Jaryszów (województwo opolskie)

Ten artykuł od 2013-11 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł. Należy dodać przypisy do treści niemających odnośników do wiarygodnych źródeł. (Dodanie listy źródeł bibliograficznych lub linków zewnętrznych nie jest wystarczające). Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Jaryszów

wieś
(c) geo573, CC BY 3.0 Fragment miejscowości
Państwo	Polska
Województwo	opolskie
Powiat	strzelecki
Gmina	Ujazd
Strefa numeracyjna	77
Kod pocztowy	47-143[1]
Tablice rejestracyjne	OST
SIMC	0504321
Położenie na mapie gminy Ujazd Jaryszów
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Jaryszów
Położenie na mapie województwa opolskiego Jaryszów
Położenie na mapie powiatu strzeleckiego Jaryszów
50°25′36″N 18°21′19″E/50,426667 18,355278

Logo wsi

Jaryszów (dodatkowa nazwa w j. niem. Jarischau) – wieś w Polsce, położona w województwie opolskim, w powiecie strzeleckim, w gminie Ujazd^[2][3].

W latach 1975–1998 wieś administracyjnie należała do ówczesnego województwa opolskiego.

W Jaryszowie znajduje się Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Jaryszowie.

Nazwa

W księdze łacińskiej Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis (pol. Księga uposażeń biskupstwa wrocławskiego) spisanej za czasów biskupa Henryka z Wierzbna w latach 1295–1305 miejscowość wymieniona jest w zlatynizowanej formie Jarissow^[4][5].

Integralne części wsi

Historia

Wieś i parafia Jaryszów

Pierwsze wzmianki o Jaryszowie pochodzą z połowy XIII wieku. Wieś wymieniono w dokumencie z 30 listopada 1260 roku regulującym spór pomiędzy księciem opolskim Władysławem, a biskupem wrocławskim Tomaszem o prawa miejskie Sławięcic. Wśród posiadłości biskupich w granicach księstwa opolskiego (tzw. Ujester Halt-Klucz Ujazdowski) wymieniony jest także Jaryszów i wywodzący się z Jaryszowa zbrojny księcia Władysława Heynzone de Jarissow (Heynzone de Jarissow, jako Heinrich de Jerissow, występuje także w dokumencie z roku 1265 dotyczącym Pszowa). Dokument z 1260 roku wymienia Jaryszów tylko z nazwy i nie podaje żadnych dodatkowych informacji o wsi czy o parafii. Dokument biskupów wrocławskich z 1250 roku wśród ówczesnych posiadłości biskupich w Kluczu Ujazdowskim nie wymienia Jaryszowa – stąd przypuszczenie, że dopiero w następnych latach został on własnością biskupów wrocławskich. Następnie wzmiankowany jest Jaryszów w Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis w rejestrze świętopietrza z roku 1295 (według najnowszych badań, wcześniej uważano że jest to dokument z 1305 roku). W dokumencie tym jest wzmiankowany po raz pierwszy pleban w Jaryszowie. Podane jest jego uposażenie i informacje o wsi, ale nie jest wzmiankowany kościół w Jaryszowie. Pierwszą informację o kościele parafialnym w Jaryszowie mamy z innego rejestru świętopietrza z roku 1447.

Ok. 1440 roku zbudowano w Jaryszowie nowy gotycki ceglany kościół, który przebudowano w początkach XVIII wieku i rozbudowano w latach 1922–1924. Poprzedni jaryszowski kościół został prawdopodobnie spalony w czasie pochodu husyckiego w roku 1430^[6]. Dokument fundacyjny jaryszowskich parafian dla kościoła franciszkanów w Opolu z 1451 roku wymienia ówczesnego proboszcza Johannesa Hayna, a w dokumencie założycielskim Bractwa Księży Archidiakonatu Opolskiego z 1466 roku wymieniony jest następny jaryszowski proboszcz ksiądz Nikolaus^[7]. Dokument z roku 1295 (wspomniany wyżej Liber Fundationis) potwierdza istnienie w Jaryszowie parafii i kościoła, choć o nich bezpośrednio nie wspomina. Parafia i kościół istniały przypuszczalnie już wcześniej.

Pomiędzy rokiem 1223 (nadanie praw miejskich Ujazdowi) a 1295 przeprowadzono lokację na prawie niemieckim wsi będących w posiadaniu biskupów wrocławskich. Lokacja wsi na prawie niemieckim i powstanie parafii miały zapewne miejsce pomiędzy 1270 i 1295. Sam Jaryszów jest prawdopodobnie jeszcze starszy. W XIII wieku w skład parafii wchodził tylko Jaryszów. W XIV wieku dołączyły do parafii wsie Sieroniowice i Nogowczyce, które znajdowały się już poza granicami dóbr biskupów wrocławskich. Sieroniowice wzmiankowane w dokumencie były po raz pierwszy w roku 1342, a Nogowczyce w roku 1404 (powstały jako osady zagrodnicze najpewniej wcześniej: Sieroniowice ok. 1300 roku, a Nogowczyce w 2 poł. XIV wieku). W późniejszych wiekach (XVI i XVII) parafia powiększyła się jedynie o osady przy majątkach rolnych (folwarki) różnych właścicieli Jaryszowa i Sieroniowic. Były to majątki Grzeboszowice i Dziedzinka.

W początkach XIX wieku parafia powiększyła się o przysiółki wsi Jaryszów i Sieroniowice. W ramach kolonizacji pruskiej powstała wtedy Kolonia Jaryszowska (1781–1785) i Kolonia Sieroniowicka-Schroll (1824). Taki też skład ma parafia obecnie. Składa się bowiem ze wsi: Jaryszów, Nogowczyce, Sieroniowice wraz z przysiółkami Kolonia Jaryszowska, Kolonia Sieroniowicka, Grzeboszowice. Wsie wchodzące w skład parafii wielokrotnie zmieniały właścicieli. Właściciele Jaryszowa byli też opiekunami (patronami) kościoła w Jaryszowie. Od XIII do początków XVI wieku Jaryszów był w posiadaniu biskupów wrocławskich, a później miał wielu innych właścicieli.

Ostatnim właścicielem majątku w Jaryszowie była rodzina książąt ujazdowskich von Hohenlohe-Indelfingen-Oehringen rezydująca w Sławięcicach. Majątek dworski (dominium) w Jaryszowie rozparcelowano w latach 1932–1933, a pozostałe majątki (Dziedzinka) w 1945 roku zostały przejęte przez nowe władze komunistyczne. Także Sieroniowice i Nogowczyce wielokrotnie zmieniały właścicieli. Ostatnimi właścicielami majątków w Sieroniowicach były rodziny von Tschirski-Renard ze Strzelec Opolskich i von Posadowski-Wehner z Błotnicy Strzeleckiej. Nogowczyce (folwark) były w posiadaniu rodziny von Posadowski-Wehner z Błotnicy.

W ciągu lat istnienia parafii w Jaryszowie wielokrotnie zmieniały się też nazwy wsi ją tworzących.

• Jaryszów do początku XVIII wieku był nazywany Jarissow albo Jerissow. Potem na krótko był to Jaroschau, od poł. XVIII wieku do 1945 roku nosił nazwę Jarischau, a od 1945 roku nosi nazwę Jaryszów, natomiast od listopada 2008 Jaryszów/Jarischau.
• Sieroniowice nazywane były Sieronowic lub Sieroniowitz. Od poł. XVIII wieku do 1936 roku Schironowitz, a w latach 1936–1945 Grünheide. Od 1945 roku wieś nosi nazwę Sieroniowice, a od listopada 2008 Sieroniowice/Schironowitz.
• Nogowczyce miały w przeszłości nazwy: Nogowczice lub Nogowczitz. Od połowy XVIII wieku do 1936 roku Nogowschütz, a od 1936 do 1945 Wangschütz. Od 1945 roku wieś nosi nazwę Nogowczyce, a od XI 2008 Nogowczyce/Nogowschütz.

Teren obecnej parafii był początkowo zamieszkiwany przez ludność o pochodzeniu słowiańskim posługującą się językiem staropolskim. Od XIII wieku zaczęli się tu osiedlać niemieccy koloniści. Parafia stała się dwujęzyczna. Niemieccy koloniści szybko asymilowali się z miejscową ludnością przejmując jej język (tzw. zeslawizowani Niemcy – slawisierte Deutsche). Z takiej mieszanki polsko-niemieckiej wykształciła się śląska mowa(godka), którym miejscowa ludność posługuje się do dzisiaj. Po 1945 roku na terenie parafii można było posługiwać się już wyłącznie językiem polskim. Część ludności o niemieckim pochodzeniu musiała wyjechać do Niemiec, a na jej miejsce sprowadzano polskich osadników. W liturgii kościelnej przez wieki obowiązywał aż do II poł. XX wieku język łaciński. Prawie do końca XIX wieku większość nabożeństw i śpiewów odprawiano po polsku, a potem także po niemiecku. Po zmianach soborowych od lat 60 XX wieku w liturgii obowiązuje zamiast łaciny – język polski. Od 1990 roku nabożeństwa i msze odprawiane są także w języku niemieckim.

Administracyjnie parafia Jaryszów aż do lat 70 XX wieku należała do diecezji wrocławskiej, a od lat 70 XX wieku do diecezji opolskiej. Związana też była zawsze z Ujazdem przez przynależność do archiprezbiteriatu ujazdowskiego, a potem dekanatu ujazdowskiego.

Właściciele wsi

W dokumencie z 1260 roku wzmiankowany jest Jaryszów po raz pierwszy z nazwy jako villa Iarissou, a jednym z poświadczających ten dokument z 30 listopada 1260 roku jest zbrojny (rycerz, łac. militibus nostris) księcia opolskiego Heynzone de Iarissou (wzmiankowany był także w dokumentach w 1265, 1267, 1280, 1281 – jako podkomorzy cieszyński i 1290). Dokument regulujący spór pomiędzy księciem opolskim Władysławem i biskupem wrocławskim Tomaszem o Sławięcice wśród dóbr biskupich wymienia także Jaryszów^[8]. Od 1260 roku Jaryszów jest wsią wchodzącą w skład tzw. Klucza Ujazdowskiego(Ujester Halt), tj. posiadłości biskupów wrocławskich w granicach księstwa opolskiego.

W latach 1270–1280 następuje lokacja wsi na prawie niemieckim. W tym czasie powstaje parafia i zostaje zbudowany pierwszy kościół w Jaryszowie. We wspomnianym już dokumencie Liber Fundationis z ok. 1295 roku jest wzmianka, że jaryszowski wolny dziedziczny sołtys posiadał 10 łanów ziemi, tj. ok. 1/4 ziemi wsi Jaryszów (łac. „Item in Jarissow sunt XLI mansi, de quibus scultetus * habet X, plebanus I, et sic ad servicia domini remanent XXX mansi” – tłum. pol.: Jaryszów liczy 41 łanów ziemi, z tego do sołtysa należy 10 łanów, do plebana 1 łan i 30 łanów posiadają chłopi). Z tego wolnego dziedzicznego sołectwa, już po tym jak Jaryszów przestał być własnością biskupów wrocławskich, wykształciły się dobra rycerskie (niem. Rittergut). Na ziemi wolnych sołtysów jaryszowskich powstał folwark i dwór/pałac, w którym mieszkali właściciele, dzierżawcy albo administratorzy wsi. W późniejszych czasach właściciele wsi powiększali swój stan posiadania kosztem wolnych chłopów, tak że w XIX wieku 2/3 ziemi było własnością dominium (właściciela).

Od 1260 roku do roku 1443 Jaryszów był własnością biskupów wrocławskich. W Jaryszowie dobrami biskupów zarządzał w ich imieniu wolny dziedziczny sołtys, a ten podlegał władzy wolnego dziedzicznego wójta Ujazdu, który administrował całym Kluczem Ujazdowskim.

Z czasów gdy Jaryszów należał do biskupów wrocławskich da się wymienić wzmiankowanego w 1411 roku wolnego sołtysa Pietrzyka i jego żonę Annę. Anna, żona Pietrzyka, była prawdopodobnie córką poprzedniego wolnego sołtysa w Jaryszowie. Ten sołtys (o nieznanym imieniu) miał jeszcze syna Janka Jarischowskiego wzmiankowanego w dokumentach z 1411 i 1419 roku. Później Janko Jarischowski był do ok. 1450 kasztelanem zamku w Opolu. Prawdopodobnie to Janko Jarischowski ufundował i zbudował gotycki ceglany kościół w Jaryszowie(ok. 1440 roku).

W 1428 roku biskup wrocławski Konrad IV Starszy oddał Klucz Ujazdowski w zastaw księciu niemodlińskiemu Bernardowi jako zabezpieczenie pożyczki na wojnę z czeskimi husytami, a w 1443 roku biskup Konrad sprzedał Klucz Ujazdowski księciu opolskiemu Bolkowi V.

W roku 1463 biskupowi Jodokowi (Jost) udało się odkupić Klucz Ujazdowski od księcia opolskiego Mikołaja. Biskup już dwa lata później, w 1465 roku, odsprzedał Ujazd księciu toszeckiemu Przemkowi za 2200 guldenów.

Po śmierci księcia Przemka toszeckiego w 1484 roku Ujazd przejął od biskupów wrocławskich za 2500 guldenów jego brat – Jan IV. Po jego śmierci w 1496 roku Ujazd wraz z Jaryszowem przejęło biskupstwo wrocławskie, które początkowo oddało Klucz Ujazdowski w dzierżawę (za 2550 guldenów) dziedzicznemu wolnemu wójtowi Ujazdu Mikołajowi Dluhomil z Bierawy. 26 lutego 1524 roku biskup wrocławski sprzedał mu cały Klucz Ujazdowski (papież wydał zgodę na sprzedaż Klucza Ujazdowskiego biskupowi Jakubowi von Salza).

Tym samym po ponad 300 latach biskupi wrocławscy przestali być właścicielami Ujazdu i dóbr okolicznych. Zachowali jedynie niektóre przywileje, takie jak np. prawo odwołania do sądu biskupiego.

Po sprzedaży Klucza Ujazdowskiego właścicielami Jaryszowa i dóbr jaryszowskich (od 1850 tylko folwarki-dominium Jaryszów) byli:

• Mikołaj Dluhomil z Bierawy – od 1524 do 1538
• Mikołaj Dluhomil młodszy – od 1538 do 1554
• Caspar Dluhomil – od 1554 do 1589
• Klucz Ujazdowski zostaje oddany w zastaw, podział dóbr ujazdowskich – od 1589 do 1595
• w 1595 Sambor Dluhomil (brat Kaspara) wykupuje z rąk wierzycieli Jaryszów
• Jan (Hans) Dluhomil (syn Kaspara) sprzedaje w 1609 roku Ujazd z Jaryszowem Mikołajowi Kochcickiemu
• Mikołaj Kochcicki (brat Andreasa Kochcickiego) – od 1609 do 1629
• Georg Twardawa (właściciel wolnego dworu w Tarnowskich Górach) – od 1629 do 1668
• Karl Joachim Graf von Mettich – od 1668 do 1682
• Dominik von Carowe dal Ronco (ożeniony z Joanną Renatą von Kozlowski) – od 1682 do 1714
• Julius Bernhard von Jarotschin i jego żona Joanna Renata von Kozlowski (wdowa po Dominiku von Carowe) – od 1714 do ok. 1740
• Rudolf Graf von Sobeck – od ok. 1740 do 1748
• Karl Heinrich Graf von Sobeck und Kornitz (syn Rudolfa) – od 1748 do 1752
• Marie Josephine Freiin von Wilczek (wdowa po Rudolfie von Sobeck) – od 1752 do ok. 1775
• Karl Leopold von Czornberg (właściciel Poniszowic) – od ok. 1775 do ok. 1782
• Johann Ernst Silvius von Sack (starosta toszecki) – od ok. 1782 do ok. 1790/95
• Joseph Adam Freiherr von Gruttschreiber – od ok. 1795 do ok. 1805
• Joseph von Czornberg – od ok. 1805 do 21.11.1812
• Johann Priebsch – od ok. 1813 do ok. 1820
• –? von Werner – od ok. 1820 do ok. 1838
• Franz von Zawadzky – od ok. 1838 do 1847
• Karl Gustav Hermann Freiherr von Neumann (dyrektor zarządu gospodarczego Renardów w Strzelcach)- od 1847 do 1852
• Friedrich Wilhelm Kielmann – od 1852 do 1859
• Louise Müller – od 1859 do 1869
• Johann Maria Graf von Renard – od 1869 do 1874
• Mortimer Graf von Renard Freiherr von Tschirsky-Reichell – od 1874 do 1879
• Hugo Fürst von Hohenlohe-Öhringen, Herzog von Ujest – od 1879 do 1897
• Christian Kraft Fürst von Hohenlohe-Öhringen, Herzog von Ujest – od 1897 do 1929
• Johann(Hans) von Hohenlohe-Oehringen, Herzog von Ujest – od 1929 do 1945

Majątek (dominium) w Jaryszowie przestał istnieć w latach 1929–1932. Budynki i pola we wsi zostały rozparcelowane i wykupione przez mieszkańców Jaryszowa. W rękach rodu Hohenlohe pozostał folwark Dziedzinka i pola pomiędzy Jaryszowem i Ujazdem. Wszystkie dobra rodu książąt ujazdowskich zostały skonfiskowane w 1945 roku, a Dziedzinka została włączona do Ujazdu.

Zabytki

Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisany jest kościół parafialny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny z XV wieku.

Zachowana część środkowa ołtarza Rodziny Maryi z ok. 1480-90, prawdopodobnie ze szkoły Wita Stwosza. Obecnie ołtarz przechowywany jest w Muzeum Diecezjalnym w Opolu.

Przypisy

Bibliografia

• Jaryszów, 0,7 mil od Ujazdu, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 465 .