Kaszubi

Kaszubi

Kaszëbi

Populacja	ok. 240 tysięcy
Miejsce zamieszkania	Polska (głównie Kaszuby): 228 000[1] (2011) Kanada: 10 000[2] (2001)
Język	kaszubski, polski
Religia	katolicyzm (większość), ewangelicyzm oraz inne
Grupa	Pomorzanie, Słowianie zachodni

Rodzina kaszubska na zjeździe Kaszubów w Łebie w 2005.

Kaszubi (kaszub. Kaszëbi) – grupa ludności zamieszkująca Pomorze Gdańskie i wschodnią część Pomorza Zachodniego, wywodząca się od wschodniej grupy zachodniosłowiańskich plemion pomorskich^[3]. Dzielą się na wiele podgrup etnograficznych, zróżnicowanych językowo i kulturowo (Kaszubi północni – Bëlôcë, Gochy – Gôchë, Józcy – Józcë lub Mucnicy – Mùcnicë, Krubanie – Krëbane, Lesacy – Lesôcë, Morzanie – Mòrzanie, Rybaki – Rëbôcë, Borowiacy Tucholscy – Borowiany, Tuchòłki^[4], Zaboracy – Zabòrôcë). Odrębną i izolowaną podgrupą (wymarłą w XX w.) byli Słowińcy.

Historia

Mimo rozlicznych prób nie udało się dotąd dokładnie objaśnić etymologii i znaczenia nazwy Kaszubi (lud) oraz Kaszuby (terytorium). Być może pochodzi ona od długich, podwijanych szat noszonych przez Kaszubów, stąd Kaszuby = kasać huby tj. „podwijać fałdy”. Zwolennikiem wywodzenia nazwy Kaszubów od słowa szuba (kożuch) był Aleksander Brückner^[5]. Przedstawiane są jednak także inne próby wyjaśnienia tej nazwy. Stanisław Kujot wywodził ją od pierwotnych siedzib Kaszubów, kaszuby znaczyłoby tyle co bagna, moczary^[6]. Obecnie najbardziej uznawaną jest teoria, w myśl której nazwa jest tak archaiczna jak Lucicy, Wieleci oraz Obodryci, a została wykształcona przez Słowian na określenie plemion słowiańskich osiadłych w czasie wędrówek ludów wzdłuż południowego brzegu Morza Bałtyckiego od Wisły na wschodzie poza Odrę na zachodzie. Pierwotne siedziby Kaszubów, z których zaczęli się oni przemieszczać w połowie I tysiąclecia w rejon ujścia Wisły, Gerard Labuda lokalizował na obszarze północnego Mazowsza oraz Podlasia^[7].

Nazwa Kaszuby w źródłach pisanych pojawia się dopiero w XIII wieku. Na światło dzienne wydobył ją zakon dominikanów, który na tych terenach utworzył jednostkę terytorialną zwaną kontratą kaszubską, rozciągającą się od Słupska, a zapewne też Tczewa i Gdańska na wschodzie po Greifswald i Pasewalk na zachodzie. Dla dominikanów w XIII-XV w. nazwa Kaszuby wiązała się głównie z Pomorzem Zachodnim. Wynikało to m.in. z faktu, iż książęta wschodniopomorscy nigdy nie tytułowali się książętami Kaszub lub Kaszubów (w XIII wieku nadawali sobie tytuł dux Pomeraniae). Zakon tę nazwę ludową wprowadził do swojej, a następnie papieskiej kancelarii, przez co zyskała ona rangę urzędową i międzynarodową^[8].

Inaczej było z książętami Pomorza Zachodniego. Tutaj pierwszy raz nazwa określająca plemię kaszubskie wystąpiła 19 marca 1238 r. w bulli wydanej przez papieża Grzegorza IX, w której książę szczeciński Bogusław I jest tytułowany księciem Kaszub. Bulla ta potwierdzała nadanie przez księcia Bogusława I posiadłości koło Stargardu na rzecz zakonu joannitów (w celu upamiętnienia tej daty od kilku lat na Pomorzu obchodzony jest Dzień Jedności Kaszubów)^[8]. Barnim I w latach 1249–1253 polecił wykonać dla siebie pieczęć z napisem w otoku: Sigillum Barnym ilustris ducis Slauorum et Cassubie (pieczęć Barnima księcia Słowian i Kaszubów). Identycznymi pieczęciami i tytułami posługiwali się jego synowie, książęta Bogusław IV (1278–1309) i Otton I (1295–1344), którzy w 1295 r. podzielili między siebie Pomorze Zachodnie^[8]. W ciągu pierwszych 50 lat używania nazwy Kaszuby w tytulaturze władców Pomorza Zachodniego przeważał zwrot dux Slauorum et Cassubie (książę Słowian i Kaszub). Dopiero książę Barnim III (1320–1368) tytułował się dux Cassuborum (książę Kaszubów). Jak widać, w książęcej tytulaturze nazwa ta w pierwszej kolejności oznaczała ludzi (wspólnotę plemienną), a dopiero potem ich miejsce zamieszkania^[9].

Przez długi czas – aż do XX wieku – wśród Polaków i Niemców panował stereotyp Kaszuba jako człowieka nieinteligentnego i nieznającego dobrych obyczajów; niemieckie Kassube/Kaschube stosowane było wręcz jako obelga. Duży wpływ na poprawę wizerunku Kaszubów miała literatura: powieść S. Żeromskiego Wiatr od morza i twórczość Güntera Grassa^[10].

W średniowieczu bardzo często mieszkańców Pomorza Zachodniego określano mianem Kaszubów, są tego ślady w Rocznikach Kapituły Poznańskiej, Rocznikach Traski oraz Rocznikach Kołbackich, nazwa ta rozciągała się nie tylko na ludność pochodzenia słowiańskiego, ale też niemieckiego. Z czasem dostrzec można, iż zasięg terytorialny nazwy Kaszuby i ludności słowiańskiej był zmienny w czasie. Spowodowane to było wielowiekowymi procesami przemian społecznych, ekonomicznych, politycznych, kulturalnych i religijnych^[9].

W czasie drugiej wojny światowej Niemcy starali się germanizować Kaszubów zmuszając ich do podpisywania Volkslisty. Heinrich Himmler w swoich "myślach o traktowaniu obcoplemiennych na wschodzie" pisał "W ciągu niewielu lat – wyobrażam sobie, w ciągu 4 do 5 lat – np. pojęcie Kaszubów musi się stać nieznane, ponieważ wówczas kaszubskiego narodu już nie będzie (odnosi się to szczególnie do Prus Zachodnich)"^[11].

Kaszubi dzisiaj

Kaszubszczyzna i narodowość

Występowanie grup lokalnych na obszarze dialektów kaszubskich według Bernarda Sychty

Kaszubszczyzna w gminach

Obecnie Kaszubi zamieszkują w powiatach województwa pomorskiego: puckim, wejherowskim, kartuskim, lęborskim, bytowskim, kościerskim, północnej części chojnickiego oraz wschodniej części słupskiego. W pow. lęborskim, bytowskim i słupskim osadnictwo to ma w przeważającej mierze charakter wtórny – po II wojnie światowej Kaszubi zasiedlili tereny swojego pierwotnego osadnictwa po wysiedleniu stamtąd ludności niemieckiej przez władze PRL. Największe kaszubskie diaspory to Niemcy, Kanada, Stany Zjednoczone.

Dziewczyna w kaszubskim stroju ludowym podczas podróży na Zjazd Kaszubów w 2005

Kaszubi stanowią typową ludność pogranicza, która w ciągu wielu wieków żyła na terytorium zmieniającym przynależność państwową. Wielu z nich uległo germanizacji lub asymilacji z resztą narodu polskiego, proces ten miał charakter przymusowy lub naturalny. Wielu znanych wojskowych pruskich i niemieckich miało pochodzenie kaszubskie, ale nie poczuwało się do związków z rodzimą kulturą lub ulegały one całkowitemu zerwaniu w następnym pokoleniu. Z tego powodu trudno dokładnie zdefiniować, którą z postaci historycznych wolno uznać za Kaszuba, a którą za Niemca lub Polaka pochodzenia kaszubskiego.

Część Kaszubów zachowała własną kulturę i mowę. Współcześnie w socjologii i historii dominuje pogląd, że Kaszubi stanowią grupę etniczną narodu polskiego. Zdecydowana większość Kaszubów posiada podwójną identyfikację – narodową polską i etniczną kaszubską. Wielu polskich działaczy narodowych na Pomorzu w okresie zaborów oraz członków podziemia niepodległościowego w czasie okupacji było pochodzenia kaszubskiego.

W spisie powszechnym z 2002 r. 5062 obywateli polskich zadeklarowało narodowość kaszubską^[12]. Jest to ok. 1% całej społeczności kaszubskiej. Rzeczpospolita Polska nie uznaje tych deklaracji za wiążące (podobnie w przypadku Ślązaków), stąd Kaszubi nie znaleźli się na oficjalnej liście mniejszości narodowych sporządzonej przez MSWiA. W tym samym spisie powszechnym używanie języka kaszubskiego zadeklarowało 52665 osób.

W 2011 r. podczas Narodowego Spisu Powszechnego, kaszubską przynależność narodową lub etniczną zadeklarowało 228 000 osób, w tym 16 000 osób zadeklarowało ją jako jedyną przynależność, 1000 jako pierwszą przy zadeklarowaniu również drugiej przynależności, 211 000 jako drugą przynależność narodową lub etniczną^[13].

Kaszubski ruch narodowy, choć nie należy do głównego nurtu w ruchu kaszubsko-pomorskim, ma jednak długoletnią tradycję. W okresie międzywojennym myśl Floriana Ceynowy kontynuowali działacze z kręgu tzw. Zrzeszeńców, którzy w PRL byli represjonowani przez UB, a następnie SB i zepchnięci na margines działalności publicznej. Po 1989 tę samą myśl w ruchu kaszubskim reprezentowało pismo Tatczëzna, obecnie zaś Kaszëbskô Òdroda.

Z powodu odmienności językowej Kaszubi byli już przez sanację posądzani o separatyzm, tj. chęć oderwania od Polski części jej terytorium^[15]. Oskarżenia te nie miały pokrycia w rzeczywistości, w okresie PRL służyły antagonizowaniu Kaszubów z pozostałą ludnością Polski i przybierały na sile w okresie kolejnych kryzysów politycznych, np. w 1968 i 1970. Współcześnie nawet najbardziej radykalny nurt w ruchu kaszubskim – narodowy – nie kwestionuje historycznych związków Kaszubów z Polską, zaś swoje postulaty ogranicza do troski o rozwój mowy ojczystej, kultury oraz dbałości o własną tradycję historyczną.

Dziś narzecze kaszubskie traktuje się coraz częściej jako samodzielny język słowiański, zaliczany do grupy zachodniosłowiańskiej. Są jednak badacze (głównie polscy dialektolodzy), którzy nadal klasyfikują je jako jeden z dialektów języka polskiego. Polskie prawo przyznało etnolektowi kaszubskiemu, jako jedynemu w Polsce, status języka regionalnego^[16]. Młodzież, zdająca nową maturę, może ją zdawać posługując się kaszubszczyzną. Od 2013 roku Uniwersytet Gdański umożliwia studia na unikalnym kierunku Etnofilologii kaszubskiej^[17].

Mniejszość kaszubska w Kanadzie

Kaszubi którzy w 1858 osiedlili się w okolicach Barry's Bay i dzisiejszego Wilna byli pierwszymi w Kanadzie. Tam właśnie powstała pierwsza kaszubska szkoła, parafia i harcerstwo. W 1972 odsłonięto w Wilnie tablicę upamiętniającą osiedlenie się w tej okolicy pierwszych emigrantów kaszubskich. W 2001 w Kanadzie według deklaracji było 10 000 Kaszubów.

Znani Kaszubi

Do najbardziej znanych Kaszubów czasów nowożytnych należą:

• Florian Ceynowa (1817–1881), lekarz, pisarz, działacz na rzecz praw obywatelskich
• Antoni Abraham (1869–1923), działacz, pisarz ludowy, delegat na konferencję pokojową do Paryża
• Jan Trepczyk (1907–1989), poeta, pisarz i śpiewak
• Gerard Labuda (1916–2010), historyk, mediewista
• Józef Jankowski (1910–1941), kapłan pallotyński i beatyfikowany męczennik w czasie II wojny światowej
• Aleksander Majkowski (1876–1938), lekarz, pisarz kaszubski i polskojęzyczny
• Marian Mokwa (1889–1987), malarz pejzażu kaszubskiego i Bałtyku
• Henryk Muszyński (ur. 1933), duchowny, prymas Polski w latach 2009–2010
• Edmund Wnuk-Lipiński (1944–2015), polskojęzyczny pisarz science fiction i socjolog
• Leszek Gierszewski (ur. 1950), przedsiębiorca, założyciel firmy Drutex, największego producenta okien w Europie
• Rudi Schuberth (ur. 1953), piosenkarz, satyryk
• Czesław Lang (ur. 1955), kolarz, wicemistrz olimpijski, założyciel Tour de Pologne
• Donald Tusk (ur. 1957), były premier RP; Przewodniczący Rady Europejskiej 2014-2019
• Maciej Płażyński (1958–2010), prawnik i polityk, marszałek Sejmu w latach 1997–2001^[18]
• Danuta Stenka (ur. 1961), aktorka
• Jarosław Sellin (ur. 1963), dziennikarz, działacz polityczny, poseł na Sejm RP^[19]
• Romuald Orzeł (ur. 1963), dziennikarz, w latach 2009–2010 i w 2011 prezes zarządu Telewizji Polskiej
• Marek Kamiński (ur. 1964), podróżnik ekstremalny, jako pierwszy na świecie zdobył oba bieguny Ziemi^[20]
• Joanna Kurowska (ur. 1964), aktorka, artystka kabaretowa i piosenkarka^[21]
• Andrzej Wroński (ur. 1965), zapaśnik, dwukrotny mistrz olimpijski^[22]
• Maciej Miecznikowski (ur. 1969), piosenkarz, założyciel zespołu Leszcze
• Monika Pyrek (ur. 1980), lekkoatletka specjalizująca się w skoku o tyczce
• Sylwia Gruchała (ur. 1981), florecistka, czterokrotna olimpijka i dwukrotna medalistka olimpijska
• Dorota Masłowska (ur. 1983), pisarka polskojęzyczna
• Marta Żmuda Trzebiatowska (ur. 1984), aktorka
• Natalia Szroeder (ur. 1995), piosenkarka

Posiadający częściowe pochodzenie kaszubskie:

• Józef Wybicki (1747–1822), pisarz i polityk, autor Mazurka Dąbrowskiego^[23]
• Ludwig Yorck von Wartenburg (1759–1830), feldmarszałek pruski
• Paul Nipkow (1860–1940), niemiecki inżynier i wynalazca^[24]
• Erich von Lewinski gen. von Manstein (1887-1973), niemiecki feldmarszałek
• Günter Grass (1927–2015), niemiecki pisarz, noblista
• Walter Hoeft (1906–1939), ksiądz, ofiara przemocy (Zbrodni Piaśnickiej)
• Erich von dem Bach-Zelewski (1899–1972), generał SS (SS Obergruppenfuhrer)
• Emil von Zelewski (1854–1891), oficer pruski
• Żaklin Nastić (ur. 1980), posłanka do niemieckiego Bundestagu

Badacze Kaszubów, ich języka, kultury materialnej

• Aleksander Hilferding – rosyjski slawista
• Friedhelm Hinze – niemiecki slawista
• Ryszard Kukier – polski etnograf
• Friedrich Lorentz – niemiecki slawista
• Krzysztof Celestyn Mrongovius – gdański duchowny i językoznawca
• Hanna Popowska-Taborska – polska slawistka, językoznawca
• Stefan Ramułt – polski językoznawca
• Bożena Stelmachowska – polska etnografka
• Bernard Sychta – ksiądz i językoznawca
• Jan Drzeżdżon – pisarz i badacz kaszubski
• Julian Rydzkowski – kolekcjoner i badacz kultury materialnej
• Stefan Bieszk – polski pisarz i badacz kaszubszczyzny
• Ferdinand Neureiter – austriacki slawista
• Jan Trepczyk – poeta i leksykograf, autor słownika polsko-kaszubskiego
• Zygmunt Szultka – polski historyk
• Cezary Obracht-Prondzyński – socjolog, antropolog, historyk

Media

Kaszubi posiadają swoje programy emitowane raz w tygodniu w TVP3 Gdańsk w języku kaszubskim, takie jak Rodnô zemia i Tedë jo. Radio Kaszëbë jest nadawane w języku kaszubskim. Polskie Radio Gdańsk nadaje 2 audycje w języku kaszubskim Klëka 4 razy w tygodniu od 22:40 do 23:05, a w Poniedziałek do 23:00 i Magazyn Kaszubski raz w tygodniu. Audycje w języku kaszubskim nadaje również cyklicznie Twoja Telewizja Morska.

Kaszubi także mają sporą obecność w sieci internetowej. Ważniejsze strony to:

• Kaszubi.pl^[25]
• Kaszëbskô Jednota^[26]
• Radio Kaszëbë^[27] – pierwsza w historii kaszubskojęzyczna rozgłośnia radiowa, działająca od grudnia 2004 r.
• Kaszubia.com^[28]
• Nasze Kaszuby^[29]

Od 2006 jest także dostępna kaszubskojęzyczna dystrybucja Linuksa^[30] oraz kaszubski układ klawiatury (dla systemów Windows, macOS i Linux)^[31].

Przypisy

Wybrana bibliografia

• Janusz Kutta, Druga Rzeczpospolita i Kaszubi. 1920–1939, Bydgoszcz 2003, ISBN 83-86248-98-X
• Gerard Labuda, Kaszubi i ich dzieje, Gdańsk: Oficyna Czec, 1996, ISBN 83-904950-9-0.
• Gerard Labuda, Historia Kaszubów w dziejach Pomorza, Gdańsk: Instytut Kaszubski, 2006, ss. 535, ISBN 83-89079-54-2
• Cezary Obracht-Prondzyński, Kaszubi. Między dyskryminacją a regionalną podmiotowością, Gdańsk: Instytut Kaszubski, Uniwersytet Gdański, 2002, ISBN 83-914815-8-1 oraz ISBN 83-7326-044-7.
• Cezary Obracht-Prondzyński, Kaszubi dzisiaj : kultura, język, tożsamość; Gdańsk : Instytut Kaszubski, 2007
• Pomorze – Mała ojczyzna Kaszubów, Praca zbiorowa, Gdańsk 2000, Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie, Instytut Kaszubski, ISBN 83-86527-11-0
• Rzeczpospolita Obojga Narodów, „Nowe Państwo” nr 8/2003 – artykuł Jacka Borkowicza poświęcony fenomenowi odradzania się kaszubskiej tożsamości narodowej
• "Mamy prawo być narodem", „Nowe Państwo” nr 2/2004 – wywiad Andrzeja Talagi z wiceprezesem Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego Arturem Jabłońskim
• Catering dziedzictwa kulturowego? Kaszubi i Kaszuby w oczach etnologów, Praca zbiorowa red. Paweł Kalinowski, Gdynia 2006, Wydawnictwo Region, ISBN 83-60437-37-8
• Kaszubi: monografia socjologiczna, Praca zbiorowa red. Marek Latoszek, Rzeszów 1990, wyd. Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa, Oddział Rzeszów.
• "Pomorze Zachodnie w tysiącleciu" : praca zbiorowa /, pod red. Pawła Bartnika i Kazimierza Kozłowskiego ; Polskie Towarzystwo Historyczne. Oddział w Szczecinie, Kuratorium Oświaty w Szczecinie, Urząd Miejski w Szczecinie.. Szczecin: Wydawnictwo Archiwum Państwowego „Dokument” w Szczecinie, 2000, s. 159. ISBN 83-86992-75-1.
• Zygmunt Szultka, Studia nad rodowodem i językiem Kaszubów, Gdańsk 1992.

Linki zewnętrzne

• Niniacy, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII: Netrebka – Perepiat, Warszawa 1886, s. 151 .
• M.in. „Podział regionalny kaszubskich grup etnicznych” z mapką
• Kaszubia.com
• Nasze Kaszuby
• Kaszubska Klawiatura
• Kaszubi.pl
• Kaszëbskô Jednota