Komposesorat Orawski

Komposesorat Orawski (słow. Oravský komposesorát, węg. Compossessorat Arva) – współwłasność ziemska na Orawie, istniejąca w latach 1626–1946. Największa i najbardziej znacząca taka posiadłość na obszarze współczesnej Słowacji^[1][2].

Tatry Zachodnie na terenie Komposesoratu Orawskiego (Tatry Orawskie)

Historia

W roku 1626, po śmierci Jerzego VII Thurzona, jego żony Elżbiety oraz syna Imricha, ziemie, którymi władał (niemal cały obszar Orawy wraz ze znaczną częścią Tatr Zachodnich^[1]), spadły dziedzictwem na siedem jego córek: Zuzannę, Judytę, Barbarę, Helenę Illésházy, Marię Vizkelethy, Katarzynę Thőkőly oraz Annę Szunyogh. Aby zachować korzystną gospodarczo jedność majątku, szlachcianki postanowiły utworzyć komposesorat (pochodzące z łaciny określenie współwłasności), zebrawszy się wraz z mężami 5 lipca na zamku w Lietavie^[3]. Charakterystyczne dla tej formy zarządzania było wyznaczanie dyrektora – najbardziej zaufanego spośród właścicieli lub osoby postronnej – sprawującego kontrolę nad majątkiem i wypłacającego wszystkim uprawnionym doroczną intratę^[2][3].

Mapa komitatu orawskiego

Zasięg terytorialny komposesoratu w znacznej mierze pokrywał się z zasięgiem komitatu orawskiego, którego Jerzy Thurzo był dziedzicznym żupanem^[4], i pierwotnie obejmował powierzchnię ponad 2000 km²^[5]. Pierwszym zarządcą został Gašpar Illésházy, mąż Heleny (pozostawał na stanowisku w latach 1626–1648). Po nim obejmowali tę godność między innymi István Thőkőly (1653–1670, zmarł w oblężonym Zamku Orawskim), ojciec Imrego, György Erdődy (1676–1713; jako ostatni łączył funkcje dyrektora komposesoratu i żupana orawskiego^[4]), György Lipót Erdődy (1714–1758), Miklós József Esterházy (1782–1790), Franciszek (Ferenc) Zichy (1792–1812) oraz jego syn, również Ferenc Zichy (1812–1861)^[6], później jego potomek Edmund (w roku 1868 założył w Zamku Orawskim jedno z pierwszych słowackich muzeów), Paul Esterházy (1894–1896), Jozef Pálffy (1896–1919)^[3][7].

W celu wykorzystania odludnych obszarów zarządcy lokowali na surowym korzeniu kolejne wsie, jak Nowoć (rok 1691) i Orawską Leśną (rok 1731)^[7]. Po córkach Thurzona udziały w Komposesoracie Orawskim przejmowali ich spadkobiercy, ale w XVIII wieku ośrodek znacząco podupadł gospodarczo wskutek zniszczeń wojennych^[3]. W roku 1835 w obręb komposesoratu wchodziło blisko 400 km² gruntów ornych, blisko 300 km² lasów, ponad 100 km² łąk, pastwisk i hal wysokogórskich, 51 gorzelni, 49 karczem, 18 parafii rzymskokatolickich, 11 magazynów, 9 tartaków, 5 szkół, 4 młyny i 2 synagogi^[6]. W roku 1848 majątek został istotnie zmniejszony z powodu zniesienia poddaństwa, wciąż jednak miał obszar blisko 330 km², w tym ponad 280 km² lasów; siedziba zarządu znajdowała się w Orawskim Podzamczu^[2]. Podstawą ekonomiczną posiadłości była odtąd eksploatacja lasów, nie inwestowano w przemysł ani transport (w ostatniej dekadzie XIX wieku sfinansowano natomiast budowę kościoła w Zakamiennem); dopiero podczas I wojny światowej na jej terenie wybudowano Orawską Kolej Leśną^[7]. Nadleśniczym komposesoratu w latach 1864–1883 był William Rowland, do leśniczych należeli Jozef Guber i Antoni Kocyan^[2][3]. W roku 1919 państwo czechosłowackie nabyło pakiet kontrolny zapewniający zarząd dóbr, a w roku 1946 zostały one całkowicie znacjonalizowane i przestały istnieć w omawianej formie^[2].

Przypisy