Kościół Wszystkich Świętych w Krościenku nad Dunajcem

Kościół Wszystkich Świętych
w Krościenku nad Dunajcem

A-296 z dnia 30.08.1971
kościół parafialny
Państwo	Polska
Miejscowość	Krościenko nad Dunajcem, (Rynek) 34-450 Krościenko nad Dunajcem
Wyznanie	katolickie
Kościół	rzymskokatolicki
Parafia	Wszystkich Świętych w Krościenku nad Dunajcem
Wezwanie	Wszystkich Świętych
Historia Data zakończenia budowy pierwsza połowa XIV wieku
Dane świątyni Styl gotycki
Położenie na mapie gminy Krościenko nad Dunajcem Kościół Wszystkich Świętych w Krościenku nad Dunajcem
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Kościół Wszystkich Świętych w Krościenku nad Dunajcem
Położenie na mapie województwa małopolskiego Kościół Wszystkich Świętych w Krościenku nad Dunajcem
Położenie na mapie powiatu nowotarskiego Kościół Wszystkich Świętych w Krościenku nad Dunajcem
49°26′27″N 20°25′45″E/49,440833 20,429167

Symboliczny grób poświęcony bł. Jerzemu Popiełuszce

Męka Pańska autorstwa Józefa Janosa

Epitafium poświęcone Michałowi Dziewolskiemu

Tablice poświęcone Gumowskim

Tablica upamiętniająca Stanisława Cięciela

Ołtarz główny i tabernakulum

© Marek i Ewa Wojciechowscy / Trips over Poland, CC BY-SA 3.0

Wnętrze kościoła – widoczne boczne ołtarze, ambona i freski naścienne

Kościół Wszystkich Świętych w Krościenku nad Dunajcem – gotycki kościół parafialny pw. Wszystkich Świętych, wzniesiony w I połowie XIV wieku, stojący przy rynku. Siedziba Parafii Wszystkich Świętych w Krościenku nad Dunajcem. Jest to unikatowy przykład gotyckiej architektury sakralnej.

Historia

Krościenko nad Dunajcem uzyskało prawa miejskie w 1348 roku jako Crosno, z nadania króla Kazimierza III Wielkiego. Kościół został wzniesiony z łamanego kamienia w I połowie XIV wieku. Istniał już w 1350 roku, choć był znacznie przesunięty (względem dzisiejszego kościoła) w kierunku Dunajca i nie posiadał wieży. Prawdopodobnie w wyniku podmycia przez rzekę część pierwotnego prezbiterium osunęła się w pierwszej połowie XVI wieku. W 1546 roku kościół został powiększony o obecną nawę (obecne prezbiterium jest częścią dawnej nawy), a w XVII wieku dobudowano wieżę. Polichromia w nawie została wykonana w 1589 roku przez Jakuba Koraba z Nowego Targu. W 1755 roku – po kolejnej powodzi – proboszcz Jan Szyguliński podjął decyzję o rozebraniu części starego prezbiterium. Było to prawdopodobnie spowodowane obawą o kolejne osunięcie tej części kościoła oraz przykościelnego cmentarza, który wtedy znajdował się wzdłuż dawnej nawy głównej oraz z tyłu za prezbiterium kościoła. Równocześnie drewniany strop przebudowano na murowane sklepienie krzyżowe. Cmentarz znajdował się tu przynajmniej od 1518 roku, kiedy to miejscowy wójt ofiarował teren między cmentarzem a Dunajcem na budowę plebanii. W 1590 roku kościół i cmentarz były otoczone murem. Istniała wtedy również kostnica, gromadząca kości parafian.

Cmentarz przykościelny został zniszczony w czasie gaszenia pożaru kościoła w kwietniu 1788 roku, w wyniku czego przestał pełnić rolę lokalnej nekropolii, a zmarłych zaczęto grzebać na nowym cmentarzu. Przez cały XIX wiek cmentarz był restaurowany, a w XX wieku został zlikwidowany.

W 1841 roku nowy właściciel Krościenka Michał Kulig, na prośbę ówczesnego proboszcza Józefa Kidońskiego, wybudował kamienną opaskę wzmacniającą zagrażające osunięciem zbocze. Według kroniki parafialnej, trzy lata później Dunajec znów rozerwał mur wzmacniający.

W 2010 roku zakończono pełną konserwację głównego ołtarza kościoła realizowaną przez Rafała Bukowskiego i Janusza Czopa.

Stan dzisiejszy

Wokół kościoła

Brama

Po lewej stronie zewnętrznej części bramy znajduje się świątek – zafrasowany ludzkimi cierpieniami Jezus autorstwa Tomasza Ligasa. Pod spodem – rymowane "Smutki Jezusowe" na podstawie tekstu ks. Mieczysława Malińskiego.

Wewnątrz ogrodzenia

Wewnątrz ogrodzenia – po prawej stronie – krzyż i pomnik w kształcie litery „V” poświęcony ks. Jerzemu Popiełuszce na miejscu dawnego krzyża będącego pozostałością po cmentarzu. Na lewo od wejścia – Grupa Ukrzyżowania, wykonana przez rzeźbiarza ludowego Józefa Janosa z Dębna.

Kościół otoczony jest starymi drzewami, pomnikami przyrody.

Bryła i wnętrze

Prosta bryła kościoła świadczy o jego gotyckich tradycjach. Węższy prostokąt tworzy dwuprzęsłowe, sklepione krzyżowo, datowane na XIV wiek, prezbiterium. Nawa to szerszy i większy prostokąt, wzniesiona w 1546 roku i przebudowana w okresie baroku.

Wieża

Od zachodu (od strony rynku) w okresie późniejszym dobudowano kwadratową, masywną wieżę z barokowym hełmem. Czerwone pasy na wieży – pochodzące z XVII wieku – symbolizują osiem błogosławieństw z Ewangelii na dzień Wszystkich Świętych. Dwa pasy pionowe symbolizują dwa przykazania miłości Boga i bliźniego.

Wewnątrz wieży znajdują się 3 dzwony ufundowane w latach 1949-1955, w miejsce wcześniejszych, dwukrotnie zrabowanych, w latach 1917 i 1942.

Kruchta

W kruchcie znajdują się cztery tablice epitafijne poświęcone pamięci znacznych obywateli Krościenka:

• tablica poświęcona pamięci Michała Hieronima Dziewolskiego, właściciela Dominium Krościenko (w latach 1842-1890), który jednocześnie był kolatorem tego kościoła co z jednej strony wiązało się z wieloma obowiązkami finansowymi (utrzymanie kościoła, remonty, zakupy wyposażenia), a z drugiej strony wiązało się z posiadaniem własnej wygodnej ławy w prezbiterium oraz prawem opiniowania kandydatury proboszcza, przed biskupią nominacją;
• epitafium powstańca styczniowego i pierwszego stałego lekarza w Krościenku, Franciszka Gumowskiego, ojca m.in.: Mariana Gumowskiego (któremu poświęcone jest osobne epitafium) oraz Jana Gumowskiego, artysty malarza, ucznia Mehoffera;
• tablica poświęcona gen. Stanisławowi Cięcielowi, prezesowi Najwyższego Sądu Wojskowego, urodzonemu w Krościenku, zamordowanemu w Katyniu.

Na lewym słupie filarów chóru muzycznego – Święta Kinga, rzeźba Józefa Janosa, na prawym słupie – rzeźba Św. Antoniego w kapliczce, dłuta Tomasza Ligasa.

Nawa główna i prezbiterium

• Ołtarz główny pochodzi z XVIII wieku. W ołtarzu znajduje się ciekawe rokokowe tabernakulum z figurami apostołów śś. Piotra i Pawła. W 1784 roku ołtarz został pozbawiony wotów i złotych koron w wyniku cesarskigo dekretu o konfiskacie kosztowności kościelnych. Niechlubnego dzieła brutalnej konfiskaty dokonał niesławny komisarz Styx. Obecnie w ołtarzu znajduje się obraz Matki Boskiej Różańcowej z XVIII wieku. Jest to niegdysiejszy feretron z rzeźbioną sukienką.

Wcześniejszy obraz Matki Boskiej, z XVI wieku, został – według legendy zapisanej w kronice parafialnej – przyniesiony pod kościół przez fale Dunajca, a uległ zniszczeniu ze starości dopiero w 1921 roku.

W ołtarzu po prawej stronie tęczy znajduje się obraz Najświętszego Serca Jezusa pędzla S. Bochyńskiego z XX wieku.

• Freski

Najstarsze fragmenty fresków zostały odkryte dopiero w 1949 roku pod warstwami tynku, przez wojewódzkiego konserwatora zabytków w Krakowie prof. Józefa Dutkiewicza. Ich odsłonięcie i zabezpieczenie w latach 1951-1953 uważane jest za jedno z największych osiągnięć ówczesnej sztuki konserwacji malowideł ściennych.

Dzięki odkryciu fresków datowanie wieku kościoła zostało przesunięte o 3 wieki wstecz: jeszcze w okresie międzywojennym datowano budowę kościoła na XVII wiek.

Na północnej ścianie znajdują się fragmenty fresków:

• • przy ambonie, w prezbiterium – ukazujący męczeństwo Św. Barbary, z XIV wieku, w oparciu o apokryf z IV wieku, ale przy zachowaniu strojów średniowiecznych (kat ma średniowieczny mieszek przytroczony do pasa, obywatele mają kolorowe, typowe dla tego okresu, kaptury, widoczna jest również średniowieczna korona). W prostokątnych kwadratach oddzielonych od siebie kolorowymi paskami widoczne są namalowane schematycznie i nieporadnie postaci świętej, katów i innych osób;
  • kolejny fresk ukazuje ukrzyżowanie Jezusa (XV wiek), strzeżone przez średniowiecznych, uzbrojonych rycerzy („rycerze olbrachtowi” – rekonstrukcja uszkodzonej polichromii z 1954 roku). O datowaniu oryginału świadczy niepełna data: „149..”;
  • życie Chrystusa (XVI wiek) – 24 sceny od Zwiastowania do Wniebowstąpienia autorstwa Jakuba Koraba z Nowego Targu z 1589 roku, o czym wiadomo z ujętego kartuszem napisu: „Jacobus Korab de Nowy Targ pinxit – AN D-I 1589”. Najprawdopodobniej wąsata twarz w dolnym rzędzie, nie łącząca się z przedstawianymi scenami, to autoportret malarza.

Na południowej ścianie:

• • między oknami – Święta Anna Samotrzecia – również autorstwa Jakuba Koraba;
  • obok ołtarza Najświętszego Serca Jezusa – postać Św. Krzysztofa, patrona flisaków i kierowców;
  • koło chóru – postać świętego w kierpcach, prawdopodobnie Św. Rocha – chroniącego przez zarazami.

Za ołtarzem Św. Józefa:

• • obraz Sądu ostatecznego i scena nieba.

Za ołtarzem Najświętszego Serca Jezusa – scena piekła w postaci paszczy wieloryba, do której duchy zapędzają potępionych.

Na ścianie południowej nawy głównej w ciągu XVI-wiecznych polichromii odnaleziono dziwaczną scenkę przedstawiającą 3 diabły trzymające cyrograf. Namalowane z rozmachem diabły mają wyolbrzymione narządy płciowe, nawet jak na diabły. Inni badacze^[1] twierdzą, że diabły trzymają rolkę pergaminu, coś na niej bazgrząc. Legenda głosi, że była to zemsta malarza za niewywiązanie się z umowy przez proboszcza. Według jeszcze innej interpretacji^[2] to zemsta malarza (Koraba) na jednej z mieszczek krytykujących jego dzieło (łaciński napis na pergaminie to jakby początek listy „szemrających” (murmurantes) z wpisanym pierwszym nazwiskiem Kuklina i miejscem na kolejne wpisy).

• Chrzcielnica

Pochodząca z XV wieku kamienna chrzcielnica służy do dziś. Została wykonana w warsztacie sądeckiego mistrza Marcina Proszki, który wśród gotyckich maswerków umieścił orła jagiellońskiego – godło państwa polskiego, herb biskupa krakowskiego i herby rycerskie. Na nodusie znajduje się data 1493 roku – według kroniki kościoła – chrzcielnica jest darem króla Jana Olbrachta i towarzyszących mu rycerzy, którzy przejeżdżali tędy ze Starego Sącza przez Łącko na Węgry.

• Ołtarze boczne
  • Po lewej stronie znajduje się ołtarz Miłosierdzia Bożego (obecnie Św. Józefa) pełny wczesnobarokowej ornamentyki oparty na wzorcach niderlandzkich, z tabernakulum i obrazem „Ecce Homo” w złoconej sukni (za zasuwą obrazu Św. Józefa). Ołtarz ten jest jedyną pozostałością dawnych, pięknie rzeźbionych ołtarzy kościoła. Pannom w widocznej ciąży udzielano ślubów przy lewym bocznym ołtarzu, co było wyrazem społecznej dezaprobaty dla ich stanu.
  • Po prawej stronie ołtarz z początku XVIII wieku ukazujący Ukrzyżowanie. Jest to ołtarz w stylu regencji cechujący się symetrycznymi formami ornamentów kontrastujących z ascetycznymi pilastrami.

• Ambona

• Zacheuszki z XVII wieku – (z dwunastu pozostało sześć), jako świadectwo konsekracji kościoła w 1643 roku.

• Festony kwiatowe – dobudowane na pilastrach po pożarze drewnianego sklepienia w 1731 roku oraz we wnękach okien.

• Ornamentyka na drewnianym stropie pochodzi z 1846 roku i została zrekonstruowana w 1955 roku.

• Droga krzyżowa na desce, z XVIII wieku. Stacje I, II i XII są nieco późniejsze.

• Drewniana Rzeźba Matki Boskiej w mandroli z XVII wieku, zakrywająca XVI-wieczną scenę z diabłem (na ścianie, obok wejścia do babińca).

• Organy siedmiogłosowe z 1827 roku.

• Witraże projektował i wykonał (w latach 1964-1966, na milenium chrztu Polski) konserwator Edward Kwiatkowski, wykładowca z Wydziału Historii i Sztuki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, uczeń Henryka Jackowskiego.

• Posadzka (a także chodnik w otoczeniu kościoła) wymieniona w 1954 roku z drewnianej na andezytową. Kamień ten pochodzi z lokalnych kamieniołomów: „Snozka” w górze Wdżar oraz „Malinów” pod Jarmutą.

Przypisy

Bibliografia

• Zbigniew Kresek: Pieniny – przewodnik turystyczny. Warszawa: Wydawnictwo Trawers, 1995, s. 67–71. ISBN 83-901580-2-7.
• Józef Nyka: Pieniny – przewodnik, Wydanie IV. Warszawa-Kraków: Wydawnictwo PTTK "Kraj", 1992, s. 46–47.
• Podhale i Pieniny. Warszawa: Bertelsmann Publishing, 1997, s. 92. ISBN 83-7129-478-6.
• Krzysztof Koper: Z dziejów Krościenka nad Dunajcem. Nowy Targ: Zakład Poligraficzny "MK" s.c., 2006, s. 41–64. ISBN 83-60306-10-9.
• Krzysztof Koper: Mały Przewodnik historyczny po Krościenku nad Dunajcem – 660 lat lokacji miasta (1348–2008). Nowy Targ: Zakład Poligraficzny "MK" s.c., 2008, s. 9–16. ISBN 978-83-60306-31-4.
• Andrzej Skorupa (treść), Rafał Monita (zdjęcia): Krościenko nad Dunajcem – Kościół Wszystkich Świętych. Kraków: Wydawnictwo „Astraia”, 2011. ISBN 978-83-60569-35-1.
• Tablica w kruchcie kościoła.