Kompania graniczna KOP „Prozoroki”

Kompania graniczna KOP „Prozoroki” – pododdział graniczny Korpusu Ochrony Pogranicza pełniący służbę ochronną na granicy polsko-radzieckiej.

Geneza

Do czasu zakończenia wojny polsko-bolszewickiej, czyli do jesieni 1920 roku, wschodnią granicę państwa polskiego wyznaczała linia frontu. Dopiero zarządzeniem z 6 listopada 1920 roku utworzono Kordon Graniczny Ministerstwa Spraw Wojskowych^[1]. W połowie stycznia 1921 roku zmodyfikowano formę ochrony granicy i rozpoczęto organizowanie Kordonu Granicznego Naczelnego Dowództwa WP. Obsadzony on miał być przez żandarmerię polową i oddziały wojskowe^[2]. Latem 1921 roku ochronę granicy wschodniej postanowiło powierzyć Batalionom Celnym^[3]. W Prozorokach rozmieszczono dowództwo i pododdziały sztabowe 33 batalionu celnego. W drugiej połowie 1922 roku przeprowadzono kolejną reorganizację organów strzegących granicy wschodniej^[4]. 1 września 1922 bataliony celne przemianowano na bataliony Straży Granicznej^[5]. W rejonie odpowiedzialności przyszłej kompanii granicznej KOP „Prozoroki” służbę graniczną pełniły pododdziały 33 batalionu Straży Granicznej. Już w następnym roku zlikwidowano Straż Graniczną, a z dniem 1 lipca 1923 roku pełnienie służby granicznej na wschodnich rubieżach powierzono Policji Państwowej^[6]. W sierpniu 1924 roku podjęto uchwałę o powołaniu Korpusu Ochrony Pogranicza – formacji zorganizowanej na wzór wojskowy, a będącej w etacie Ministerstwa Spraw Wewnętrznych^[7].

Formowanie i zmiany organizacyjne

Na podstawie rozkazu szefa Sztabu Generalnego L. dz. 12044/O.de B./24 z 27 września 1924 roku, w pierwszym etapie organizacji Korpusu Ochrony Pogranicza sformowano 5 batalion graniczny ^[8][9], a w jego składzie kompanię graniczną KOP „Prozoroki”^[10]. W listopadzie 1936 roku kompania liczyła 2 oficerów, 9 podoficerów, 5 nadterminowych i 98 żołnierzy służby zasadniczej^[a].

W 1930 roku 2 kompania graniczna KOP „Polewacze” podlegała już dowódcy 7 batalionu KOP „Podświle”^[11]. W 1931 roku kompanię przeniesiono powtórnie do Prozororek^[11]. W 1939 roku 2 kompania graniczna KOP „Prozoroki” podlegała dowódcy batalionu KOP „Podświle”^[12].

Służba graniczna

Podstawową jednostką taktyczną Korpusu Ochrony Pogranicza przeznaczoną do pełnienia służby ochronnej był batalion graniczny. Odcinek batalionu dzielił się na pododcinki kompanii, a te z kolei na pododcinki strażnic, które były „zasadniczymi jednostkami pełniącymi służbę ochronną”, w sile półplutonu. Służba ochronna pełniona była systemem zmiennym, polegającym na stałym patrolowaniu strefy nadgranicznej i tyłowej, wystawianiu posterunków alarmowych, obserwacyjnych i kontrolnych stałych, patrolowaniu i organizowaniu zasadzek w miejscach rozpoznanych jako niebezpieczne, kontrolowaniu dokumentów i zatrzymywaniu osób podejrzanych, a także utrzymywaniu ścisłej łączności między oddziałami i władzami administracyjnymi^[13]. Miejscowość, w którym stacjonowała kompania graniczna, posiadała status garnizonu Korpusu Ochrony Pogranicza^[14].

2 kompania graniczna „Prozorki” w 1934 roku ochraniała odcinek granicy państwowej szerokości 23 kilometrów 977 metrów^[15]. Po stronie sowieckiej granicę ochraniał zastawa „Girsy” z komendantury „Orzechowno”^[16].

Wydarzenia:

• W meldunku sytuacyjnym z 17 stycznia 1925 roku napisano:

W nocy 16 stycznia 1925 roku po stronie sowieckiej usłyszano strały karabinowe i wybuch granatu. Przyczyna nieznana^[17].

16 stycznia 1925 roku na granicy zatrzymano Leona Pawłowicza-Zeldowicza, który przekroczył ją na tym odcinku. Został przekazany do dowództwa batalionu^[17].

Własny wywiad sygnalizuje, że strona sowiecka przygotowuje się z pomocą band do napadów na nasze terytorium w rejonie Równeńskim na folwarki Breczki i Niewierów oraz w rejonie Ostroga na Paszuki, Mogilany, Rozważ i Bryków, a w rejonie Krzemieńca na Ludwiszcze. Napady mają się odbyć podczas bezksiężycowych nocy^[17]

• W meldunku sytuacyjnym z 29 stycznia 1925 roku napisano: Podczas przekraczania granicy zatrzymany został mieszkaniec sowieckiej wsi Luckowicze Wasyl Szoroko^[18].

Sąsiednie kompanie graniczne:

• 2 kompania graniczna KOP „Ćwiecino” ⇔ 3 kompania graniczna KOP „Dziwniki” – 1928^[19], 1929^[20], 1931^[16], 1932^[21], 1934^[22], 1938^[23]

Walki w 1939

17 września 1939 odcinek 2 kompanii kpt. Antoniego Przybylskiego został zaatakowany przez jednostki 5 Dywizji Strzeleckiej płk. Kuźmy Galickiego i pododdziały 22 Wietrińskiej komendantury pogranicznej NKWD. Sowieci zniszczyli wszystkie strażnice i zlikwidowali większą część ich załóg. Z załogi strażnicy „Parczewszczyzna” ocalał tylko jeden żołnierz, przy zdobywaniu strażnicy „Zahacie” poległo dwóch Polaków, jeden został ranny, ponadto 11 żołnierzy i policjant dostało się do niewoli. Jedynie załoga strażnicy „Stelmachowo Wielkie” nie dała się zaskoczyć i po oddaniu kilku strzałów wycofała się bez strat, docierając do dowództwa kompanii w Prozorkach^[24].

Struktura organizacyjna

Strażnice kompanii w latach 1928 – 1929^[19][20]

• strażnica KOP „Porczewszczyzna”^[b]
• strażnica KOP „Łozy”
• (10)^[18] strażnica KOP „Stacja Zachacie”^[c]
• strażnica KOP „Folwark Zachacie”
• strażnica KOP „Stelmachowo Małe”^[d]
• strażnica KOP „Stelmachowo Duże”^[e]

Strażnice kompanii w latach 1931 – 1934^[16][25][22]

• strażnica KOP „Parczyńszczyzna”^[f]
• strażnica KOP „Łozy”^[g]
• strażnica KOP „Stacja Zahacze”^[h]
• strażnica KOP „Stelmachowo Duże”^[i]
• strażnica KOP „Cielesze”^[j]

Strażnice kompanii w 1938^[23]

• strażnica KOP „Parczyńszczyzna”
• strażnica KOP „Zahacie”
• strażnica KOP „Stelmachowo Wielkie”

Organizacja kompanii 17 września 1939^[26][27]:

• dowództwo kompanii
• pluton odwodowy
• 1 strażnica KOP „Parczewszczyzna”
• 2 strażnica KOP „Zahacie”
• 3 strażnica KOP „Stelmachowo Wielkie”

Dowódcy kompanii

• kpt. Julian Drumer (był 30 IX 1928 − 10 X 1929) → zawieszony w czynnościach służbowych^[28]
• kpt. Tadeusz Borawski (10 X 1929 − 1 VII 1930) → przeniesiony do 52 pp ^[29]
• wz. por. Włodzimierz Pasiecznicki (31 III 1930 − 11 VI 1930)^[30]
• kpt. Stanisław Wyrobiec (11 VI 1930 − 5 VII 1933) → komendant PW powiatu Nieśwież^[31]
• kpt. Kazimierz III Wiśniewski (5 VII 1933 − 30 III 1934) → adiutant batalionu^[32]
• por. Władysław Chwalny (30 III 1934 − 1 IV 1934)^[33]
• kpt. Lucjan Gawroński (18 V 1934 − )^[34]
• kpt. Jan Pacak (1936 − XII 1938)^[35]
• kpt. Józef Minkina (28 II 1939 − )^[k]
• kpt. Antoni Przybylski^[24] (1939)

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Wiktor Krzysztof Cygan: Kresy we krwi. Obrona północno-wschodniej Polski we wrześniu 1939. Warszawa: Espadon Publishing, 2006. ISBN 978-83-60786-00-0.
• Henryk Dominiczak: Granica wschodnia Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1919–1939. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1992. ISBN 83-01-10202-0.
• Stanisław Falkiewicz: Korpus Ochrony Pogranicza. W pierwszą rocznicę objęcia służby na wschodniej granicy Rzeczypospolitej 1924-1925. 1925. [dostęp 2016-01-30].
• Lech Grochowski (red.): Korpus Ochrony Pogranicza w 70 rocznicę powstania. Materiały z konferencji popularnonaukowej. Kętrzyn: Centrum Szkolenia Straży Granicznej, 1994.
• Czesław Grzelak: Szack–Wytyczno 1939. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2001. ISBN 83-11-09324-5.
• Bogusław Polak: Polskie formacje graniczne. Dokumenty organizacyjne. Wybór źródeł. T. 1. Koszalin: Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej, 1999. ISBN 83-87424-84-6.
• Jerzy Prochwicz, Zbigniew Kępa. ABC formacji granicznych II Rzeczypospolitej. „Problemy Ochrony Granic”. 24, 2003. Kętrzyn: Centrum Szkolenia Straży Granicznej. ISSN 1505-1757. 
• Marek Jabłonowski, Włodzimierz Jankowski, Bogusław Polak, Jerzy Prochwicz: O niepodległą i granice. Korpus Ochrony Pogranicza 1924-1939. Wybór dokumentów. Warszawa-Pułtusk: Wyższa Szkoła Humanistyczna w Pułtusku. Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego, 2001. ISBN 83-88067-48-8.
• Jerzy Prochwicz: Formacje Korpusu Ochrony Pogranicza w 1939 roku. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2003. ISBN 83-88973-58-4.
• Rajmund Szubański. Bataliony, kompanie, strażnice KOP. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 3 (145), 1993. Warszawa: Wydawnictwo „Czasopisma Wojskowe”. ISSN 0043-7182. 
• Rajmund Szubański. Bataliony, kompanie, strażnice KOP-u. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. 3 (184), 2000. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona. ISSN 1640-6281. 
• Wykaz zmian stanu oficerów batalionu granicznego KOP „Podświle” w latach 1927-1934 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
• Szkice dyslokacyjne Korpusu Ochrony Pogranicza i podległych jednostek w latach 1927-1939 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
• Komunikaty dyslokacyjne Korpusu Ochrony Pogranicza z lat 1927 (z uzupełnieniami i poprawkami), 1928, 1932, 1934 (z uzupełnieniami i poprawkami) i 1938 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
• Meldunki sytuacyjne dowództwa Korpusu Ochrony Pogranicza → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.