Konflikt polsko-litewski

Konflikt polsko-litewski
kształtowanie się granic II Rzeczypospolitej
Ilustracja
Defilada polskiej kawalerii w Sejnach
Czas

19 kwietnia 1919 – 7 października 1920

Miejsce

Wileńszczyzna i Suwalszczyzna

Przyczyna

wzajemne roszczenia terytorialne Polski i Litwy

Wynik

zwycięstwo Polaków

Strony konfliktu
 II Rzeczpospolita Litwa
Dowódcy
Adam NieniewskiSilvestras Žukauskas
Siły
nieznane, początkowo dużo mniejszeok. 8 tys. żołnierzy
brak współrzędnych

     Linia demarkacyjna z 18 czerwca 1919 r.

     Linia demarkacyjna z 27 lipca 1919 r. (linia Focha)

     Zasięg polskich wojsk do początków 1920 r.

Konflikt polsko-litewski[1][2][3] (rzadziej, wojna polsko-litewska[4][5], litewska wojna domowa[5]) – lokalny konflikt zbrojny w okresie dwudziestolecia międzywojennego pomiędzy dwoma odrodzonymi państwami: II Rzeczpospolitą Polską oraz Republiką Litewską, trwający w latach 1919–1920, który wybuchł na tle sporu o przynależność państwową terenów granicznych, głównie Wileńszczyzy i Suwalszczyzny. Zasadniczą osią sporu było jednak Wilno: miasto pod względem historycznym stanowiło część Litwy, jednak większość jego ludności posługiwała się wówczas językiem polskim i czuła się związana z odradzającym się państwem polskim.

Historia

Pierwsze negocjacje polsko-litewskie

Próbę utworzenia normalnych relacji polsko-litewskich podjęto w czerwcu 1918 r. na spotkaniu przedstawicieli obu krajów w Berlinie, które zakończyło się podpisaniem porozumienia, przewidującego uznanie Litwy przez Polskę. Krótko potem Polacy zgodzili się jednak na ustępstwa wobec Niemiec w zamian za przyznanie Polsce zarządu nad częścią Litwy wraz z Wilnem[6].

Po klęsce Niemiec we wrześniu 1918 roku na froncie zachodnim, Litwini zwrócili się do Niemiec o uznanie ich suwerenności i uzyskali ją w zamian za pozwolenie na pozostawienie wojsk niemieckich na terytorium Litwy. Po 11 listopada 1918 r. wojska niemieckie, zgodnie z traktatem rozejmowym z Ententą, zaczęły wycofywać się z okupowanych terenów, utrzymując jednak nadal obszar z Wilnem i uniemożliwiając interwencję strony polskiej[6]. Na początku 1919 r. na konferencji pokojowej w Paryżu podjęto polsko-litewskie rozmowy na temat kształtu przyszłych granic.

Zajęcie Wilna przez polską samoobronę i siły bolszewickie

Po raz pierwszy miasto zostało zajęte przez siły polskie wywodzące się z tzw. Samoobrony wileńskiej w dniach 1 stycznia-4 stycznia 1919 roku. Przeciwnikiem byli Niemcy, którzy bez walki opuścili Wilno. Opór stawiali jedynie uzbrojeni komuniści. Wkrótce jednak, bo już w dniu 5 stycznia 1919 roku, po krótkich walkach Wilno zajęły wojska bolszewickie (działacze rosyjskiego ruchu robotniczego dążący do przejęcia władzy w państwie drogą rewolucji), które wyparły oddziały polskie[7]. Ponownie miasto zajęły polskie wojska przyszłego Frontu Litewsko-Białoruskiego pod dowództwem gen. Stanisława Szeptyckiego 19 kwietnia 1919 roku.

Zajęcie Wilna przez Polskę w kwietniu 1919 r. spotkało się ze sprzeciwem Litwy i Ententy, gdyż godziło w brytyjskie plany objęcia dominacją terenów nad wschodnim Bałtykiem. 26 kwietnia 1919 Rada Najwyższa ententy wezwała oba państwa do rozwiązania konfliktu[6].

Planowano wystąpienie zbrojne Polskiej Organizacji Wojskowej (POW), silnej w zdominowanym etnicznie przez Polaków Kownie[8] i na Kowieńszczyźnie, w celu obalenia rządów Taryby (Zamach stanu na Litwie). Działania te nie powiodły się z powodu dekonspiracji przygotowań i aresztowań POWiaków w nocy z 28 na 29 sierpnia 1919 roku w Kownie[9]. Wcześniej jednak POW wywołała powstanie sejneńskie i wyzwoliła Sejny wraz z Suwalszczyzną Południową 26 sierpnia 1919 roku[10]. Wydarzenia te doprowadziły do napięcia w stosunkach z Polską i zagroziły otwartym konfliktem zbrojnym.

Szeroko zakrojoną akcję popularyzującą interwencję przeciwko rządom kowieńskim prowadził szczególnie Tymczasowy Komitet Polityczny Ziemi Kowieńskiej i ludzie z nim związani[11], którzy promowali militarną interwencję w tym regionie.

Linia Focha

18 lipca 1919 r. marszałek Foch wysunął projekt linii demarkacyjnej, biegła dalej na północ od Wiżajn do rzeki Marychy i wzdłuż tej rzeki do jej ujścia do Niemna, po przekroczeniu którego biegła 12 kilometrów na północny zachód od linii kolejowej Grodno–Wilno–Dźwińsk[6]. W dniu 26 lipca 1919 roku Rada Najwyższa Ententy na konferencji pokojowej w Paryżu zdecydowała o poprowadzeniu linii demarkacyjnej wzdłuż linii Wisztyniec-Wiżajny-Puńsk-rzeką Marychą i 12 km na północny zachód od linii kolejowej Grodno-Wilno-Dyneburg, zostawiając Wilno po stronie polskiej (linia Focha)[12].

Traktat litewsko-sowiecki

Litewskie roszczenia terytorialne wobec Polski

W 1920 roku, podczas wojny polsko-bolszewickiej w dniu 12 lipca doszło do zawarcia pokoju między Litwą a Rosją Radziecką, w którym m.in. ustalono przebieg ich nowej granicy. Rosja Radziecka całą Wileńszczyznę z Wilnem, Lidą, Oszmianą i Grodnem przyznała Litwie, w zamian za zgodę na przemarsz Armii Czerwonej przez jej terytorium[13]. W związku z atakiem bolszewickim i złą sytuacją na froncie, w dniach 13-14 lipca oddziały polskie zostały zmuszone do wycofania się z Wilna. W tym czasie nastąpił atak wojsk litewskich na polskie placówki w rejonie Dukszty, Niewiejtany, Butrymańce, a 14 lipca Litwini zajęli Nowe Troki-Landwarów[14]. W dniu 19 lipca wojska litewskie zajęły Puńsk, Sejny i Giby, 30 lipca zdobyły Suwałki atakując polski pociąg ewakuacyjny, a 8 sierpnia Litwini zajęli Augustów łamiąc deklarowany oficjalnie status strony neutralnej[15].

Sytuacja zmieniła się, gdy w wyniku Bitwy Warszawskiej i Bitwy nad Niemnem wojska polskie pokonały bolszewików i podążając za wycofującymi się Rosjanami ponownie zbliżyły się we wrześniu w rejon Wileńszczyzny. W dniu 7 października pomiędzy Litwą i Polską w Suwałkach podpisano umowę wojskową (umowa suwalska) o tymczasowej linii demarkacyjnej: od granicy Prus Wschodnich przez Suwalskie i linią Druskienniki-Orany-Bastuny (stacja kolejowa pod Lidą). Tu linia demarkacyjna się kończyła; Wilna nie objęto umową. Polacy dążyli do przeprowadzenia plebiscytu na Wileńszczyźnie, na co nie zgadzała się strona litewska. Faktycznie bowiem Sowieci uciekając przekazali Wilno Litwinom 27 sierpnia 1920 roku.

Utworzenie Litwy Środkowej

Zmiany przebiegu granicy polsko-litewskiej w latach 1919–1939

Józef Piłsudski wydał rozkaz gen. Żeligowskiemu upozorowania buntu i zajęcia miasta. Wraz z okolicznymi terenami utworzono Republikę Litwy Środkowej. Mimo planów Ligi Narodów, nie zrealizowano plebiscytu na Wileńszczyźnie. W 1922 roku przeprowadzono wybory do lokalnego sejmu, który zadecydował o przyłączeniu tych terenów do Polski.

Rozbicie separatystycznego państwa utworzonego na terytorium dawnej Rzeczypospolitej z inspiracji wrogich wobec odradzającej się Polski Niemiec, pozostającego z własnego wyboru de facto w stanie wojny z Polską i współpracującego militarnie z bolszewikami przeciwko Polsce, nie stanowiłoby problemu z punktu widzenia wojskowego, szczególnie po bitwie warszawskiej 1920 r. Wiązałoby się to zapewne z pewnymi kosztami politycznymi na arenie międzynarodowej, ale na takie koszty nie zważano przecież rozbijając w połowie 1919 roku silniejszą militarnie od Republiki Litewskiej, powstałą przy wsparciu austriackim tzw. Zachodnioukraińską Republikę Ludową, czy wspierając niemal jawnie w 1921 r. powstańców śląskich. W dodatku Republika Litewska została uznana przez państwa Ententy de iure dopiero 18 lipca 1922 r. (akt uznania odebrał w Paryżu litewski poseł Oskar Miłosz, kuzyn Czesława). Klimat polityczny w ówczesnej Polsce również sprzyjał jednoznacznie takiemu rozwiązaniu (prasa pełna była apeli o interwencję i informacji o prześladowaniach ludności Kowieńszczyzny przez Tarybę oraz o zbrodniach popełnionych w pasie neutralnym przez litewskie bojówki; zob. Samorząd Warwiszki)[16].

W tej sytuacji niepodjęcie interwencji militarnej można wytłumaczyć jedynie planami federacyjnymi, a przede wszystkim sentymentem Józefa Piłsudskiego (mającego mimo tego złą opinię wśród historyków litewskich), dla którego walka z ówczesną Litwą byłaby bratobójczą wojną domową, nawet jeśli by była – w związku z nikłym potencjałem drugiej strony – symboliczna. Piłsudski wierzył bowiem, że rządzący w Kownie, racjonalnie oceniając fakty uznają Polskę za jedynego sprawdzonego sojusznika i gwaranta bytu, a Rosję (białą jak i bolszewicką) i Niemcy za główne zagrożenie. Ta ocena sytuacji okazała się błędna, a skutkami polskiej polityki z lat 1918–1922 były nie rozwiązane aż do wojny problemy w stosunkach dwustronnych oraz duża wrogość między władzami obu krajów, a w zakresie litewskiej polityki wewnętrznej była lituanizacja Kowieńszczyzny.

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Piotr Lossowski: Konflikt polsko-litewski 1918-1920. Warszawa: Książka i Wiedza, 1996.
  2. ↑ Wiesław Bolesław Łach. Zajęcie pasa neutralnego w lutym 1923 roku – próba oceny działań militarnych i politycznych. „Europa Orientalis. Studia z Dziejów Europy Wschodniej i Państw Bałtyckich”. 2, s. 86-89, 2010. Olsztyn: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. 
  3. ↑ Marta Mackiewicz. Wilno – kwestia sporna. Dyplomacja II RP wobec polityki rządu kowieńskiego w latach 1918–1920. „Acta Erasmiana”. Tom IV. Prace z teorii i historii prawa oraz administracji publicznej, s. 82, 2012. Wrocław: Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego. 
  4. ↑ Jerzy Kłoczowski, Paweł Kras, Hubert Łaskiewicz, Unia lubelska i tradycje integracyjne w Europie Środkowo-Wschodniej, Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, 1999, s. 137, ISBN 978-83-85854-43-2 [dostęp 2022-08-28], Cytat: Wojna polsko - litewska , bo o takiej trzeba mówić w latach 1919–1920 (pol.).
  5. ↑ a b Jakub Wojas, Konflikt polsko-litewski 1918-1920 w świetle nieważności traktatów rozbiorowych Rzeczypospolitej, Kraków : Księgarnia Akademicka, 2016, ISBN 978-83-7638-791-8 [dostęp 2022-08-28].
  6. ↑ a b c d Wiesław Bolesław Łach, Zajęcie pasa neutralnego w lutym 1923 roku – próba oceny działań militarnych i politycznych, „EUROPA ORIENTALIS. Studia z Dziejów Europy Wschodniej i Państw Bałtyckich”, 2, 2010, ISSN 2081-8742.
  7. ↑ Waldemar Rezner, Walki o Wilno w styczniu 1919 roku – początek wojny polsko-sowieckiej, Europa Orientalis, Studia z Dziejów Europy Wschodniej i Państw Bałtyckich, ISSN 2081-8742, 2 (2010), s.66
  8. ↑ Kurier Wileński | Polacy wygrali wybory samorządowe w Kownie!.
  9. ↑ Lesčius (2004), s. 268.
  10. ↑ 23 sierpnia 1919 roku wybuchło powstanie sejneńskie, histmag.org [dostęp 2022-08-28].
  11. ↑ Węzeł wileński – Polityka.pl.
  12. ↑ Piotr Łossowski, Konflikt polsko-litewski 1918-1920, Książka i Wiedza, ISBN 83-05-12769-9, Warszawa 1996, s.51
  13. ↑ Wojciech Roszkowski: Najnowsza historia Polski 1914–1945. Warszawa: Świat Książki, 2003. ISBN 83-7311-991-4.
  14. ↑ Piotr Łossowski, Konflikt polsko-litewski 1918-1920, Książka i Wiedza, ISBN 83-05-12769-9, Warszawa 1996, s.119
  15. ↑ Piotr Łossowski, Konflikt polsko-litewski 1918-1920, Książka i Wiedza, ISBN 83-05-12769-9, Warszawa 1996, s.127-128
  16. ↑ Krzysztof Buchowski, Litwomani i polonizatorzy. Białystok 2006.

Bibliografia

Media użyte na tej stronie

Flag of Poland (1919–1928).svg
Flaga Rzeczypospolitej Polskiej w okresie 1919-13 grudnia 1927 ustanowiona ustawą z dnia 1 sierpnia 1919 r. o godłach i barwach Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. z 1919 r. Nr 69, poz. 416. Do odwzorowania barwy czerwonej użyto domyślnego odcienia "crimson" (#D91E3D, karmazyn). Proporcje 5:8.
Flag of Poland (1919–1927).svg
Flaga Rzeczypospolitej Polskiej w okresie 1919-13 grudnia 1927 ustanowiona ustawą z dnia 1 sierpnia 1919 r. o godłach i barwach Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. z 1919 r. Nr 69, poz. 416. Do odwzorowania barwy czerwonej użyto domyślnego odcienia "crimson" (#D91E3D, karmazyn). Proporcje 5:8.
Border-Lithuania-Poland-1919-1939.svg
Autor: Renata3 using Inkscape and background by Knutux (Image:LithuaniaPhysicalMap-Detailed.svg), Licencja: CC BY-SA 4.0
Demarcation lines between Poland and Lithuania 1919-1939
PL-LT War 1919.png
Autor: Renata3, Licencja: CC BY-SA 3.0

Polish–Lithuanian War in June 1919 – beginning of 1920.

  • Light green line – demarcation line drawn on June 18, 1919
  • Dark green line – demarcation line drawn on July 27, 1919 (Foch Line)
  • Orange line – furthest Polish advance into Lithuania (until beginning of 1920)
  • Stitched black lines – railroads
  • Pink line – modern state borders
  • Black arrows – Polish attacks