Kazimierz Tumidajski

Kazimierz Tumidajski

Edward, Marcin, Maciej, Edmund, Kazimierz Grabowski

pułkownik
Data i miejsce urodzenia	28 lutego 1897 Radłów, Austro-Węgry
Data i miejsce śmierci	4 lipca 1947 Skopino pod Riazaniem, RFSRR, ZSRR
Przebieg służby
Lata służby	1914–1947
Siły zbrojne	Armia Austro-Węgier Wojsko Polskie Armia Krajowa
Formacja	II Korpus Polski w Rosji Legiony Polskie
Jednostki	2 Pułk Piechoty 6 Pułk Piechoty 36 Pułk Piechoty Legii Akademickiej 6 Pułk Piechoty Legionów 2 Pułk Strzelców Podhalańskich
Stanowiska	d-ca 3 batalionu 2 PSP szef sztabu Lubelskiego Okręgu Armii Krajowej komendant Lubelskiego Okręgu AK
Główne wojny i bitwy	I wojna światowa wojna polsko-bolszewicka II wojna światowa (kampania wrześniowa)
Odznaczenia

Kazimierz Tumidajski z żoną Janiną 1920

Kazimierz Antoni Tumidajski^[1] ps. „Edward”, „Marcin”, „Maciej”, „Edmund”, „Kazimierz Grabowski” (ur. 28 lutego 1897 w Radłowie, zm. 4 lipca 1947 w Skopinie pod Riazaniem) – pułkownik piechoty Wojska Polskiego, komendant Okręgu Lublin Armii Krajowej (1943–44), kawaler Krzyża Srebrnego i Krzyża Złotego Orderu Wojennego Virtuti Militari.

Rodzina

Urodził się w Radłowie^[2]. Pochodził z wielodzietnej rolniczej rodziny – miał dziewięcioro rodzeństwa^[3]. Jego rodzicami byli Karol i Magdalena z domu Jawień. Ojciec był handlowcem, pełnił funkcję prezesa miejskiego Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” i Kasy Stefczyka^[4]. Jego najstarszy brat Aleksander (1890–1919) brał udział w wojnie polsko-ukraińskiej i zginął 9 stycznia 1919 pod wsią Skiernice^[5] (jego ciało sprowadził do rodzinnego Radłowa Kazimierz i tam zostało pochowane).

W 1920 Kazimierz Tumidajski ożenił się z Janiną Oborską, wówczas studentką Uniwersytetu Warszawskiego (oboje poznali się na froncie, gdzie Janina służyła jako sanitariuszka w pociągu sanitarnym)^[6]. Mieli dwoje dzieci: Leszka (1921–1943) i Wandę (1923–2007). Żona Janina podczas wojny służyła jako łączniczka pomiędzy Komendantem Okręgu i KG AK, syn Leszek był żołnierzem Kedywu, został rozstrzelany w publicznej egzekucji w Warszawie na ulicy Puławskiej 12 grudnia 1943, córka Wanda działała w Szarych Szeregach, w 1944 została wywieziona do Ravensbrück^[7][8].

Prawnukiem Kazimierza Tumidajskiego jest Kamil Zaradkiewicz^[9].

Działalność niepodległościowa

Kształcił się w I Gimnazjum im. K. Brodzińskiego w Tarnowie. Po wybuchu I wojny światowej, w wieku 17 lat uciekł z domu rodzinnego i bez zgody rodziców 18 sierpnia 1914 zgłosił się do Legionów Polskich, po czym trafił do 2 pułku piechoty^[10] (tak samo jego brat Aleksander). Walczył w Karpatach i Besarabii. Od 1 lutego 1916 służył w 6 pułku piechoty (tak samo brat Aleksander) jako starszy szeregowy w szeregach 12 kompanii III batalionu od 27 maja 1916. Uczestniczył w walkach na Wołyniu. Podczas służby w Legionach używał pseudonimów „Edward” i „Marcin”. Został wówczas odznaczony Krzyżem Srebrnym Virtuti Militari V klasy. W październiku 1916 wraz z pułkiem trafił do Baranowicz, a w listopadzie do Królestwa Polskiego.

W październiku 1917 po kryzysie przysięgowym został internowany i przetrzymywany w obozach w Szczypiornie, potem w Marmaros Siget na Węgrzech. Następnie w lipcu 1917 został wcielony do armii austro-węgierskiej, z której zdezerterował 4 marca (lub w maju) 1918. Następnie przyłączył się do II Korpusu Polskiego w Rosji płk. Józefa Hallera. W maju 1918 brał udział w bitwie pod Kaniowem, po czym został wzięty do niewoli niemieckiej, z której zbiegł. W Kijowie wstąpił do Oddziału Lotnego Leopolda Lisa-Kuli w ramach Polskiej Organizacji Wojskowej i brał udział w akcjach sabotażowych przeciw Niemcom.

Służba w Wojsku Polskim

U schyłku wojny, w listopadzie 1918, wstąpił do Wojska Polskiego. W latach 1919–1920 walczył w wojnie polsko-bolszewickiej. Od stycznia 1919 w Sztabie Dowództwa Frontu Wołyńskiego oraz Oddziale II Sztabu 3 Armii i Grupy Operacyjnej gen. Edwarda Rydza Śmigłego. Za udział w walkach odznaczony został Krzyżem Złotym Virtuti Militari IV klasy i czterokrotnie Krzyżem Walecznych.

Dom Żołnierza Polskiego w Sanoku (1929)

Po zakończeniu wojny pozostał w służbie stałej Wojska Polskiego i został zweryfikowany w stopniu porucznika. Ukończył kurs dowódców kompanii w Rembertowie, po czym pełnił służbę w batalionie zapasowym 6 pułku piechoty Legionów w Płocku, Oddziale V Ministerstwa Spraw Wojskowych i Departamencie I Piechoty Ministerstwa Spraw Wojskowych.

Z dniem 15 października 1924 został przydzielony z Dowództwa Okręgu Korpusu Nr IX w Brześciu do macierzystego 6 pp Leg.^[11] 1 grudnia tego roku został awansowany do stopnia kapitana ze starszeństwem z dniem 15 sierpnia 1924. Później został przeniesiony do 36 pułku piechoty Legii Akademickiej w Warszawie. 17 grudnia 1931 został mianowany majorem ze starszeństwem z 1 stycznia 1932 i 24. lokatą w korpusie oficerów piechoty^[12]. W marcu 1932 został wyznaczony na stanowisko kwatermistrza^[13]. W maju 1934 został przeniesiony 2 pułku strzelców podhalańskich w Sanoku na stanowisko dowódcy III batalionu^[14][15].

W Sanoku mieszkał przez niespełna 10 lat^[16]. Jednocześnie działał społecznie na rzecz miasta, był członkiem Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Sanockiej, przewodniczącym Oddziału Ligi Morskiej i Kolonialnej^[17], prezesem Domu Żołnierza Polskiego^[18]. Za działalność na rzecz miasta małżeństwo Tumidajskich otrzymało Krzyż Zasługi (w 1937 Janina – Srebrny, w 1938 Kazimierz – Złoty)^[19].

Po wybuchu II wojny światowej w kampanii wrześniowej 1939 dowodzony przez niego III batalion 2 psp włączony został w skład 156 Rezerwowego pułku piechoty ppłk. Waleriana Młyńca. Walczył koło Bochni, Brzeska, Wiśnicza i w lasach radłowskich, gdzie został rozbity i 9 września rozpuszczony przez dowódcę. Sam Tumidajski w cywilnym ubraniu przedostał się do Radłowa i Tarnowa^[20].

Działalność konspiracyjna

Już pod koniec 1939 organizował komórki Służby Zwycięstwu Polski w Tarnowie. Na początku 1940 został inspektorem rejonowym Związku Walki Zbrojnej w Tarnowie, a następnie zastępcą komendanta Obszaru Południowego Związku Walki Zbrojnej w Krakowie. Wiosną 1941 przeniesiony został do Lublina i mianowany szefem sztabu Lubelskiego Okręgu Armii Krajowej. W 1942 spotkał się z Michałem Rolą-Żymierskim, który przedstawił mu swoją prośbę o przyjęcie do Armii Krajowej w stopniu sprzed degradacji. Wkrótce po spotkaniu, które odbyło się w mieszkaniu rodzinnym, zostali aresztowani przez Gestapo przebywający w nim córka Wanda i syn Leszek. Od 1 stycznia 1943 do 4 sierpnia 1944 był komendantem Lubelskiego Okręgu AK. W 1944 organizował akcję „Burza” na terenie Lubelszczyzny.

Po wkroczeniu Armii Czerwonej na Lubelszczyznę spotkał się z gen. Zygmuntem Berlingiem, lecz nie wyraził zgody na wcielenie podległych mu oddziałów do 1 Armii Wojska Polskiego. Zdecydował się na rozbrojenie oddziałów.

Uwięzienie i śmierć

27 lub 28 lipca tego roku został aresztowany przez NKWD w siedzibie komendy Okręgu Lubelskiego Armii Krajowej w Lublinie przy ulicy Górnej i 6 sierpnia przewieziony do Moskwy^[21]. Więziony w więzieniu Lefortowo, później w Charkowie, a następnie od 4 stycznia 1946 w obozie NKWD nr 179 w Diagilewie koło Riazania. W okresie uwięzienia funkcjonował w tożsamości „Kazimierz Grabowski”. Nie zostały mu postawione żadne zarzuty. Rodzina aresztowanego nie została powiadomiona o miejscu jego uwięzienia; szukającą kontaktu z mężem żonę Janinę Tumidajską na cztery miesiące aresztowano^[21]. Janina Tumidajska skomentowała to tak:

Cmentarz Szpital NKWD №4791, Skopin. Tutaj znaleziono szczątki Kazimierza Tumidajskiego

W marcu 1945 miał być świadkiem w procesie gen. Leopolda Okulickiego, ale z powodu „złych warunków atmosferycznych” nie został doprowadzony na rozprawę. W obozie był przywódcą strajku głodowego, po czym pod koniec czerwca 1947 został przewieziony do obozu w Skopinie pod Riazaniem. Tam 4 lipca 1947, w szpitalu NKWD nr 4791, podczas przymusowego karmienia został uduszony (wskutek wprowadzenia do tchawicy rurki celem karmienia i wlania gorącej kaszy^[23]). Dokumenty NKWD wskazały zawał serca jako przyczynę śmierci^[24]. Tam też został pochowany na cmentarzu przyszpitalnym w numerowanej mogile^[25] oznaczonej I/25 pod nazwiskiem generała Kazimierza Grabowskiego^[23]. Oficjalne zaświadczenie władz sowieckich jako przyczynę śmierci wskazywało arteriosklerozę.

Upamiętnienie

Klon „Kazimierz” w Sanoku

Wieloletnie starania córki Wandy Tumidajskiej-Styrczuli o ekshumację ciała ojca zostały zwieńczone dopiero 18 lipca 1991, dzięki pomocy Stowarzyszenia Memoriał, Oddział w Riazaniu, a także konsula generalnego Michała Żórawskiego. Starania tego ostatniego doprowadziły do tego, że strona rosyjska wzięła na siebie koszty ekshumacji, choć nie miała takiego prawnego obowiązku. Z kolei transport ciała do Polski nastąpił dzięki uprzejmości dyrektora generalnego PLL LOT Klimaszewskiego, który zgodził się na bezpłatne użyczenie samolotu^[26].

Pogrzeb, który odbył się 14 września 1991 na Cmentarzu Wojskowym w Lublinie miał charakter uroczysty, przybyli nań m.in. biskup polowy Wojska Polskiego, kompania honorowa Wojska Polskiego, kombatanci^[27]. Mogiła znajduje się w sektorze N I/1-3^[28].

Grób gen. Kazimierza Tumidajskiego na cmentarzu przy Lipowej

Postanowieniem Nr W.111-48-94 Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Lecha Wałęsy z dnia 28 września 1994 mianowany został za szczególne zasługi w działalności konspiracyjnej i w walce zbrojnej z niemieckim okupantem, pośmiertnie, do stopnia generała brygady^[29].

Śledztwo prowadzone przez lubelski IPN w sprawie bezprawnego pozbawienia wolności Tumidajskiego oraz pozbawienia go życia zostało w 2006 roku umorzone z powodu niewykrycia sprawców. Ich wykrycie nie było możliwe z uwagi na fakt, że rosyjska prokuratura odmówiła polskim śledczym pomocy prawnej w tej sprawie tłumacząc, że ew. zabójstwo Tumidajskiego byłoby zbrodnią pospolitą i jako takie uległoby przedawnieniu^[30].

W kościele Matki Bożej Zwycięskiej w Lublinie umieszczono epitafium pamięci żołnierzy AK i ich komendanta, gen. bryg. Kazimierza Tumidajskiego^[31]. Jego imieniem nazwano ulice w Radłowie, Lublinie i Bieczu. Kazimierz Tumidajski jest wśród upamiętnionych na Pomniku straconych oficerów w Rembertowie^[32].

10 listopada 2017 na Placu Harcerskim w Sanoku został odsłonięty klon „Kazimierz” upamiętniający Kazimierza Tumidajskiego^[33].

Tablica na ścianie Urzędu Miejskiego w Radłowie

Tablica w Szkole Podstawowej w Zaborowie

Awanse

• chorąży
• podporucznik
• porucznik – zweryfikowany ze starszeństwem z dniem 1 czerwca 1919 (w 1924 zajmował 19 lokatę w korpusie oficerów piechoty)
• kapitan – ze starszeństwem z dniem 15 sierpnia 1924 (w 1928 zajmował 28 lokatę)
• major – 1 stycznia 1932
• podpułkownik – 1943
• pułkownik – 24 września 1944
• generał brygady – 28 września 1994 pośmiertnie. Pułkownik Tumidajski („Marcin”), podobnie jak inni komendanci okręgów: Aleksander Krzyżanowski („Wilk”), Władysław Filipkowski („Janka”), otrzymał prawo używania w rozmowach z władzami sowieckimi w czasie Akcji Burza tytułu generała brygady (został „tytularnym generałem”)^[34]. Mianowany pośmiertnie do stopnia generała brygady przez prezydenta Lecha Wałęsę, który uregulował ostatecznie sprawę stopni wszystkich trzech dowódców okręgów wschodnich AK.

Ordery i odznaczenia

• Krzyż Złoty Orderu Virtuti Militari (28 września 1944, za całokształt pracy konspiracyjnej)^[35]
• Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari nr 6445 (za wybitne zasługi w czasie walk na Wołyniu oraz za wykazanie odwagi i organizację skutecznego oporu w czasie szarży kozackiej pod Maniewiczami w 1916)
• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski – pośmiertnie (18 lutego 2011, za wybitne zasługi dla Niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej)^[36][37]
• Krzyż Niepodległości z Mieczami (6 czerwca 1931, za pracę w dziele odzyskania niepodległości)^[38]
• Krzyż Walecznych – czterokrotnie
• Złoty Krzyż Zasługi (1938)
• Medal Pamiątkowy za Wojnę 1918–1921
• Medal Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości
• Krzyż Armii Krajowej – pośmiertnie
• Odznaka Związku Kaniowczyków („Krzyż Kaniowski”)
• Medal Pamiątkowy Wielkiej Wojny 1914–1918 (Francja)

Zobacz też

• generałowie polscy
• generałowie polscy w niewoli
• jeńcy polscy w niewoli radzieckiej (od 1939 roku)
• obozy NKWD dla jeńców polskich

Przypisy

Bibliografia

• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2020-03-31].
• Rocznik Oficerski 1923. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1923.
• Rocznik Oficerski 1924. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1924.
• Rocznik Oficerski 1928. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1928.
• Rocznik Oficerski 1932. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1932.
• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2019-02-09].
• H. P. Kosk, „Generalicja Polska”, t. 2, Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, Pruszków 2001.
• „Po latach powrócił do Ojczyzny”, Polska Zbrojna z 13 września 1997
• Operacja Burza i Powstanie Warszawskie 1944 pod redakcją Krzysztofa Komorowskiego, T. Strzembosz, s. 511, przyp. 58. ISBN 978-83-7399-287-0.
• Wspomnienie o gen. Tumidajskim, ps. „Marcin”, „Grabowski”. „Tygodnik Sanocki”, s. 10, nr 6 (38) z 12 lutego 1992. 
• Eligiusz Tomkowiak: Kawalerowie Virtuti Militari 1792-1945. T. T. II (1914-1921) Cz. 2. Koszalin: Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Inżynierskiej, 1993, s. 221–222. ISBN 83-900510-0-1.
• Edward Zając, Szkice z dziejów Sanoka. Część druga, Sanok 2000, s. 101–109, ISBN 83-909787-0-9.
• Andrzej Brygidyn: Żołnierskimi rzuceni losami. Sanok: 1997, s. 221–222. ISBN 83-87282-47-2.
• Komendanci obszarów i okręgów ZWZ AK. Kazimierz Tumidajski. stankiewicze.com. [dostęp 2019-04-07].
• Dariusz Szczepiński: Kazimierz Tumidajski – życiorys pisany wojnami. tarnowiny.info. [dostęp 2014-06-14].
• Żołnierze Niepodległości. Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku. [dostęp 2020-12-19].