Kcynia

Kcynia

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
(c) Kazimierz Mendlik, CC BY-SA 3.0 Rynek w Kcyni
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	kujawsko-pomorskie
Powiat	nakielski
Gmina	Kcynia
Prawa miejskie	1262
Burmistrz	Marek Szaruga
Powierzchnia	6,84 km²
Populacja (31.12.2019) • liczba ludności • gęstość	4617[1] 675 os./km²
Strefa numeracyjna	+48 52
Kod pocztowy	89-240
Tablice rejestracyjne	CNA
Położenie na mapie gminy Kcynia Kcynia
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Kcynia
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego (c) SANtosito, CC BY-SA 4.0 Kcynia
Położenie na mapie powiatu nakielskiego Kcynia
52°59′37″N 17°29′12″E/52,993611 17,486667
TERC (TERYT)	0410014
SIMC	0929233
Urząd miejski Rynek 23 89-240 Kcynia
Strona internetowa
BIP

Kcynia (niem. Exin) – miasto w Polsce w województwie kujawsko-pomorskim, w powiecie nakielskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Kcynia.

Kcynia leży w odległości 40 km na południowy zachód od Bydgoszczy i 80 km na północny wschód od Poznania, w północnej części Pojezierza Gnieźnieńskiego. Miasto położone jest na szczycie wzgórza morenowego będącego jednym z najwyższych w Wielkopolsce (136 m n.p.m.), znajdując się około 30 m ponad okolicą, widoczne jest z dość dużej odległości.

Według danych GUS z 31 grudnia 2019 r. Kcynia liczyła 4617 mieszkańców^[1].

Miasto królewskie lokowane w 1262 roku^[2], należące do starostwa kcyńskiego, pod koniec XVI wieku leżało w powiecie kcyńskim województwa kaliskiego^[3]. W latach 1975–1998 w województwie bydgoskim.

Nazwa

Panorama Kcyni

Fresk z kcyńskiej Kalwarii

Pochodzenie nazwy Kcynia nie zostało w pełni wyjaśnione. Stanisław Rospond w wydanym w 1984 Słowniku Etymologicznym Miast i Gmin PRL wskazał, że jest to unikatowa nazwa o zagadkowej podstawie – Kc oraz z archaicznym przyrostkiem -ynia (jak Gdynia, Lutynia). Jego zdaniem podstawa Kc może być związana ze staropolskim wyrazem kca oznaczającym to samo co kuca, czyli szopa z desek. W tym wypadku powstanie nazwy łączyłoby się z istnieniem grodu drewnianego, względnie osady zbudowanej z drewna. Ten sam autor wspomina też, że usiłowano – ale nie przekonywająco – łączyć nazwę miasta ze staropolskim wyrazem kścieć, kwcieć, czyli kwitnąć. Językoznawca Mikołaj Rudnicki wywodzi nazwę Kcynia od Kutjini zestawiając ją z kuca to jest chata, dom.

Legendy miejscowe łączą powstanie nazwy z wyłowieniem kotwicy, którą rzekomo miano odnaleźć w wodach Kcynki, czy też na bagnistych terenach, położonych na północ od dzisiejszego miasta.

Nazwa miejscowości przechodziła poważną ewolucję, gdyż w różnych okresach miasto nazywane było w źródłach historycznych Kcyna, Kczina, Kcyn, Kcznya, Kczynija. W encyklopedii Samuela Orgelbranda obok używanej dzisiaj nazwy Kcynia spotykamy jeszcze jako nazwę równorzędną formę Krcynia. Niemcy zniekształcili nazwę miejscowości na Exin.

Spis geograficzno-topograficzny miejscowości leżących w Prusach z 1835, którego autorem jest J.E. Muller notuje niemiecką nazwę miejscowości Exin, a także polską nazwę Kcynia we fragmencie „Exin (poln. Kcynia)”^[4].

Historia

Średniowiecze i początek I Rzeczypospolitej

Już w XI w. istniał kościół św. Idziego^[5]. Miasto zostało lokowane na prawie niemieckim przez księcia Bolesława Pobożnego w 1262. Zasadźcami byli rycerze Jan i Ryner (Reineri), którzy otrzymali wraz z nadaniem wójtostwo z należnymi przywilejami. W XIII w. istniało tam najstarsze w Wielkopolsce Bractwo Kurkowe. Kolejni królowie polscy zatwierdzali przywileje miejskie. W XV w. jedno z nielicznych miast mających zamek i mury obronne.

W czasie wojny trzynastoletniej Kcynia wystawiła w 1458 roku 6 pieszych na odsiecz oblężonej polskiej załogi Zamku w Malborku^[6].

Okres rozkwitu

Kościół pw. św. Michała Archanioła – najstarsza świątynia w Kcyni

Z 1507 roku pochodzi pierwsze świadectwo istnienia osiedla żydowskiego w Kcyni^[7].Największy rozwój miasta miał miejsce w okresie XVI–XVII w. Kcynia była wówczas stolicą powiatu kcyńskiego w województwie kaliskim i siedzibą sądów szlacheckich: ziemskiego i grodzkiego, które przetrwały do rozbiorów^[8]. W 1594 odwiedził miasto król Zygmunt III Waza^[9]. W 1608 powstała szkoła. W 1612 do Kcyni zostali sprowadzeni Karmelici, a w latach 1624–1631 zbudowano kościół farny. W 1641 przywileje dla cechu szewskiego. W 1656 pod Kcynią miała miejsce bitwa wojsk Stefana Czarnieckiego ze Szwedami. W latach 1756–1763 miasto doświadczyło skutków wojny siedmioletniej.

Wiek XVIII i XIX

Fragment rynku z XIX-wieczną kamienicą

W 1768 zawiązano w Kcyni słynną w Wielkopolsce Konfederację Kcyńską. 29 stycznia 1770 w bitwie pod Kcynią wojska rosyjskie rozbiły pułki konfederatów barskich^[10]. Od 1773 pod panowaniem pruskim. W 1775 wielki pożar strawił prawie całe miasto. W 1781 powstał pierwszy kościół ewangelicki (rozebrany w 1971), a w 1787 kościół i klasztor Karmelitów. Miasto liczyło wtedy około 1000 mieszkańców. W okresie od 1807 do 1815 Kcynia znajdowała się w Księstwie Warszawskim. Od 1818 miasto znalazło się w powiecie szubińskim. W 1835 nastąpiła kasata klasztoru Karmelitów. W 1842 wprowadzono pruską ordynację miejską. W 1848 miało miejsce powstanie Kosynierów Kcyńskich. Miasto liczyło wtedy około 2,5 tys. mieszkańców. W latach 1860–1865 powstał gmach Seminarium Nauczycielskiego (obecnie Zakład Poprawczy). W 1866 największa w historii miasta epidemia cholery zdziesiątkowała jego ludność (zmarło 313 osób). Kolejne lata to nowe inwestycje: 1880 gmach Sądu Grodzkiego, 1887 linia kolejowa Gniezno-Nakło, budowa dworca kolejowego. 2 sierpnia 1893 burmistrz oficjalnie powołał jednostkę Straży Pożarnej. Jednakże początki straży w Kcyni sięgają roku 1800, w którym zostało wydane pozwolenie na budowę remizy strażackiej^[11]. Pod koniec XIX w. powstały kcyńskie cegielnie.

Wiek XX

Na początku XX w. miasto liczyło 3 tys. mieszkańców. W 1904 powstał chór „Moniuszko”, a trzy lata później Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”. W latach 1906–1907 w mieście trwał strajk dzieci przeciw germanizacji. W 1908 oddana została do użytku linia kolejowa Poznań – Bydgoszcz. W 1913 powstał obecny dworzec kolejowy oraz kościół ewangelicki, a w 1915 powstały wodociągi miejskie.

Wybuch I wojny światowej przyczynił się do stagnacji miasta. W dniach 31 grudnia 1918 – 1 stycznia 1919 miasto zostało zdobyte przez powstańców wielkopolskich. W lutym 1919 odbyła się decydująca bitwa o Kcynię. W 1920 został wybrany pierwszy polski burmistrz Władysław Rybarczyk. W latach 20. ożywienie gospodarcze i kulturalne miasta. W 1928 miasto świętowało 666 rocznicę nadania Kcyni praw miejskich. Miasto liczyło wówczas 4,8 tys. mieszkańców. W 1932 powstał chór „Echo”, w tym samym roku nastąpiło zamknięcie Seminarium Nauczycielskiego.

Kcyńska synagoga (XX w.)

W 1939 miasto liczyło 5,5 tys. osób. W okresie 1939–1945 Kcynia znajdowała się pod okupacją hitlerowską; w latach 1939–1940 pod nazwą Prien am Berge. Zginęło kilkudziesięciu mieszkańców, wielu wywieziono do Generalnego Gubernatorstwa. 22 stycznia 1945 nastąpiło oswobodzenie miasta. Mieszkańcy pochodzenia niemieckiego zostali zmuszeni do opuszczenia miasta i okolic lub przyjęcia obywatelstwa polskiego. Powstał Zakład Poprawczy i liceum ogólnokształcące.

W 1962 odbyły się uroczyste obchody 700-lecia nadania praw miejskich. Powstał Zespół Regionalny „Pałuki” (Klara Prillowa). Kcynia stała się stolicą folkloru pałuckiego. W okresie PRL miasto stanowiło lokalny ośrodek usługowy bez większego znaczenia dla gospodarki regionu.

Komunikacja

Miasto posiada połączenia drogowe do Chodzieży, Gołańczy, Janowca Wielkopolskiego, Nakła, Szubina, Wągrowca, Wyrzyska i Żnina. Miejscowy węzeł kolejowy, w którym krzyżowały się linie Oleśnica – Gniezno – Nakło nad Notecią – Chojnice oraz Poznań Wschód – Bydgoszcz Główna, po zawieszeniu połączeń pasażerskich (odpowiednio w 2000 oraz 1 maja 2004), stracił na znaczeniu i obsługuje obecnie wyłącznie pociągi towarowe z ładunkami ponadgabarytowymi, kierowanymi z portów Trójmiasta przez Chojnice w kierunku południowym. Od 2006 trwają bezskuteczne starania o wznowienie połączeń pasażerskich^[12]. Obecnie dworzec kolejowy w Kcyni jest używany w celach mieszkalnych.

Demografia

30 czerwca 2008 miasto liczyło 4716 mieszkańców^[13].

• Piramida wieku mieszkańców Kcyni w 2014 roku (30 czerwca 2008).

Zabytki

Kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny

• późnogotycki Kościół parafialny św. Michała Archanioła z 1631
• późnobarokowy pokarmelicki kościół parafialny Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny z lat 1778–1780
• dworek z I połowy XIX w. (tzw. wójtostwo)
• budynek poczty
• dawna plebania protestancka
• kamienice z XVIII, XIX i XX w.
• wieża ciśnień z II połowy XIX w.

Zabytki piśmiennictwa

W archiwum kcyńskim został odkryty (jeden z dwóch zachowanych) zapis Bogurodzicy.

Edukacja

• Przedszkole Miejskie im. Ziemi Pałuckiej
• Szkoła Podstawowa im. Jana Czochralskiego
• Zespół Szkół Ogólnokształcących: Gimnazjum im. Powstańców Wielkopolskich i Liceum Ogólnokształcące im. Karola Libelta
• Zespół Szkół Technicznych: Technikum Ekonomiczne i Technikum Informatyczne oraz Zasadnicza Szkoła Zawodowa
• Zespół Szkół Specjalnych

Znani ludzie związani z miastem

• Klara Prillowa - artystka, rzeźbiarka, etnografka
• Jan Czochralski - chemik, metaloznawca, wynalazca metody otrzymywania monokryształów krzemu

Zobacz też

Kaplica cmentarna

• Stary cmentarz żydowski w Kcyni
• Nowy cmentarz żydowski w Kcyni
• Synagoga w Kcyni
• Bitwa o Kcynię
• Flaga Kcyni
• Hejnał Kcyni
• Herb Kcyni
• Dekanat Kcynia

Przypisy

Bibliografia

• J.E. Muller: Vollstandiges geographish, statistisch, topographisches Worterbuch preusischen Staates. Erfurt: J.E. Muller’sche Buchhandlung, 1835.
• Tadeusz Pietrykowski: Z przeszłości Kcyni: z okazji 666 rocznicy założenia miasta, Kcynia 1928

Linki zewnętrzne

• Kcynia, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 947 .