania lalek hina ningyō (jap. 雛人形) podczas Święta Dziewczynek, zwanego też Festiwalem Lalek. Chociaż już w latach 40. i 50. XVII wieku siogunat Tokugawów wydał prawa ograniczające ekstrawagancję i przepych w kostiumach lalek, od przełomu XVII i XVIII wieku niektóre typy figurek – genroku bina (jap. 元禄雛) i kyōho bina (jap. 享保雛) – odziewano w wielowarstwowe stroje[26]. Formy i kolorystyka tych szat były „mieszczańską fantazją na temat strojów noszonych na dworze cesarskim”[27]. Jednak w połowie XVIII wieku wykształcił się kolejny rodzaj lalek – yūsoku bina (jap. 有職雛) – które ubierano w szaty o wiele skromniejsze, ale będące kopiami autentycznych modeli jūnihitoe. Materiały na te wielowarstwowe ubranka były nawet sprzedawane wytwórcom lalek przez dostawców tekstyliów na dwór cesarski[28]. Ostatecznie przepych, ozdobność i fantazyjność niektórych szczegółów stroju wcześniejszych typów figurek została połączona z realizmem ubiorów dworskich. Fuzja tych elementów znalazła swój wyraz w kokin bina (jap. 古今雛). Lalki te stały się najbardziej popularne wśród warstw mieszczańskich w ostatnim stuleciu okresu Edo[29].

Reminiscencje dworskich strojów z okresu Heian były również widoczne w awangardowej modzie lat 80. i 90. XX wieku, gdy propozycje japońskich projektantów „cechowały wielowarstwowość i ignorowanie kształtów ciała”[25].

Przypisy

  1. ↑ Znamienkiewicz 2008 ↓, s. 127, 135.
  2. ↑ Zaborowska 2003 ↓, s. 33, 38.
  3. ↑ Zaborowska 2003 ↓, s. 33, 38, 73.
  4. ↑ a b c d Znamienkiewicz 2008 ↓, s. 127.
  5. ↑ a b c d Groom 2016a ↓, s. 37.
  6. ↑ a b c d Takeda 2014 ↓.
  7. ↑ a b Zaborowska 2003 ↓, s. 128.
  8. ↑ a b Zaborowska 2003 ↓, s. 127.
  9. ↑ a b c Groom 2016a ↓, s. 36.
  10. ↑ a b c d Groom 2016b ↓, s. 40.
  11. ↑ Znamienkiewicz 2008 ↓, s. 151.
  12. ↑ Crihfield Dalby 1988 ↓, s. 1, 3, 4.
  13. ↑ a b Znamienkiewicz 2008 ↓, s. 148.
  14. ↑ Zaborowska 2003 ↓, s. 73, 129.
  15. ↑ Zaborowska 2003 ↓, s. 73.
  16. ↑ Znamienkiewicz 2008 ↓, s. 136, 149-150.
  17. ↑ Znamienkiewicz 2008 ↓, s. 136, 145-146.
  18. ↑ Znamienkiewicz 2008 ↓, s. 140, 146-147.
  19. ↑ a b Zaborowska 2003 ↓, s. 34, 129.
  20. ↑ a b c d e Znamienkiewicz 2008 ↓, s. 128.
  21. ↑ Znamienkiewicz 2008 ↓, s. 128 przyp. 7.
  22. ↑ Zaborowska 2003 ↓, s. 34.
  23. ↑ Frédéric 2002 ↓, s. 436.
  24. ↑ Znamienkiewicz 2008 ↓, s. 128, 147.
  25. ↑ a b Groom 2016a ↓, s. 39.
  26. ↑ Wosińska 2016 ↓, s. 50, 56, 57 ryc. 1.
  27. ↑ Wosińska 2016 ↓, s. 56.
  28. ↑ Wosińska 2016 ↓, s. 56, 58.
  29. ↑ Wosińska 2016 ↓, s. 56, 57 ryc. 2, 58, 59 ryc. 1-2.

Bibliografia

  • Liza Crihfield Dalby. The Cultured Nature of Heian Colors. „Transactions of the Asiatic Society of Japan”. 3, s. 1-19, 1988. ISSN 0913-4271. 
  • Louis Frédéric: Japan Encyclopedia. Käthe Roth (tłum.). Cambridge - London: The Belknap Press of Harvard University Press, 2002. ISBN 0-674-00770-0.
  • Amelia Groom: Stroje japońskie z okresu Heian. W: Marnie Fogg (red.): Historia mody. Ewa Romkowska (tłum.). Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 2016, s. 36-39. ISBN 978-83-213-4968-8.
  • Amelia Groom: Ubiór warstwowy X w. Strój arystokratki. W: Marnie Fogg (red.): Historia mody. Ewa Romkowska (tłum.). Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 2016, s. 40-41. ISBN 978-83-213-4968-8.
  • Sharon Takeda: Kimono Stories: Four Centuries of Japanese Fashion (ang.). Society for Asian Art, 2014-03-28. [dostęp 2017-09-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-09-10)].
  • Adrianna Wosińska: Lalki japońskie. Dawniej i dziś. Bydgoszcz: Wydawnictwo Kirin, 2016. ISBN 978-83-62945-47-4.
  • Barbara Zaborowska: Kimono. Jego dzieje i miejsce w japońskiej kulturze. Warszawa: Wydawnictwo Trio, 2003, seria: Oblicza Japonii. ISBN 83-88542-49-4.
  • Agata Znamienkiewicz: Dama w dwunastu szatach (jūnihitoe) - stylistyka stroju ceremonialnego. W: Iwona Kordzińska-Nawrocka (red.): W kręgu tradycji dworu Heian. Warszawa: Wydawnictwo Trio, 2008, s. 127-151, seria: Oblicza Japonii. ISBN 978-83-7436-150-7.

Media użyte na tej stronie

Empress, 19th century, Honolulu Museum of Art.JPG
Autor: Hiart, Licencja: CC0
Empress, 19th century, porcelain, paper-mâché, wood, hair, silk, cotton, metal, pigments, Honolulu Museum of Art
十二単です.JPG
Autor: ロリ, Licencja: CC BY-SA 3.0
十二単
Empress Shoshi and son.jpg
detached segment from Murasaki Shikibu Nikki Emaki (illustrated diary of Lady Murasaki).