Kopytnik pospolity

Kopytnik pospolity
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domenaeukarionty
Królestworośliny
Podkrólestworośliny zielone
Nadgromadarośliny telomowe
Gromadarośliny naczyniowe
Podgromadarośliny nasienne
Nadklasaokrytonasienne
KlasaMagnoliopsida
Nadrządmagnoliopodobne
Rządpieprzowce
Rodzinakokornakowate
Rodzajkopytnik
Gatunekkopytnik pospolity
Nazwa systematyczna
Asarum europaeum L.
Sp. pl. 1:442. 1753
Zasięg występowania
Mapa zasięgu
Zasięg naturalny (kolor zielony), stanowiska antropogeniczne (kolor pomarańczowy)
Kwitnące rośliny
Kobierzec liści
Siewka

Kopytnik pospolity (Asarum europaeum L.) – gatunek byliny należący do rodziny kokornakowatych. Jedyny europejski przedstawiciel rodzaju kopytnik (Asarum L.) i zarazem gatunek typowy rodzaju. Występuje w żyznych lasach środkowej i południowej Europy oraz na Syberii. W Polsce gatunek rodzimy, pospolity na terenie całego obszaru, z wyjątkiem jego północno-zachodniej części. Dawniej roślina lecznicza o dużym znaczeniu i szerokim zastosowaniu. Po odkryciu właściwości toksycznych jej stosowanie lecznicze zostało znacznie ograniczone. Kopytnik pospolity uprawiany jest w parkach i ogrodach jako roślina okrywowa.

Rozmieszczenie geograficzne

Gatunek o zasięgu eurosyberyjskim. Występuje w Europie środkowej i południowej. Na zachodzie sięga do Francji, na północy granica zasięgu biegnie przez Niemcy, Polskę, dalej przez kraje nadbałtyckie, południową Finlandię i północną Rosję. Na wschodzie sięga po dolinę Wołgi, z izolowanymi stanowiskami w rejonie gór Ałtaju. Na południu granica biegnie przez północne krańce Turcji, północną Grecję i środkowe Włochy[3][4].

W Polsce gatunek rozpowszechniony na całym obszarze z wyjątkiem północnego Mazowsza, gdzie występuje w rozproszeniu, oraz północno-zachodniej części kraju. Pojedyncze stanowiska w tym rejonie mają w dodatku prawdopodobnie antropogeniczny charakter. Przebieg zwartego zasięgu naturalnego wyznacza linia Zielona GóraKrzyż WielkopolskiKoszalin[5].

Gatunek jest uprawiany poza swym zasięgiem i dziczeje w wielu miejscach. Notowany jest na stanowiskach poza zasięgiem w Wielkiej Brytanii, w Holandii, Danii, Norwegii i Szwecji[6]. W Wielkiej Brytanii bywa także uważany za gatunek rodzimy[7].

Morfologia

Pokrój
Roślina niska, płożąca się po ziemi, osiąga 10–15 cm wysokości. Ze względu na kłączowy wzrost kopytnik jest przykładem rośliny modułowej – każdy z osobników (genetów) tworzy rozgałęzienia wyglądające jak odrębne rośliny (ramety), które z czasem usamodzielniają się po utracie połączenia z kłączem macierzystym. Liczba ramet tworząca poszczególne osobniki zależy od ich wieku i warunków siedliskowych[8].
Kłącze
Pełzające po ziemi, czworokątne, skręcone, sznurowate, szare i rozgałęziające się. Wyrastają z niego krótkie łodygi oraz liczne, nitkowate korzenie[9]. Kłącza osiągają zwykle kilkadziesiąt centymetrów długości, przy czym tempo ich rozkładu i tym samym długość zależne jest od warunków ekologicznych (w korzystnych warunkach kłącza są dłuższe)[8].
Łodygi
Krótkie, leżące, czerwonawofioletowo nabiegłe, okrągłe na przekroju i omszone. Rozwijają się na nich po 3–4 mięsiste łuski i para (rzadko 3) liści oraz kwiat[10]. W kącie najwyższego liścia znajduje się pączek kontynuujący wzrost w kolejnym roku.
Liście
Prawie naprzeciwległe. Nerkowatego kształtu, u nasady sercowate, całobrzegie, szerokości 5–8 cm i długości 4–6 cm. Są długoogonkowe i zimozielone, z wyraźnym użyłkowaniem. Ogonki długości 5-10 cm są odstająco, miękko owłosione. Blaszka liściowa jest rzadko, przylegająco owłosiona, przy czym wierzchnia strona z czasem łysieje[10]. Dojrzałe liście są skórzaste, ciemnozielone i błyszczące.
Kwiaty
Pojedyncze, dzwonkowatego kształtu, mięsiste, wyrastają tuż przy ziemi, zwisając na szczytach krótkich szypułek. Ukryte są zwykle pod liśćmi i często leżą na ziemi. Z zewnątrz mają kolor zielonopurpurowy (zalążnia w dolnej części jest zielona i owłosiona), od wewnątrz są ciemnopurpurowe. Kwiaty mają 3 zrosłe u dołu listki okwiatu o długości 1–1,5 cm (na szczycie zwykle zagięte do środka) oraz 12 wolnych pręcików, ustawionych w dwóch okółkach, z nitkami wychodzącymi poza pylniki. Pręciki z okółka zewnętrznego są krótsze. Słupek gruby, o zalążni dolnej, sześciokomorowej ze znamieniem sześciodzielnym, ciemnopurpurowym[9].
Owoce
Sześciokomorowa, omszona torebka, na szczycie z pozostałościami okwiatu. Torebka nie wysycha, lecz rozpada się nieregularnie po dojrzeniu. W każdej komorze wykształcają się po 2–3 nasiona.
Nasiona
Kształtu trójkątno-jajowatego o wymiarach: długość 3,8–4,5 mm, szerokość 1,8–2,2 mm, grubość 1,2–1,6 mm. Zaopatrzone są w mięsisty, żółtawy wyrostek (elajosom). Całe nasiono ma w stanie świeżym barwę żółtawą, starsze są szarobrązowe[11].
Gatunki podobne
W Europie brak innych gatunków kopytnika na stanowiskach naturalnych. W Europie środkowej uprawiane są niektóre gatunki w pełni mrozoodporne: kopytnik kanadyjski (Asarum canadense) i długopłatkowy (A. caudatum)[12]. Pierwszy wyróżnia się jasnozielonymi i miękkimi w dotyku (satynowymi) liśćmi. Drugi z podanych gatunków ma żłobioną wierzchną powierzchnię blaszki liściowej (części blaszki między wiązkami przewodzącymi są wypukłe) oraz listki okwiatu są wyciągnięte w długie i wąskie kończyki[13]. Spośród gatunków rodzimych dla Europy kopytnika można pomylić z bluszczem pospolitym, przylaszczką pospolitą[14] i silnie rosnącymi okazami bluszczyka kurdybanka.

Biologia

Rozwój

Roślina zimozielona. Kwitnie od marca do maja. W czerwcu dojrzewa i torebka rozpada się, uwalniając nasiona. We wrześniu i październiku powstają pączki na rok następny[15]. Kopytnik rośnie wolno, w ciągu roku do kilkunastu centymetrów[16], według niektórych źródeł, prawdopodobnie w wyjątkowo dobrych warunkach, nawet do ponad pół metra[17].

Biologia rozmnażania

Zarówno kwiat jak i cała roślina, a szczególnie kłącze, wydziela specyficzny pieprzowo-aromatyczny zapach (bywa określany jako przypominający zapach kamfory[18]) zwabiający głównie padlinożerne muchówki, dokonujące zapylenia. Kwiaty posiadają specyficzne mechanizmy utrudniające samozapylenie – są przedsłupne. W rozwijających się kwiatach, w celu ułatwienia zapylenia, pręciki odchylają się szeroko na boki, odsłaniając znamiona słupka. Po zapyleniu pręciki wewnętrznego okółka odginają się i haczykowatymi wyrostkami zasłaniają znamiona słupka, udostępniając owadom otwierające się na zewnątrz pylniki[19]. W przypadku, gdy nie nastąpi zapylenie krzyżowe dochodzi do samozapylenia. W efekcie gatunek wyróżniany jest jako bardzo płodny – większość kwiatów zawiązuje owoce obfitujące w nasiona[20]. Nasiona roznoszone są przez mrówki (myrmekochoria) wabione przez elajosomy. Podczas przenoszenia nasion do mrowisk ich część jest opuszczana, dzięki czemu gatunek się rozprzestrzenia[19].

Kopytnik rozmnaża się także wegetatywnie (klonalnie). Kłącze kopytnika rośnie nie tylko z pączka szczytowego, ale także tworzy nowe odgałęzienia z pączków bocznych i z pączków rozwijających się w kątach łusek na ubiegłorocznych fragmentach kłącza. Rozgałęzienia kłącza z czasem tracą kontakt z powodu mechanicznego przerwania kłącza lub w wyniku stopniowego rozkładu starszych jego części. W każdym wypadku dochodzi do fragmentacji genetu[21].

Cechy fitochemiczne

Cała roślina zawiera piekący olejek eteryczny, przy czym najwięcej (ok. 1%) jest go w kłączu[11], według innych źródeł – w korzeniach (ok. 4%)[22]. Roślina wydziela nieprzyjemny, mdły zapach. Głównym składnikiem olejku (osiągającym ponad 30% udziału) jest azaron (C20H26O5) – związek z grupy fenoloeterów. Związek ten stanowi o właściwościach trujących i farmakologicznych kopytnika. Azaron łatwo się ulatnia i wysuszone ziele w miarę przechowywania stopniowo traci aktywność farmakologiczną i toksyczną[11]. Poza tym w skład olejku wchodzą: α-pinen, borneol i inne monoterpeny oraz fenylopropanoidy[23]. Najwięcej olejku stwierdzono w roślinach w okresie od marca do maja, później następował spadek jego ilości i ponowny wzrost w okresie od września do października. Rośliny z Karpat zawierają dwukrotnie więcej olejku niż rośliny rosnące na nizinach[15]. Ziele zawiera poza tym: garbniki, śluz, żywice, skrobię, śladowe ilości glikozydów, kwas cytrynowy, seskwiterpeny[24], witaminę C, alkohole alifatyczne, flawonoidy (kwercetynę i kwercytrynę), fenolokwasy[22][25], sole mineralne (zwłaszcza potasu i krzemu)[26].

Właściwości toksyczne
Cała roślina, a zwłaszcza kłącza, w szczególności w świeżym stanie, jest trująca. Azaron silnie drażni błonę śluzową – powoduje pieczenie języka i przełyku, kichanie, drażniąc błonę śluzową żołądka powoduje jego bóle i wymioty. W jelitach występują zmiany zapalne. Powoduje krwawienie z macicy, w ciąży nierzadko poronienie. Przy zatruciu dochodzi do upośledzenia samopoczucia i w końcu prostracji. W ciężkich zatruciach występują drgawki, na skórze występują wykwity podobne do róży. W przypadkach skrajnych dojść może do śmierci z powodu porażenia oddechu. Zatrucia kopytnikiem są rzadkie, ale prawdopodobne są przy zażywaniu odwaru w celu wywołania poronienia, mniej przy leczeniu preparatami z kopytnika. Przy zatruciach należy podawać duże ilości wody do picia, zawiesinę węgla aktywnego i wywoływać wymioty. Chronić należy błonę śluzową podając substancje powlekające (np. białko jaja kurzego, kleik ryżowy)[11]. Azaron (trans-izoazaron) ma także działanie karcynogenne[23]. Stwierdzono co prawda występowanie ras o odmiennym składzie chemicznym, nie wykazujących działania rakotwórczego, jednak w Polsce są one rzadkie[22]. Przypadki zatruć kopytnikiem zwierząt gospodarskich nie są znane, ponieważ zwierzęta omijają tę roślinę z powodu jej ostrego zapachu i gorzkiego, przykrego smaku[25].

Genetyka

Liczba chromosomów wynosi 2n=26[27]. Według Interactive flora of NW Europe także 2n=24, 40[7].

Ekologia

Występuje w cienistych lasach i zaroślach, zwłaszcza liściastych, często w towarzystwie leszczyny pospolitej[14]. Kopytnik wymaga gleb żyznych, umiarkowanie wilgotnych, próchniczych, z próchnicą typu mull, o odczynie zasadowym, bogatych w węglan wapnia[3]. Jest rośliną cieniolubną (skiofitem). W górach występuje licznie w reglu dolnym, sporadycznie pojawia się także w reglu górnym[28]. W Tatrach sięga do 1540 m n.p.m., choć liczniejsze stanowiska kończą się na wysokości 1200 m n.p.m.[10] Hemikryptofit. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla O. Fagetalia[29]. Jest to zarazem roślina charakterystyczna dla siedlisk lasu świeżego (nizinnego, wyżynnego i górskiego), choć występuje nierzadko też na siedliskach lasu wilgotnego[30]. Na stanowiskach w odpowiednich warunkach ekologicznych rośnie zwykle licznie, zajmując znaczne powierzchnie w dnie lasu[28]. W przypadku rozwoju pod okapem gatunków iglastych poszczególne osobniki (genety) mają 3–5 krotnie mniejszą biomasę od odpowiedników rosnących w lasach bukowych[8].

Zmienność

Wyróżnia się trzy podgatunki[31]:

  • A. europaeum subsp. europaeapodgatunek typowy o zasięgu pokrywającym się z zasięgiem gatunku. Liście na szczycie są ucięte, zaokrąglone lub płytko wgłębione[32], w odróżnieniu od pozostałych podgatunków, liście są od spodu omszone i zwykle szersze niż dłuższe, skórka na górnej stronie liści zwykle bez brodawek[33].
  • A. europaeum subsp. caucasicum (Duch.) Soó Acta Bot. Acad. Sci. Hung. 12: 11 (1966) (syn. Asarum ibericum Steven ex Woronow, A. europaeum var. intermedium C.A. Meyer, A. europaeum var. caucasicum Duchartre) – występuje w południowo-zachodnich Alpach[6]. Ma liście zaostrzone na szczycie, o blaszce kształtu trójkątnego, co najmniej tak długie jak szerokie[34]. Poza tym blaszka liściowa jest naga lub od spodu słabo owłosiona, a ogonki są prawie nagie[35][33], skórka na górnej stronie liści pokryta jest brodawkami[33].
  • A. europaeum subsp. italicum Kukkonen & Uotila Ann. Bot. Fenn. 14: 139 (1977) – występuje w środkowych i północnych Włoszech oraz w Czarnogórze[6]. Liście sercowate, zwykle zaostrzone ku szczytowi, od spodu są z rzadka owłosione, od góry bez szparek i z bardzo drobnymi brodawkami[33].

W obrębie podgatunku typowego, występującego w Polsce, wyróżnione zostały dwie formy różniące się kształtem liści. Obok formy typowej (f. europaea) opisana została A. europaeum subsp. europaeum f. pseudocaucasicum Pawł. o liściach ku szczytowi lekko zaostrzonych[32][36], poza tym okrągławosercowatych lub tępo, 5-bocznie nerkowatych. Forma występuje zwykle razem z okazami typowymi[35].

Nazewnictwo

Polska nazwa zwyczajowa gatunku pochodzi od kształtu liści przypominającego kopyto końskie. Inne nazwy zwyczajowe rzadko pojawiające się w źródłach historycznych, a jeszcze rzadziej w publikacjach współczesnych to: kopyteń, nardus leśny lub narda leśna (w okolicach Sandomierza[37]), nard dziki, kleśniec (w okolicach Białegostoku[37])[38], polska ipekuana[22]. Nazwa ludowa używana dawniej na Mazowszu to "przykopytnik", a na Wileńszczyźnie – "obłapa". Nazwa "kopytnik" jest ustalona w różnych publikacjach począwszy od XV i XVI wieku. Co znamienne – podobna jest ona w brzmieniu w różnych językach słowiańskich[38].

Nazwa naukowa nadana przez Karola Linneusza składa się z określenia rodzajowego Asarum, wywodzonego od starożytnej nazwy kopytnika, oraz z określenia gatunkowego europaeum oznaczającego "europejski" (występujący w Europie). Słowo ásaron oznaczające kopytnika pojawia się już u Dioskurydesa (I wiek n.e.). Istnieją dwie hipotezy na temat pochodzenia nazwy. Greckie słowo áse oznacza "nudność" i stąd nazwa może nawiązywać do wymiotnych właściwości rośliny. Możliwe też, ze nazwa powstała w wyniku połączenia przedrostka a- oznaczającego zaprzeczenie i słowa sáros oznaczającego gałęzie i w takim wypadku znaczyłaby tyle co "pozbawiony gałęzi"[39].

Zagrożenia i ochrona

Największym problemem w utrzymaniu zasobów gatunku w Polsce był masowy zbiór i duże zapotrzebowanie na ziele kopytnika obecne jeszcze w połowie XX wieku[40]. Mimo to gatunek nie został wymieniony na listach gatunków chronionych w rozporządzeniach z lat 1946 i 1954. Korzystne dla kopytnika okazało się wyłączenie tego gatunku z Farmakopei polskiej (wymieniony w III wydaniu z 1954, brak w IV z 1965 i 1970)[41]. Paradoksalnie, gdy spadać zaczęło zagrożenie związane z pozyskiwaniem ziela, wycofywanego z oficjalnego lecznictwa, w 1983 roku gatunek został objęty częściową ochroną gatunkową[42]. Współcześnie poza zbiorem ziela z naturalnych stanowisk, stosowanego w lecznictwie ludowym, zagrożeniem dla gatunku jest zastępowanie lasów liściastych monokulturami drzew iglastych oraz presja urbanizacyjna[28]. Ze względu na rzadkość występowania na Pomorzu Zachodnim i na Ziemi Lubuskiej, wskazuje się jako konieczną ochronę wszystkich tamtejszych stanowisk podczas prac leśnych, poprzez rezygnację z ich wykonywania na stanowiskach kopytnika i w strefie 50 m wokół nich[43]. Korzystna dla kopytnika jest ochrona takich siedlisk przyrodniczych jak łęgi, grądy i buczyny w sieci Natura 2000. Ostatnią podstawą dla ochrony częściowej gatunku było Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 stycznia 2012 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin[44]. Od 2014 roku nie podlega ochronie.

Kopytnik w Polsce nie jest wymieniany na czerwonych listach i w czerwonych księgach roślin zagrożonych. Jako gatunek zagrożony (vulnerable – VU) wymieniony jest na liście roślin wymarłych i wymierających w Finlandii, gdzie ma izolowane stanowiska na północnej granicy zasięgu[45].

Zastosowanie

Roślina ozdobna

Gatunek uprawiany jest jako roślina ozdobna. Stosowany jest jako efektowna przez cały rok roślina okrywowa w miejscach cienistych, np. pod drzewami i krzewami. Na żyznej, próchnicznej glebie tworzy z czasem zwarty, żywozielony kobierzec. Można go łączyć z innymi cieniolubnymi roślinami – paprociami, wiosennymi roślinami cebulowymi, przytulią wonną[46].

Roślina lecznicza

Współcześnie kopytnik w zasadzie nie jest wykorzystywany w medycynie[23] lub jest rzadko używany[11] z powodu toksyczności. Dostępny jest preparat przeciwkaszlowy Azarina[47] i wciąż jest w użyciu w homeopatii. Bywa też stosowany w medycynie ludowej jako niekiedy skuteczny środek poronny[11] oraz jako środek odwykowy w leczeniu alkoholizmu (kopytnik dodany alkoholikom do wódki obrzydzać ma pijaństwo powodując nudności i wymioty)[26][48]. Używany jest jako środek wymiotny w weterynarii[26].

Historia
Tradycja zastosowań leczniczych kopytnika sięga co najmniej starożytności – o kopytniku pisali: Pedanios Dioskurydes, Galen i Pliniusz Starszy[49]. W średniowieczu, za panowania Karola Wielkiego gatunek ten znany był jako vulgaginum, opisywany przez Paracelsusa i później przez Matthiolusa[50]. W farmakopei z 1633 kopytnik wymieniony został jako składnik dziewięciu preparatów. Stosowany był jako środek wymiotny, aż do czasu odkrycia i wprowadzenia do stosowania ipekakuany prawdziwej (zwanej wymiotnicą)[51]. Ponieważ proszek z wysuszonego kopytnika wywołuje kichanie, dodawany był niegdyś do leczniczych tabak stosowanych w nieżytach nosa i bólach głowy[48]. W lecznictwie ludowym stosowany był przy różnych schorzeniach w postaci nalewki spirytusowej – leczono nią gruźlicę, migreny, wysoką gorączkę. Odwar z kopytnika z dodatkiem kminku podawano przy żółtaczce, a jako środek wzmacniający i uspakajający także przy schorzeniach serca oraz słabym dzieciom. Odwar stosowany w formie okładów na czoło miał przynosić ulgę przy bólach głowy, a odwarem z liści leczono stany zapalne oczu. Mieszaniną liści kopytnika z octem nacierano także miejsca zaatakowane przez świerzb[52]. Skład chemiczny asaronu poznany został dzięki pracom z lat 1884 i 1888 Aleksandra Butlerowa i B. Rizza, a sama jego obecność w olejku kopytnikowym znana była już od 1814 za sprawą Christopha Heinricha Pfaffa[53][49].
Surowiec zielarski
Kłącze (Rhizoma Asari) zawiera olejki eteryczne, sole mineralne, związki cukrowcowe[51]. Sproszkowanie ziele wraz z kłączem (Herba Asari cum radicibus) wchodzi w skład preparatu Azarina[47] oraz wykorzystywane jest do tworzenia Tinctura Asari. W homeopatii wykorzystuje się esencję ze świeżych kłączy wraz z korzeniami[11]. Samuel Hahnemann ustalił zalecane rozcieńczenia C12 lub C15, co oznacza kolejne 12- lub 15-krotne rozcieńczenie soku z kłącza w proporcji 1:100[54].
Działanie
Ma właściwości wymiotne na skutek silnego drażnienia błony śluzowej (wymiotnie działają już dwie łyżki ziela na szklankę odwaru)[55]. Działa przede wszystkim wykrztuśnie, pobudzając wydzielanie śluzu. Ułatwia jego usuwanie z górnych dróg oddechowych, a także żołądka i jelit. Stosowany jest w nieżytach górnych dróg oddechowych, zwłaszcza w przypadkach, gdy zalega w nich sucha wydzielina[22]. Ziele działa także moczopędne, przeczyszczająco. Wzmacnia siłę skurczy serca (efekt inotropowy dodatni)[11]. Okłady ze zmiażdżonych, świeżych liści przynoszą ulgę przy urazach ciała (np. zwichnięciach)[52].
Dawkowanie i przeciwwskazania
Ściśle według wskazań lekarza – większe dawki powodują wystąpienie objawów szkodliwych (pierwszym objawem są nudności)[22]. Ziele i jego preparaty nie może być stosowane przez kobiety w ciąży (zagrożenie poronieniem) oraz przez chorujących na astmę oskrzelową[14].
Zbiór i suszenie
Zbiór należy wykonywać w miejscach masowego występowania kopytnika i w taki sposób by pozostawić na stanowisku rośliny do odbudowania populacji[22][41]. Liście zbiera się od sierpnia, kłącza wczesną wiosną i jesienią[9]. Inne źródła podają, że zbioru całych ziół z kłączami dokonuje się od maja do września[22][41]. Surowiec zbierać należy w dni pogodne, ponieważ zebrany po deszczu zupełnie czarnieje i traci wartość handlową. Podobnie dzieje się przy ugniataniu zebranego surowca[24]. Surowiec suszy się w przewiewnych, zacienionych i przykrytych miejscach cienkimi warstwami, unikając przewracania (łatwo kruszeje). Ze względu na kruchość suchych ziół należy ostrożnie sortować i pakować surowiec[24]. Zbiór całego ziela wraz z korzeniami daje zróżnicowany plon z hektara, od kilkunastu do 413 kg/ha, średnio ok. 100 kg masy suchego ziela[41]. Kopytnika można pozyskiwać z upraw od trzeciego roku od posadzenia roślin, przy czym pozostawić należy część roślin do rozmnożenia i utrzymania uprawy[18].

Roślina jadalna

Mimo trujących właściwości kopytnika oraz dominujących ocen smaku i zapachu określających je jako nieprzyjemne, gorzkie i mdłe – istnieją źródła uznające ten gatunek za wartościową, aromatyczną przyprawę. Dodanie fragmentu kłącza do potrawy nadawać ma jej imbirowego, gorzkiego aromatu, nie wywołując przy tym negatywnych objawów zdrowotnych[56][57].

Uprawa

Pęcherze na liściu kopytnika porażonego rdzą Puccinia asarina

Gatunek uprawiany jest jako roślina okrywowa oraz w półuprawach na terenach leśnych, w celu zwiększenia jej zasobów wykorzystywanych później do zbioru w celach leczniczych[22].

Wymagania
Roślina bardzo tolerancyjna wobec zacienienia – znosi nawet bardzo silne. Wymaga gleb próchnicznych, najlepiej wapiennych. Źle znosi silne nasłonecznienie i suszę[58]. Z tego też powodu gatunek określany jako możliwy do stosowania w runie zadrzewień i parków „chociaż z pewnymi trudnościami”[59].
Pielęgnacja
W czasie suszy wymaga podlewania. Ze względu na powolny wzrost, chronić należy kopytnika przed zagłuszeniem przez inne rośliny, zwłaszcza w półuprawach leśnych[41][60]. Mimo że jest rośliną mrozoodporną, wskazane jest pozostawienie roślin na zimę pod okrywą opadłych liści lub obsypanie jesienią ziemią kompostową lub liściową[60].
Rozmnażanie
Łatwo rozmnaża się przez sadzonki składające się z fragmentów kłącza wraz z ulistnionymi pędami[22]. Zaleca się pozyskanie sadzonek wiosną lub jesienią. Szanse na przyjęcie młodych roślin zwiększa uprawa sadzonek w doniczkach z żyzną, wilgotną ziemią, umieszczonych w półcieniu w szklarni. Młode rośliny rosną wolno. Do gruntu zaleca się wysadzać osobniki mocniejsze, już dobrze ukorzenione. Przy rozmnażaniu roślin z nasion zaleca się ich wysiew do inspektu latem, bezpośrednio po pozyskaniu. W przypadku nasion przechowywanych, do skiełkowania wymagają one trzech tygodni chłodnej stratyfikacji, a wysiew najlepiej zrobić na przedwiośniu. Nasiona kiełkują po kilku tygodniach w temperaturze ok. 18 °C. Siewki najlepiej jest rozsadzić do doniczek i przez pierwszy rok uprawiać w półcieniu w szklarni[61].

Szkodniki i choroby

Roślina odporna na choroby i w zasadzie nie zjadana przez zwierzęta z powodu przykrego smaku oraz trujących właściwości. Liście bywają atakowane przez grzyb (rdzę) Puccinia asarina Kunze (syn. Micropuccinia asarina (Kunze) Arth. & Jackson; Arth.). W miejscach porażonych tworzą się wklęsłe lub wypukłe drobne plamki, brązowo kropkowane, z teliosporami grzyba[62]. Grzyb ten podany został jako zawleczony do Europy (obecnie tu rozpowszechniony), przy czym pierwotnie miał występować na dwóch gatunkach kopytników występujących we wschodniej części Ameryki Północnej[63][64]. Problem stanowić mogą również jedynie ślimaki nagie (z rodzin pomrowcowatych i ślinikowatych). Kobierce kopytnika uprawiane w Ameryce Północnej są atrakcyjnym miejscem dla węży[16].

Obecność w kulturze

Z ziela kopytnika i przywrotnika pospolitego oraz niekiedy z innych ziół oraz kwiatów, do tej pory, szczególnie w rejonach wiejskich przygotowuje się wianki, które zostają poświęcone w czwartek, kończący oktawę Bożego Ciała. Na wsiach wierzono, że poświęcone wianki, powieszone na ścianie domostwa, odpędzają pioruny, chronią przed gradem, ogniem i innymi nieszczęściami. Podczas silnych burz palono poświęcone ziele oraz suchy chleb, który święcono z okazji obchodów wielkiej nocy. Zioła z wianków stosowano też jako lekarstwo na różne choroby u ludzi i zwierząt[65][66].

Kopytnikiem i lipowym łykiem obwiązywano krowom rogi, przytwierdzano ziele do ogona i okadzano nim by wzmóc ich mleczność i strzec je od czarów. Kopytnik dodawano do ziół święconych w święto Matki Boskiej Zielnej. Na Śląsku kopytnik był zbierany w czasie przybywającego Księżyca ze słowami „Nawarzym se kopytnika, abym miała zalotnika” i następnie gotowany w szczelnie zamkniętym garnku glinianym. Skropienie się takim odwarem miało niezawodnie pomagać w spodobaniu się komuś[67].

Przypisy

  1. Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS ONE”, 10 (4), 2015, e0119248, DOI10.1371/journal.pone.0119248, PMID25923521, PMCIDPMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-05-30] (ang.).
  3. a b Jolanta Kujawa-Pawlaczyk, Paweł Pawlaczyk: Rzadkie i zagrożone rośliny naczyniowe lasów Ziemi Lubuskiej i Łużyc. Świebodzin: Wydawnictwo Lubuskiego Klubu Przyrodników, 2001. ISBN 83-87846-17-1.
  4. Asarum europaeum L. (ang.). Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2009-06-24].
  5. Adam Zając, Maria (red.) Zając: Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Kraków: Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001. ISBN 83-915161-1-3.
  6. a b c Asarum europaeum (ang.). Chemie.de. [dostęp 2009-06-24].
  7. a b C. Stace, R. van der Meijden, & I. de Kort (ed.): Asarum europaeum (Asarabacca) (ang.). [dostęp 2009-06-24].
  8. a b c Bożenna Czarnecka: Clonal organization of populations of Asarum europaeum and Maianthemum bifolium in contrasting woodland habitats (ang.). Plant Ecology 125, 1, 1996. [dostęp 2009-06-25].
  9. a b c Leonidas Świejkowski: Klucz do oznaczania polskich roślin leczniczych i przemysłowych. Kraków: Wydawnictwo Polskiego Związku Zielarskiego, 1952.
  10. a b c Władysław Szafer (red.): Flora Polska. Kraków: Polska Akademia Umiejętności, Tom III, 1927.
  11. a b c d e f g h Maria Henneberg, Skrzydlewska Elżbieta (red.): Zatrucia roślinami wyższymi i grzybami. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, 1984. ISBN 978-83-200-0419-9.
  12. Ludmiła (red.) Karpowiczowa: Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973.
  13. Asarum Wild Ginger (ang.). Wild Ginger Farm. [dostęp 2009-06-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-07-01)].
  14. a b c Barbara Kuźnicka, Maria Dziak: Zioła i ich zastosowanie. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, 1988, s. 83. ISBN 83-200-0747-X.
  15. a b Irena Turowska, Jan Kozłowski, Leszek Golcz: Zarys zielarstwa. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, 1980. ISBN 978-83-200-0323-9.
  16. a b Asarum europaeum (European wild ginger) (ang.). Fine Gardening, Tauton Press. [dostęp 2009-06-25].
  17. Asarum europaeum (ang.). Kwantlen Polytechnic University. [dostęp 2009-06-25].
  18. a b Jan Muszyński: Uprawa i zbiór roślin leczniczych. Łódź: Wydawnictwo Poligrafika.
  19. a b W. Szafer: Kwiaty i zwierzęta. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1969.
  20. A. W. Kożewnikow: Wiosna i jesień w życiu roślin. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1953, s. 80.
  21. Tanja Pfeiffer: Clonal growth and clonal reproduction in Asarum europaeum L. subsp. europaeum (Aristolochiaceae) and their relevance for habitat colonisation and maintenance. A morpho-ecological characterisation (ang.). Botanische Jahrbücher, Vol. 126, Nr 2, 2005. [dostęp 2009-06-25].
  22. a b c d e f g h i j Mateusz Emanuel Senderski: Prawie wszystko o ziołach. Podkowa Leśna: M.E. Senderski, 2007. ISBN 978-83-924849-0-5.
  23. a b c Ben-Erik van Wyk, Michael Wink: Rośliny lecznicze świata. Wrocław: MedPharm Polska, 2008. ISBN 83-60466-51-3.
  24. a b c Leonidas Świejkowski: Rośliny lecznicze występujące w stanie dzikim. Kraków: Wydawnictwo Polskiego Związku Zielarskiego, 1950.
  25. a b Jakub Mowszowicz: Przewodnik do oznaczania krajowych roślin trujących i szkodliwych. Warszawa: Państ. Wydaw. Rolnicze i Leśne, 1982. ISBN 83-09-00660-8.
  26. a b c Jakub Mowszowicz: Przewodnik do oznaczania krajowych roślin zielarskich. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1985. ISBN 83-09-00682-9.
  27. Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
  28. a b c Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: MULTICO Oficyna Wydawnicza, 2006. ISBN 83-7073-444-8.
  29. Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
  30. Tadeusz Henryk Puchniarski: Rośliny siedlisk leśnych w Polsce. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 2004. ISBN 83-09-01822-3.
  31. Tutin, T.G.; V. H. Heywood; N. A. Burges; D. H. Valentine; S. M. Walters; D. A. Webb, ed.: Asarum europaeum (ang.). Flora Europaea. Cambridge University Press. [dostęp 2009-06-24].
  32. a b Maria Gostyńska-Jakuszewska: Aristolochiaceae. W: Flora Polski. Rośliny naczyniowe. Adam Jasiewicz (red.). Wyd. II. Warszawa, Kraków: Polska Akademia Nauk Instytut Botaniki, 1985.
  33. a b c d Thomas Gaskell Tutin: Flora Europaea. Volumin 1. 1993, s. 87. ISBN 0-521-41007-X.
  34. Wolfram George Schmid: An encyclopedia of shade perennials. Timber Press, 2002. ISBN 0-88192-549-7.
  35. a b Bogumił Pawłowski: Flora Tatr. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1956, s. 266.
  36. Krzysztof Rostański, Franciszek Ludera: Materiały do rozmieszczenia Asarum europaeum L. for. pseudocaucasicum Pawł. w Polsce. Fragm. Flor. et Geobot. 21(4): 433-436, 1975.
  37. a b Witold Poprzęcki: Ziołolecznictwo. Warszawa: Spółdzielcza Agencja Reklamowa "SPAR", 1989, s. 126-127. ISBN 83-00-02498-0.
  38. a b Erazm Majewski: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich. Warszawa: Nakładem autora, 1894.
  39. Marian Rejewski: Pochodzenie łacińskich nazw roślin polskich. Warszawa: KiW, 1996. ISBN 83-05-12868-7.
  40. Marian Nowiński: Rośliny lecznicze flory polskiej. Poznań: Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Nauki Biologiczne nr 4, 1959.
  41. a b c d e Wiesław Grochowski: Leśne zioła lecznicze i przemysłowe. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1970.
  42. Rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 30 kwietnia 1983 r. w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin. Dz.U. 1983 nr 27 poz. 134
  43. Jolanta Kujawa-Pawlaczyk, Paweł Pawlaczyk: Ochrona rzadkich i zagrożonych roślin w lasach. Świebodzin: Wydawnictwo Klubu Przyrodników, 2003. ISBN 83-87846-28-7.
  44. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 stycznia 2012 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 2012 r. poz. 0)
  45. Extinct and Threatened vascular plants (ang.). www.environment.fi. [dostęp 2009-06-25].
  46. Aleksander Łukasiewicz: Krajowe byliny ozdobne. Poznań: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1956.
  47. a b Dobis: Leki ziołowe: Azarina (pol.). Informator Medyczny. [dostęp 2009-06-21].
  48. a b Jan Muszyński: Ziołolecznictwo i leki roślinne. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, 1954.
  49. a b Lidia Antkowiak: Rośliny lecznicze. Poznań: Wydawnictwo Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego, 1998. ISBN 83-7160-146-8.
  50. Marian Nowiński: Dzieje upraw i roślin leczniczych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1983. 83-09-00678-0.
  51. a b Jindřich Krejča, Jan Macků: Atlas roślin leczniczych. Warszawa: Zakł. Nar. im. Ossolińskich, 1989. ISBN 83-04-03281-3.
  52. a b Teresa Lewkowicz-Mosiej: Zioła naszych kresów. Białystok: Studio Astropsychologii, 2003. ISBN 83-7377-013-5.
  53. E. Gildemeister: Oil Of Asarum Europaeum (ang.). The Volatile Oils. [dostęp 2009-06-27].
  54. Marian Janusz Kawałko: Historie ziołowe. Lublin: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1986. ISBN 83-03-01600-8.
  55. Jan Muszyński: Roślinne leki ludowe. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1956.
  56. Gernot Katzer: Geographic Spice Index (ang.). [dostęp 2009-06-25].
  57. Łukasz Łuczaj: Dzikie rośliny jadalne Polski. Krosno: Chemigrafia, 2004. ISBN 83-904633-6-9.
  58. Joanna Filipczak (red.): Katalog roślin. Warszawa: Agencja Promocji Zieleni Sp. z o.o., 2006. ISBN 83-921807-3-9.
  59. Zygmunt Hellwig: Byliny w parku i ogrodzie. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1971.
  60. a b Anna Musur: Rośliny ozdobne (pol.). [dostęp 2009-06-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-05-13)].
  61. Asarum europaeum (ang.). Plants For A Future, 1997-2000. [dostęp 2009-06-24].
  62. Puccinia asarina Kunze (niem.). Pflanzen und ihren Pilzen, 2007. [dostęp 2009-06-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-01-21)].
  63. Daisie, Wolfgang Nentwig: Handbook of Alien Species in Europe (ang.). Springer, 2008. [dostęp 2009-06-25].
  64. Joseph Charles Arthur: North Americam Flora (Uredinales) (ang.). The New York Botanical Garden, 1922. [dostęp 2009-06-25].
  65. Zakończenie oktawy Bożego Ciała - skąd zwyczaj święcenia wianków?, niedziela.pl [dostęp 2022-02-13] (pol.).
  66. Procesje i wicie wianków. Dobiega końca oktawa Bożego Ciała, Polskie Radio Lublin, 10 czerwca 2021 [dostęp 2022-02-13] (pol.).
  67. Monika Kujawska i inni, Rośliny w wierzeniach i zwyczajach ludowych: słownik Adama Fischera, Wrocław 2016, s. 208-210, ISBN 978-83-64465-29-1, OCLC 1007537567.

Bibliografia

  • Tadeusz Traczyk: Rośliny lasu liściastego. Warszawa: PZWS, 1959.
  • Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.

Linki zewnętrzne

  • Atlas pyłku: Halbritter H.: Asarum europaeum. W: PalDat - A palynological database [on-line]. 2016.

Media użyte na tej stronie

Wikispecies-logo.svg
Autor: (of code) -xfi-, Licencja: CC BY-SA 3.0
The Wikispecies logo created by Zephram Stark based on a concept design by Jeremykemp.
Puccinia asarina SR6 (1).jpg
Autor: Jerzy Opioła, Licencja: CC BY-SA 4.0
Puccinia asarina on Asarum europaeum (location: Slovakia, Słowacki Raj)
Asarum Michels1.jpg
Kwitnące okazy kopytnika pospolitego
Asarum range.jpg
Autor: Kenraiz, Licencja: CC BY-SA 4.0
Mapa zasięgu kopytnika pospolitego na podstawie J. Jalas & J. Suominen (eds.): Atlas florae europaeae. T. II. Kolor zielony - zasięg naturalny, kolor pomarańczowy - występowanie jako dziczejący antropofit
Asarum europaeum Sturm04046.jpg
Asarum europaeum L.
Original Description
Echte Haselwurz, Asarum europaeum
Asarum europaeum 2017-04-20 8281.jpg
Autor: Salicyna, Licencja: CC BY-SA 4.0
Kopytnik pospolity (Asarum europaeum) - siewka. Ogród Botaniczny UMCS w Lublinie.
Asarum europaeum MUN.jpg
Autor: Daniel J. Layton, Licencja: CC BY-SA 3.0
A dense colony of European wild ginger (Asarum europaeum) at the Botanical Gardens in Münster, Germany
Asarum europaeum ziedas2.jpg
(c) Algirdas at the Lithuanian language Wikipedia, CC-BY-SA-3.0
Europinės pipirlapės (Asarum europaeum) lt:žiedas

Šeima. lt:Kartuoliniai (Aristolochiaceae)

Fotografavo: Algirdas, 2006 m. gegužės 13 d., Lietuva.
Asarum europaeum lapai resize.JPG
(c) Algirdas at the Lithuanian language Wikipedia, CC-BY-SA-3.0
Europinės pipirlapės (Asarum europaeum) lapai

Šeima. Kartuoliniai (Aristolochiaceae)

Fotografavo: User:Algirdas, 2006 m. gegužės 13 d., Lietuva.