Komisje porządkowe cywilno-wojskowe

Komisje porządkowe cywilno-wojskowe – kolegialne organy administracji terenowej (o charakterze samorządowym) w Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Komisje porządkowe zostały powołane do życia przez Sejm Czteroletni[1] i działały w latach 1789–1795. Składały się z komisarzy, wybieranych na dwuletnią kadencję na sejmikach gospodarczych przez szlachtę danego obszaru, a po 1791 roku, kiedy uchwalono Prawo o miastach, także z trzech komisarzy miejskich. Ostatecznie ich skład wynosił szesnastu członków w Koronie Królestwa Polskiego i piętnastu w Wielkim Księstwie Litewskim. Powoływano je dla różnych jednostek podziału terytorialnego państwa: województw (np. Wielkopolska), ziem (np. Mazowsze), powiatów (Litwa i część Korony). Decyzje podejmowano w nich większością głosów, a minimalny skład potrzebny do działania wynosił trzy osoby.

Komisje porządkowe podlegały komisjom rządowym policji, skarbowej, wojskowej i edukacji, a także królowi w Straży Praw i sejmowi. Do ich kompetencji należał nadzór nad handlem, rzemiosłem, komunikacją, rolnictwem, opieką społeczną i ochroną przeciwpożarową, szkolnictwem, kontrola ruchu ludności, statystyka demograficzna, a także pobór podatków, rekrutacja poborowych, zakwaterowanie żołnierzy i ich zaopatrzenie, nadzór nad stanem dróg i mostów[2]. W trybie sądowym Komisje orzekały w sprawach między wojskiem a cywilami. Przejęły tym samym kompetencje starostów (których urząd zlikwidowano), a także sejmików, jako urzędów samorządu lokalnego. Ogółem w Rzeczypospolitej powołano 72 komisje, z czego 49 w Koronie i 23 na Litwie[3]. Należał do nich obowiązek zestawienia liczby osób uprawnionych do udziału w sejmikach i ich zapisanie w księdze ziemiańskiej, osobnej dla każdego powiatu i ziemi[4].

W roku 1792 większość Komisji zostało zlikwidowanych przez władze Konfederacji targowickiej, jednakże część z nich wznowiła swoją działalność podczas insurekcji kościuszkowskiej. Ostatecznie przetrwały do III rozbioru Polski (w 1795).

Przypisy

  1. Kommissye powiatowe i wojewódzkie w Wielkim Xięstwie Litewskim (Volumina Legum tom 9, s.136 – 142), Komisje porządkowe cywilno-wojskowe województw, ziem i powiatów w Koronie (s. 146–156)
  2. Andrzej Grabski i inni, Zarys dziejów wojskowości ... s. 224.
  3. Korzon, Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta (1764-1794) t. 5, Warszawa 1897, s. 196–232
  4. Jacek Sobczak, Sejmiki województwa podlaskiego po reformie w r. 1791, w: Studia Historyczne, r. XXIX, 1986, z. 4 (115), s. 518.

Bibliografia

Linki zewnętrzne