Jaz
Jaz – budowla hydrotechniczna wybudowana w poprzek rzeki lub kanału piętrząca wodę, w celu utrzymania stałego poziomu rzeki dla celów żeglugowych lub (w ograniczonym zakresie) zabezpieczenia przed powodzią, zaopatrywania w wodę oraz do celów energetycznych. Równolegle do jazu czasami buduje się też śluzy umożliwiające żeglugę przez jaz i przepławki dla ryb.
Podział
Jazy można podzielić na ziemne, ziemno-betonowe, gumowe. Ze względu na ich charakter na stałe i ruchome, tj. wyposażone w odpowiednie zamknięcia. W przypadku jazów ruchomych możliwa jest regulacja ich wysokości, co daje większe możliwości zarządzania zasobami wodnymi rzeki.
Budowa
W jazie można wyróżnić dwie podstawowe części: górną (nadwodną) i dolną (podwodną). Część dolna chroni dno przed rozmyciem, przedłuża drogę filtracji oraz przejmuje obciążenia pionowe. Wyróżnia się tam elementy: ponur, wypad i poszur[1].
Wpływ na środowisko przyrodnicze
Wpływ jazów na ekosystemy rzek jest jednoznacznie negatywny[2]. Jazy, podobnie jak zapory i inne budowle piętrzące stanowią sztuczne bariery dla migracji organizmów wodnych, m.in. ryb i małży. Na skutek fragmentacji rzek przez jazy i inne sztuczne bariery liczebność ryb wędrownych[3] i małży słodkowodnych[4] w Europie spadła o ponad 90% w latach 1970–2020. Jazy wpływają także na wahania poziomu wody w rzece oraz zaburzają transport osadów.
W Polsce według oficjalnych danych[5] istnieje 4600 jazów, ich faktyczna liczba jest prawdopodobnie kilkukrotnie wyższa[6]. Lokalizację jazów i innych sztucznych barier na europejskich rzekach przedstawia Europejski Atlas Barier[7].
Galeria
Zabytkowy jaz piętrzący „Iława” na rzece Iławce w Iławie (objęty ochroną konserwatorską 1 VIII 1978 r.)
Jaz Rędzin na rzece Odrze we Wrocławiu
Jaz na Nysie Kłodzkiej w Kłodzku
Jaz na Zadrnie w Kamiennej Górze
Zobacz też
- jaz dwupoziomowy
- jaz zastawkowy
- jaz walcowy
- jaz kozłowo-iglicowy
- śluza
- klauza
- stopień wodny
- próg (hydrotechnika)
Przypisy
- ↑ IV Jazy i upusty. W: Armand Żbikowski: Małe budowle wodne cz. 1 Jazy i zapory. Wyd. I. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnicze, 1961, s. 135.
- ↑ Matthew R. Fuller, Martin W. Doyle, David L. Strayer, Causes and consequences of habitat fragmentation in river networks: River fragmentation, „Annals of the New York Academy of Sciences”, 1355 (1), 2015, s. 31–51, DOI: 10.1111/nyas.12853 [dostęp 2021-02-06] (ang.).
- ↑ Deinet, The Living Planet Index (LPI) for migratory freshwater fish - Technical Report, World Fish Migration Foundation, 2020.
- ↑ Manuel Lopes‐Lima i inni, Conservation status of freshwater mussels in Europe: state of the art and future challenges, „Biological Reviews”, 92 (1), 2017, s. 572–607, DOI: 10.1111/brv.12244, ISSN 1469-185X [dostęp 2021-02-06] (ang.).
- ↑ DHI/Pectore-Eco, Identyfikacja presji w regionach wodnych i na obszarach dorzeczy. Część I: Utworzenie krajowej bazy danych o zmianach hydromorfologicznych, Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie, 2019.
- ↑ Barbara Belletti i inni, More than one million barriers fragment Europe’s rivers, „Nature”, 588 (7838), 2020, s. 436–441, DOI: 10.1038/s41586-020-3005-2, ISSN 0028-0836 [dostęp 2021-02-06] (ang.).
- ↑ European Barrier Atlas, amber.international [dostęp 2021-02-06] (ang.).
Media użyte na tej stronie
Autor: Drozdp, Licencja: CC BY-SA 3.0
Jaz kozłowo - iglicowy, Neubruck (Spree) w Branbenburgii (Niemcy)
.jpg)
Autor: Aw58, Licencja: CC BY-SA 4.0
Jaz na Zadrnie w Kamiennej Górze
Jaz walcowy w Brdyujściu w Bydgoszczy
Jaz Ulgowy w Bydgoszczy
Kalisz, Kanał Bernardyński