Kolej wąskotorowa

Rozstaw szyn
Splot – Tor – Tor tramwajowy
Kolej szerokotorowa   Breitspurbahn 3000 mm (118,1 in)   Rozstaw brunelowski 2140 mm (84,3 in)   Rozstaw indyjski 1676 mm (66,0 in)   Rozstaw iberyjski 1668 mm (65,7 in)   Rozstaw irlandzki 1600 mm (63,0 in)   Rozstaw rosyjski 1520 mm (59,8 in) Kolej normalnotorowa   Rozstaw standardowy (tzw. stephensonowski) 1435 mm (56,5 in) Kolej wąskotorowa   Rozstaw szkocki 1372 mm (54,0 in)   Rozstaw przylądkowy 1067 mm (42,0 in)   Rozstaw metrowy 1000 mm (39,4 in)   Rozstaw trójstopowy 914 mm (36,0 in)   Rozstaw 785 mm 785 mm (30,9 in)   Rozstaw bośniacki 760 mm (29,9 in)   Rozstaw 750 mm 750 mm (29,5 in)   Rozstaw 600 mm 600 mm (19,7 in) Inne   Rozstaw piętnastocalowy 381 mm (15,0 in)
Portal:Transport szynowy

Kolej wąskotorowa – kolej, której szyny mają rozstaw mniejszy niż normalny (1435 mm)^[1].

Co do zasady kolej wąskotorowa cechuje się mniejszą zdolnością przewozową i prędkością od kolei normalnotorowej, jednak pozwala stosować większe pochylenia podłużne i łuki o mniejszym promieniu, dzięki czemu jest nawet kilkakrotnie tańsza w budowie^[2]. Nie zachodzi dzięki temu potrzeba wykonywania głębokich przekopów i nasypów, a tor zajmuje mniej miejsca^[2]. W niektórych krajach jednak kolej jeżdżąca na wąskim torze stanowi podstawową kolej dalekobieżną i budowana jest według standardów kolei normalnotorowej (przede wszystkim w Japonii)^[3].

Bieszczadzka Kolejka Leśna

(c) Ziijon z polskiej Wikipedii, CC BY-SA 3.0

Kolejka parkowa w Wojewódzkim Parku Kultury i Wypoczynku na stacji Przystań

Pociąg wąskotorowy Rhätische Bahn w Szwajcarii

Pociąg Maltańskiej Kolei Dziecięcej ciągnięty przez lokomotywę spalinową Wls40-100 na stacji Maltanka, w tle tendrzak Tx26-423

Ełcka Kolej Wąskotorowa – lokomotywa spalinowa Lyd1 z 1967 roku

Stacja Wigierskiej Kolei Wąskotorowej w Płocicznie-Tartaku; po lewej lokomotywa spalinowa V10C, po prawej Wls50

Historia i rozwój

Koleje wąskotorowe, początkowo niemal wyłącznie konne, rozpowszechniły się w przemyśle wydobywczym, hutnictwie, leśnictwie. Zaletą zastosowania toru były mniejsze opory ruchu^[2]. W 1832 roku otwarto pierwsze linie wąskotorowe użytku publiczne, kolej Ffestoniog w Wielkiej Brytanii i Linz – Budziejowice w Austrii (początkowo konne)^[3]. Na początku XIX wieku miały miejsce pierwsze eksperymenty z lokomotywami parowymi na różnych szerokościach toru, lecz ostatecznie jako standard dla kolei publicznych ciągniętych parowozami przyjęto 1435 mm^[4]. Na kolejach wąskotorowych trakcja parowa pojawiła się nieco późnie^[4], około połowy XIX wieku. Postępowała także unifikacja standardów i szerokości toru. Od końca XIX wieku wprowadzono na niektóre linie trakcję elektryczną, od połowy XX wieku także spalinową. Najstarsza nieprzerwanie funkcjonująca kolej wąskotorowa na świecie działa w Polsce – są to Górnośląskie Koleje Wąskotorowe.

Typowa kolej wąskotorowa rozwijała niewielką prędkość – w Polsce istniały trzy kategorie kolei wąskotorowych, na najwyższej kategorii 1 maksymalna prędkość wynosiła 40 km/h^[3].

W 1963 roku na świecie koleje wąskotorowe stanowiły 19% ogółu długości torów (70% normalnotorowe, a 11% szerokotorowe)^[2]. Dynamiczny rozwój motoryzacji w połowie XX wieku przyczynił się do upadku wielu kolei wąskotorowych, szczególnie na obszarach o łatwych warunkach terenowych.

W XXI wieku największe znaczenie mają k. w. o charakterze turystycznym i historycznym, popularnością cieszą się koleje z zachowaną trakcją parową (najprężniejsza z nich, niemiecka kolej w górach Harzu ma kilkadziesiąt czynnych parowozów) i elektryczne koleje górskie.

Funkcje kolei wąskotorowych

Kolej przemysłowa – stosowana we wszelkich branżach przemysłu, jednak od połowy XX wieku wypierana często przez transport samochodowy. Najsilniejszą pozycję k.w. uzyskała w przemyśle wydobywczym. W zależności od skali zadań przewozowych (odległości, masy pociągów) może to być kolej o lekkiej konstrukcji zbliżona do kolei polowej (nacisk osiowy ok. 4–5 ton) lub zbliżona do kolei normalnotorowych (nacisk osiowy ok. 8–12 ton). Stosowane są różne prześwity w zakresie od ok. 500 do 1350 mm. Szczególnym rodzajem k.p. jest kolej dołowa stosowana szeroko w górnictwie węgla kamiennego i rud żelaza.

Kolej lokalna – służąca do transportu osób i ładunków na obszarach, na których budowa kolei normalnotorowej ze względu na warunki terenowe, gęstość zabudowy lub z przyczyn ekonomicznych była nieracjonalna lub niewykonalna.

Kolej dojazdowa – służąca do transportu osób pomiędzy linią kolei głównej bądź centrum regionalnym a peryferiami.

Kolej polowa – kolej o uproszczonej konstrukcji, budowana często przy użyciu przenośnych przęseł torowych, charakteryzuje się najniższym kosztem budowy, ale też najniższą zdolnością przewozową z powodu konieczności zachowania niskiego nacisku na osie. Stosowana szeroko w II połowie XIX wieku i do połowy XX wieku w logistyce wojskowej, rolnictwie, budownictwie. Obecnie zachowane funkcjonują np. w kopalniach torfu, z uwagi na małą dostępność dla transportu samochodowego^[5], i cegielniach.

• Poligonowa kolej wąskotorowa w Toruniu

Kolej leśna – kolej stosowana w leśnictwie, często z wykorzystaniem techniki typowej dla kolei polowych.

Kolej górska – kolej poprowadzona w terenie górskim, mająca duże znaczenie dla turystyki – może być to także kolej zębata lub terenowa kolej linowa.

Kolej parkowa – kolej pasażerska w parku lub parku rozrywki. W Polsce do niedawna działały cztery koleje parkowe:

• Myślęcińska Kolej Parkowa w Bydgoszczy (po pożarze 8 września 2011 zlikwidowana).
• Kolej Parkowa Maltanka;
• Kolejka parkowa w Wojewódzkim Parku Kultury i Wypoczynku,
• Kolejka Parkowa w Cichowie^[6].

• Krośnicka Kolej Wąskotorowa w Krośnicach otwarta 25 maja 2013 roku.

W NRD i innych krajach socjalistycznych takie koleje obsługiwali pionierzy i dlatego były nazywane pionierskimi, w Polsce harcerze (Podgrodzie, Poznań – dawna kolejka do Dębiny).

Kolej dalekobieżna – w niektórych krajach rozstaw toru mniejszy od normalnego (rozstaw przylądkowy 1067 mm i rozstaw metrowy 1000 mm) jest stosowany w kolei dalekobieżnej, budowany według standardów zbliżonych do kolei normalnotorowej.

Prześwity kolei wąskotorowych

1067 mm – tzw. kolonialny (przylądkowy) stosowany szeroko w koloniach brytyjskich. Taki prześwit ma m.in. podstawowa sieć kolei japońskich i afrykańskich oraz na wyspie Sachalin.

1000 mm – rozstaw metrowy, rozpowszechniony pod koniec XIX wieku, stosowany na wielu kolejach dojazdowych i lokalnych Europy. Taki prześwit mają m.in. Koleje Wąskotorowe Harzu w Niemczech oraz górskie koleje elektryczne w Alpach szwajcarskich i Tatrach słowackich (TEŽ), czy też nieistniejące Bornholmskie Koleje Żelazne w Danii; w Polsce największa taka sieć istniała na Pomorzu Zachodnim (zachowane są dwie linie turystyczne – Gryfice – Pogorzelica i Koszalin – Manowo – Rosnowo); prześwit 1000 mm ma także czynna Piaseczyńska Kolej Dojazdowa (dawniej Grójecka KD). Przebudowywano linie o 750 mm lub 800 mm na metrowe (np. kolej koszalińska czy kolej wilanowska) i vice versa (kolej śmigielska i kolej ełcka). Kolej olecka, zniszczona przez Rosjan w 1945 roku, także miała szerokość 1000 mm. Rozstaw stosowany także w tramwajach, w tym w Łodzi (także tramwaje podmiejskie) oraz w Bydgoszczy, Toruniu, Grudziądzu i Elblągu.

900 mm – dawniej tramwaje w Krakowie i kolej konna Rudka Sanatorium – Mrozy, obecnie stosowany często w przemyśle, Kolejka parkowa w Wojewódzkim Parku Kultury i Wypoczynku w Chorzowie, pierwotnie 1000 mm (przebudowa związana z koniecznością wymiany wyeksploatowanych wagoników motorowych).

800 mm – w zaborze rosyjskim co prawda obowiązywał rozstaw 750 mm, jednak „osiemsetkę” zastosowano na liniach wąskotorowych wokół i z Warszawy (późniejsze Warszawskie Koleje Dojazdowe) – były to: Marecka Kolej Dojazdowa (KDM), później Radzymińska KD, Kolej Jabłonowska, Kolej Grójecka (później Grójecka KD, obecnie Piaseczyńska Kolej Wąskotorowa) i Kolej Wilanowska (dawniej Droga Żelazna Wilanowska, później włączona w struktury kolei grójeckiej, zlikwidowana w 1971 roku); taką szerokość toru posiadały również: linia tramwajów konnych w Sopocie^[7] czy kolej cukrowni Klecina. Nie przetrwała żadna „osiemsetka” – wszystkie kolejki warszawskie przebudowano na 750 mm (kolej jabłonowska i marecka [radzymińska]) lub 1000 mm (kolej wilanowska, włączona do kolei grójeckiej). Obecnie we Wrocławiu, na terenie Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej przy ul. Braci Gierymskich (blisko Mostu Bartoszowickiego) jest ustawiona w charakterze pomnika techniki linowa wyciągarka jazowa, stojąca na torze o szerokości 810 mm.

785 mm – taki prześwit (30 cali pruskich) stosowany był bardzo wcześnie, najbardziej rozpowszechnił się na sieci górnośląskich kolei wąskotorowych (zachowane są dwie czynne linie turystyczne: Bytom – Miasteczko Śląskie oraz Stanice – Rudy – Paproć). Taki prześwit miały także początkowo tramwaje w miastach aglomeracji katowickiej. Ostatni fragment wąskotorowej sieci tramwajowej (Chorzów Stary – Chorzów Miasto) zamknięto 31 stycznia 1956^[8]. Relikty wąskotorowej sieci tramwajowej można spotkać w Gliwicach i w Bytomiu.

780 mm – rzadko stosowany, dawniej kolej cukrowni Cedry Wielkie.

760 mm („rozstaw bośniacki”) – koleje Austro-Węgier i krajów będących ich sukcesorami, m.in. Zagłębie Ostrawsko-Karwińskie; wąskotorówka osobłoska; koleje leśne w Karpatach (m.in. w Bieszczadach); Przeworsk – Dynów (w latach 50. XX w. nastąpiła zmiana rozstawu szyn Przeworskiej Kolei Dojazdowej z 760 na 750 mm)^[9]; Strumień – Chybie; taką szerokość miała kiedyś cała Hrubieszowska Kolej Dojazdowa.

750 mm – kolejny, najpopularniejszy standard rozpowszechniony pod koniec XIX wieku – taki rozstaw ma większość istniejących kolei wąskotorowych na terenie Niemiec i Polski. W Polsce stopniowo zastępował inne rozstawy.

716 mm – szerokość toru zastosowana z niewiadomych przyczyn przez Cukrownię Kruszwica dla linii Kruszwica – Piotrków Kujawski; później wszystkie linie zostały przebudowane na szerokość 750 mm^[10].

700 mm – w Polsce zastosowano tę szerokość toru na linii Gonczary (Honczary) – Filipowicze, uruchamiana jako kolej gospodarcza (tzn. gdy pozwalało na to zapotrzebowanie) w II Rzeczypospolitej. Kolej po II. wojnie światowej była wciąż w eksploatacji (widniała na mapach linii kolejowych republiki Białorusi).

600 mm – standard rozpowszechniony szeroko po wynalezieniu przez Paula Armanda Decauville’a kolei o przenośnych przęsłach o tym prześwicie. Dzięki nim nastąpił rozkwit kolejek polowych, które stanowiły podstawę logistyki w budownictwie dróg i kolei normalnotorowych i ważny środek transportu podczas działań wojennych, m.in. obydwu wojen światowych. W miarę rozwoju samochodów budowlanych k. w. przenośne straciły na znaczeniu i obecnie stosuje się rzadko, zazwyczaj przy budowie tuneli oraz w kopalniach torfu (wciąż m.in. zakłady należące do firmy «HolLas» w miejscowościach Krakulice (k. Łeby), Rucianka i Biedkowo – ten ostatni najpewniej już zakończył funkcjonowanie).

580 mm – kolej przemysłowa KWK „Siersza”^[11]

500 mm – kolej gospodarcza w Gozdnicy oraz kolej Jazu Bartoszowickiego we Wrocławiu (linia biegła przez Most Bartoszowicki, obecnie zachowany jest fragment toru od strony Śluzy Bartoszowice)^[12].

450 mm – najwęższa czynna kolej wąskotorowa w Polsce – Kopalnia Luiza; kursują po niej składy pasażerskie prowadzone przez lokomotywy akumulatorowe Ldag5.

435 mm – kolej technologiczna Zakładów Norblina w Warszawie^[13]

381 mm – do 1945 r. kolejka we wrocławskim Zoo.

Mniejszy rozstaw mogą mieć koleje parkowe i ogrodowe np. 241 mm i 127 mm kolej parkowa w Cichowie.

Zobacz też

• koleje wąskotorowe w Polsce
• Fundacja Polskich Kolei Wąskotorowych
• kolej normalnotorowa
• kolej szerokotorowa
• kolej zębata
• lista wąskotorowych lokomotyw spalinowych eksploatowanych w Polsce
• splot (kolejnictwo)
• Stowarzyszenie Kolejowych Przewozów Lokalnych w Kaliszu

Przypisy

• 

  Stacja Żnin Wąsk.

• 

  Nieczynna stacja we Wrocławiu

• 

  Lokomotywa Lxd2-309 na Rogowskiej Kolei Wąskotorowej

• 

  Pociąg w Trzęsaczu na trasie Gryfice – Pogorzelica

• 

  Wagon pasażerski – EKW

• 

  Przeworska Kolej Dojazdowa – postój w Szklarach

• 

  Semafor wjazdowy na stację w Rozalinie na Nałęczowskiej Kolei Dojazdowej

Linki zewnętrzne

• Portal o Polskich Kolejach Wąskotorowych
• Forum Pasjonatów Kolei Wąskotorowych
• Przegląd kolei wąskotorowych na świecie. kolej2022.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-05-05)].