Kościół obronny

Kościół obronny lub warowny (także: cerkiew, zbór, synagoga itd.) – budowla sakralna, której podczas wznoszenia nadano cechy militarne, umożliwiające w razie potrzeby długotrwałą obronę dzięki grubym murom, wyposażeniu w górnych kondygnacjach w strzelnice, niewielkim oknom, które także można było łatwo zamienić w otwory strzelnicze itd. Kościoły mogły być też dodatkowo otaczane budowlami o charakterze obronnym (wałami) i wyposażenie już istniejących murów w urządzenia obronne jak obronne bramy, bastiony itp.). Budowle o tym charakterze występowały zarówno jako uzupełnienie fortyfikacji miast, klasztorów, jak i jako samodzielne punkty oporu. Powstawały od wczesnego średniowiecza aż po XVII^[1] – XVIII wiek^[2].

Budowle religijne (w tym kościoły) były otaczane dziełami obronnymi, bez naruszania zasadniczej formy pierwotnego budynku; samym budynkom przydawano instalacje obronne; bądź czyniono jedno i drugie. Wszystkie te formy inkastelacji były działaniem wtórnym; natomiast najbardziej typowe kościoły obronne były inkastelowane pierwotnie, czyli od samego początku przygotowane były do pełnienia także funkcji obronnych, poza sakralnymi^[2][3].

Prawdopodobnie w Europie Środkowej i Skandynawii większość wczesnych kościołów miała charakter obronny, o czym może świadczyć sama etymologia polskiego słowa kościół, wywodzącego się ostatecznie z łacińskiego terminu castellum oznaczającego „zamek” (por. kasztel). Dotyczyło to zarówno murowanych kościołów romańskich, gotyckich czy renesansowych, jak i kościołów drewnianych, także z epok późniejszych. W ich przypadku charakter obronny posiadała zazwyczaj wolno stojąca dzwonnica, często wyposażona w hurdycje^[1][4].

Nierzadko kościoły i kościelne zespoły warowne posiadały bardzo zaawansowane, jak na swój czas i miejsce, urządzenia obronne. Przykładowo, w Polsce, wieża jako element obronny (wieża obronna i związany z nią obronny system wieżowy) został wprowadzona najpierw za pośrednictwem romańskich kościołów^[5]. Innym przykładem z ziem polskich bardzo nowoczesnej formy jest oktagonalna baszta w zespole katedry fromborskiej^[6]. Fromborski zespół katedralny jest prawdopodobnie najświetniejszym przykładem zachowanej w Polsce kościelnej warowni^[7].

W średniowiecznej Europie kościoły warowne często pełniły rolę schronienia dla ludności zamieszkującej tereny słabiej zaludnione, podobną funkcję w wielu regionach pełniły także warowne cmentarze i ufortyfikowane klasztory^[1], budowane od Francji i Niemiec po ziemie ruskie Rzeczypospolitej^[4].

Według jednego ze spisów, w Polsce znajduje się 17 średniowiecznych kościołów obronnych^[7]. Przykładowe kościoły tego typu w Polsce (tak współczesnej, jak historycznej) to m.in.: Kolegiata w Tumie, Kościół św. Andrzeja w Krakowie, bazylika w Czerwińsku, kościół NMP w Inowrocławiu, kościół św. Mikołaja w Żarnowie, kościół św. Mikołaja w Bóbrce (dzisiejsza Ukraina) czy kościół św. Jana Chrzciciela w Prandocinie. Ślady dawnych fortyfikacji, najczęściej w postaci murów i wież otaczających przebudowany w późniejszych wiekach kościół, zachowały się także m.in. w opactwie Benedyktynów w Tyńcu, klasztorze w Mstowie, bazylice w Przeworsku, kościele św. Mikołaja i Stanisława biskupa w Jarosławiu, a także w postaci zrujnowanego kościoła Wniebowzięcia NMP w Buszczu oraz, odbudowanego po II wojnie światowej, kościoła św. Wawrzyńca w Kleczkowie^[4].

Na dzisiejszej Białorusi zachowało się przynajmniej czternaście świątyń obronnych, m.in. cerkiew troicka w Białej Cerkwi, kościół św. Michała Archanioła w Gnieźnie, Kościół Wniebowzięcia NMP w Derewnie, dawny zbór kalwiński w Zasławiu, Kościół Trójcy Przenajświętszej w Iszkołdzi, Kościół św. Jana Chrzciciela w Komajach, Cerkiew Narodzenia Matki Bożej w Murowance, sobór Świętych Borysa i Gleba w Nowogródku, ruiny zboru kalwińskiego w Kuchcicach, kościół św. Michała Archanioła w Smorgoniach, cerkiew św. Michała Archanioła w Synkowiczach i kościół Świętej Trójcy w Czarnawczycach^[8].

Około stu ufortyfikowanych kościołów i klasztorów istniało także w Wielkiej Brytanii, głównie na pograniczu angielsko-szkockim i angielsko-walijskim, jednak tylko niewielka część z nich zachowała się do współczesności^[9].

Galeria

• 

  Muttenz, Szwajcaria

• 

  Rudelle, Francja

• 

  Kościół św. Andrzeja w Krakowie

• 

  Kościół św. Jana Ewangelisty w Paczkowie

• 

  (c) Nigel Monckton, CC BY-SA 2.0

  Kościół Wszystkich Świętych w Boltongate, Anglia

• 

  Saint-Angel, Francja.

• 

  Østerlars na Bornholmie, Dania

• 

  Solna koło Sztokholmu, Szwecja

• 

  Munsö, Szwecja

• 

  Grafengehaig, Bawaria

• 

  Prejmer, Rumunia

• 

  Biertan, Rumunia

• 

  Moșna, Rumunia

• 

  Dealu Frumos w Rumunii

• 

  (c) Photo: Myrabella / Wikimedia Commons, CC BY-SA 3.0

  Prejmer, Rumunia

• 

  Murowanka, Białoruś

• 

  Synkowicze, Białoruś

• 

  Leça do Balio, Portugalia

• 

  Katedra Sé w Lizbonie, Portugalia

• 

  Stara Katedra w Coimbrze, Portugalia

• 

  Kościół św. Albana i Wendelina, Künzelsau, Niemcy

• 

  Kleinbreitenbach, Niemcy

• 

  Flor da Rosa, Portugalia

• 

  Kościół św. Ludwika w Baler na Filipinach.

Zobacz też

• Kościoły warowne w Siedmiogrodzie
• synagoga obronna(ang.)

Przypisy

Bibliografia

• Janusz Bogdanowski: Architektura obronna w krajobrazie Polski od Biskupina do Westerplatte. Warszawa-Kraków: PWN, 1996.
• Peter Harrison: Castles of God: fortified religious buildings of the world. Woodbridge, Suffolk, UK Rochester, NY: Boydell Press, 2004. ISBN 978-1843830665. (ang.)