Krążowniki typu Bajan

Krążowniki pancerne typu Bajan

„Admirał Makarow” (I)
Kraj budowy	Francja (2)  Imperium Rosyjskie (2)
Użytkownicy	MW Rosji (4)  Dai-Nippon Teikoku Kaigun (1)
Stocznia	FCM, La Seyne-sur-Mer Admiralicji, Petersburg
Wejście do służby	1903
Zbudowane okręty	4
Dane taktyczno-techniczne
Wyporność	7802 t normalna 8237 t pełna
Długość	137 m
Szerokość	17,6 m
Zanurzenie	6,7 m
Napęd	2 maszyny parowe VTE o mocy 16.500 KM, 26 kotłów parowych, 2 śruby napędowe
Prędkość	20,5 – 21 węzłów
Zasięg	3900 mil morskich / 10 w, 2100 Mm/14 w
Załoga	528 (początkowa)
Uzbrojenie	2 działa 203 mm (2xI), 8 dział 152 mm (8xI), 20 dział 75 mm (20xI), 4 działa 47 mm (4xI), 2 działka 37 mm (2xI), 2 ckm 7,62 mm, 2 działa 63,5 mm (desantowe), 2 wt 381 mm (2xI), (stan początkowy)

Krążowniki typu Bajan – seria czterech rosyjskich krążowników pancernych z początku XX wieku. Zaprojektowane we Francji, budowane we Francji i Rosji, stanowiły jedyną dłuższą serię rosyjskich okrętów tej klasy. Główny okręt typu, "Bajan", służył podczas wojny rosyjsko-japońskiej, w której został zdobyty przez Japonię, kolejne trzy służyły w marynarce rosyjskiej podczas I wojny światowej.

Wybór projektu i budowa głównego okrętu

Na przełomie XIX i XX wieku rosyjska marynarka w dziedzinie sił krążowniczych skupiała się na budowie względnie dużych krążowników pancernopokładowych^[a] i jedynie nielicznych krążowników pancernych (wywodzących się od "Ruryka"), które były jednak przeznaczone do zwalczania żeglugi i miały mało skuteczne opancerzenie, o małej powierzchni. Dopiero po doświadczeniach walk morskich końca XIX wieku, m.in. wojny japońsko-chińskiej, stwierdzono, że krążowniki pancernopokładowe są zbyt słabo chronione przeciwko nowoczesnej artylerii strzelającej pociskami wybuchowymi^[1]. Po spotkaniu specjalistów morskich w Ministerstwie Marynarki 7 maja 1897, na którym analizowano między innymi projekty francuskiej stoczni FCM i zbudowany w Wielkiej Brytanii krążownik "Esmeralda", zdecydowano zamówić dla floty rosyjskiej jeden nowoczesny krążownik pancerny umiarkowanej wielkości, mający służyć do zadań rozpoznawczych przy eskadrze sił głównych^[1]. Początkowo miał być budowany dla Floty Bałtyckiej^[1], w ramach programu budowy z 1895 roku, ostatecznie wciągnięto go do programu budowy okrętów dla potrzeb Dalekiego Wschodu z 1897 roku^[b]. Nie wzorując się bezpośrednio na żadnym zagranicznym analogu określono wymagania, jak wyporność do 6700 ton (maksymalnie 7000 ton), prędkość 21 węzłów i uzbrojenie przede wszystkim z 2 dział kalibru 203 mm w wieżach^[2]. Car Mikołaj II zdecydował ulokować zamówienie we Francji. W grudniu 1897 projekty złożyły trzy firmy (oddziały Forges et Chantiers de la Méditerranée (FCM) w Tulonie i w Hawrze oraz Ateliers et Chantiers de la Loire)^[2].

Pomimo przekroczenia zadanej wyporności, wybrano projekt 7800-tonowego krążownika oferowany przez stocznię Forges et Chantiers de la Méditerranée w La Seyne-sur-Mer koło Tulonu, którego projektantem był Antoine-Jean Amable Lagane^[3]. Po wprowadzeniu przez stronę rosyjską pewnych zmian w projekcie, kontrakt na budowę został podpisany 25 czerwca 1898 (daty w tej sekcji w kalendarzu juliańskim). Cena kontraktowa wynosiła 16 400 000 franków (6 142 300 rubli), bez uzbrojenia, dostarczanego z Rosji^[4].

Budowę okrętu, który otrzymał nazwę "Bajan", rozpoczęto w listopadzie 1898, chociaż oficjalne położenie stępki nastąpiło dopiero 26 czerwca 1899, a krążownik wodowano 30 maja 1900^[4]. Ukończenie przeciągało się z powodu opóźnień w dostarczeniu pancerza wież. W maju 1902 rozpoczęły się próby morskie. Podczas prób okręt osiągnął w grudniu prędkość 20,97 w. Okręt został przyjęty przez odbiorcę 16 grudnia 1902, a wszedł do służby we flocie rosyjskiej 1 stycznia 1903^[5].

Budowa okrętów ulepszonego typu

Stocznia FCM od razu oferowała zbudowanie drugiego okrętu, z terminem ukończenia 6 miesięcy po pierwszym i o 200 000 franków tańszego, lecz strona rosyjska nie zdecydowała się na to, traktując okręt jako swojego rodzaju eksperymentalny i kontynuując budowę krążowników pancernopokładowych^[4]. Dopiero udane działania "Bajana" pod Port Artur podczas wojny rosyjsko-japońskiej oraz straty ponoszone przez rosyjską marynarkę podczas tej wojny spowodowały zamówienie dalszych krążowników pancernych. Już 10 listopada 1904 minister marynarki zdecydował o budowie w Rosji dwóch okrętów ulepszonego typu "Bajana". Istotnym czynnikiem była także chęć uniknięcia przestojów w petersburskich stoczniach państwowych^[6]. Mimo to, oprócz nich zdecydowano jeszcze zbudować drugi krążownik we Francji. W grudniu 1904 przeprowadzono konkurs, w którym porównywano z "Bajanem" projekty włoskiej firmy Ansaldo (typ Garibaldi) i duńskiej Burmeister & Wain, lecz prawdopodobnie był on jedynie formalnością^[6]. 20 kwietnia 1905 podpisano kontrakt ze stocznią FCM na budowę drugiego ulepszonego krążownika w La Seyne, za cenę 18 450 000 franków (6 918 750 rubli) bez uzbrojenia (wyższa cena wynikała z ulepszeń)^[7]. Otrzymał nazwę "Admirał Makarow" (na cześć admirała Stiepana Makarowa, poległego pod Port Artur). Prace rozpoczęto już 22 marca 1905, oficjalne położenie stępki miało miejsce 14 marca 1906, a 25 kwietnia tego roku – wodowanie^[8]. Prace na pochylniach w Nowej Stoczni Admiralicji w Petersburgu nad rosyjskimi krążownikami rozpoczęto w maju 1905; otrzymały one nazwy "Pałłada" i "Bajan" (II) na cześć krążowników utraconych w Port Artur^[9].

Wszystkie trzy krążowniki ulepszonego typu: "Bajan", "Admirał Makarow" (widoczne wycięcia dla dział 75 mm na dziobie) i "Pałłada"

W konstrukcji ulepszonych okrętów nie wprowadzono zasadniczych zmian, unowocześniając i ulepszając jedynie niektóre systemy i wyposażenie, częściowo w wyniku doświadczeń wojennych (np. zamiana drewnianych mebli niepalnymi stalowymi). Największą zmianą było zmniejszenie grubości pancerza pionowego, umożliwione przez zastosowanie bardziej wytrzymałej stali pancernej Kruppa zamiast stali Harveya, co pozwoliło na zmniejszenie masy. Opancerzono ponadto płytami 50 mm burty w rejonie maszyny sterowej^[10]. Unowocześniono przyrządy kierowania ogniem i podstawy dział, na wyposażenie wprowadzono dalmierze, ulepszono formę pancernego stanowiska dowodzenia. Zestaw uzbrojenia dotknęły jedynie niewielkie zmiany, polegające na usunięciu najlżejszych działek 47 mm i wprowadzeniu zamiast nich 4 dział 57 mm na "Admirale Makarowie" i 2 dział 75 mm na krążownikach rosyjskiej budowy^[11]. Zlikwidowano mars bojowy z działkami z masztu i przejściowo w ogóle zmniejszono liczbę masztów do jednego, powracając później do dwóch masztów ze stanowiskami obserwacyjnymi. Kaliber wyrzutni torpedowych zwiększono do 450 mm^[11].

W lipcu 1905 minister marynarki wiceadm. A. Wirylew podjął decyzję o budowie jeszcze trzeciego okrętu na zwolnionym miejscu w Stoczni Admiralicji, lecz najpierw w sierpniu zdecydowano zbudować tam krążownik typu "Ruryka", a następnie zrezygnowano w ogóle z budowy krążowników pancernych^[9]. W toku budowy jesienią 1905 rozważano przeprojektowanie budowanych w Rosji okrętów pod napęd turbinami parowymi, co pozwoliłoby zwiększyć prędkość o 2-3 węzły i poczynić oszczędności na masie. Nie zdecydowano się na to rozwiązanie głównie z powodu dodatkowych kosztów, związanych także z zerwaniem zawartej umowy na wyprodukowanie maszyn parowych, a także z uwagi na fakt, że technologia ta jeszcze nie była dostatecznie wypróbowana, a przeprojektowanie spowodowałoby przedłużenie budowy^[12]. W związku z doświadczeniami bojowymi wskazującymi na małą przydatność dział kalibru 75 mm, rozważano w latach 1907-1910 przezbrojenie okrętów w postaci zamiany wszystkich dział tego kalibru na 4 działa 152 mm i 8 dział 120 mm, a następnie na 4 działa 152 mm lub 10 dział 100 mm, lecz nie przyjęto tych planów do realizacji^[12].

Opis

Opis ogólny

Okręty miały sylwetkę typową dla dużych krążowników przełomu wieków, z kadłubem o wysokich burtach i dziobnicą taranową. Na dziobie i rufie, w osi podłużnej okrętu umieszczone były dwie jednodziałowe wieże dział kalibru 203 mm. Artyleria średnia w postaci 8 dział 152 mm rozmieszczona była w kazamatach na burtach. Charakterystycznymi elementami sylwetki było umieszczenie dziobowej wieży artyleryjskiej w niewielkiej odległości od dziobu oraz rozciągająca się na śródokręciu grupa czterech wysokich kominów, rozmieszczonych w sporych odstępach^[13]. Kadłub miał jedynie krótki pokład dziobowy, przed dziobową wieżą, polepszający dzielność morską^[14] (wieża dziobowa była w rzeczywistości ustawiona na górnym pokładzie, jak wieża rufowa, lecz na podwyższonej podstawie, tak, że lufy dział znajdowały się ponad pokładem dziobowym)^[13]. Nadburcia ciągnące się do masztu rufowego powodowały wrażenie przedłużenia pokładu dziobowego i umieszczenia wieży dziobowej w swego rodzaju "studni". Tuż za wieżą dziobową była niewielka nadbudówka, z pancerną wieżą dowodzenia i umieszczonym nad nią zakrytym pomostem nawigacyjnym, połączona z masztem dziobowym^[13]

Kadłub był stalowy, nitowany, ze wzmocnioną taranową dziobnicą, odlaną z brązu^[5]. Zbudowany był w poprzecznym systemie wiązań. Konstrukcja kadłuba oceniana była jako dość lekka, co jednak nie sprawiało problemów w służbie (z wyjątkiem wibracji w pewnym zakresie prędkości), a pozwalało na zmniejszenie masy^[15]. Na większości długości, na śródokręciu było podwójne dno (podzielone na 24 przedziały)^[5]. Kadłub był podzielony na przedziały wodoszczelne 13 głównymi poprzecznymi grodziami, od dna do pokładu pancernego^[16]. Jedynie maszynownia była podzielona wzdłużną grodzią, zapobiegającą zalaniu obu maszyn parowych^[16]. Na długości kotłowni i maszynowni rozciągały się po bokach wzdłużne grodzie. Długość maksymalna wynosiła 137 m, a między pionami 135 m, szerokość maksymalna 17,6 m, stosunek długości do szerokości wynosił 7,7. Wyporność normalna projektowa pierwszego "Bajana" wynosiła 7805 ton, a pełna projektowa 8240 ton. Wysokość burt nad wodą sięgała 7,6 m na dziobie i 5,5 m na rufie^[14].

Uzbrojenie

Widok na rufową wieżę działa krążownika "Bajan" (II). Dobrze widoczna galeryjka admiralska na rufie, po bokach której były dwa zamykane stanowiska dział 75 mm.

Uzbrojenie główne okrętów stanowiły dwa działa kalibru 203,2 mm (8-calowe), o długości lufy 45 kalibrów (L/45), umieszczone w obrotowych wieżach na dziobie i rufie, z polem ostrzału 270°. Wieże były wzorowane na francuskich wieżach dział 194 mm, miały pionowe ściany i obrys jajowaty w rzucie z góry^[16]. Zakres kątów podniesienia wynosił -5°+18°, w ulepszonych okrętach zwiększony do +22°^[17]. Szybkostrzelność sięgała 2 strzałów na minutę. Wysokość osi działa dziobowego nad konstrukcyjną linią wodną wynosiła 8,5 m, a rufowego – 7,5 m. Masa wieży sięgała 157 ton. Wieże były centralnie wyważone, obracane były elektrycznie – obrót o 270° zajmował w przypadku pierwszego "Bajana" 59 sekund^[16]. Zapas amunicji wynosił 100 pocisków na działo, składowanych w komorach pod wieżami w głębi kadłuba (110 w ulepszonych okrętach)^[17].

Działa były produkcji rosyjskich Zakładów Obuchowskich, zaprojektowanie w 1892 roku przez A. Brinka na wzór 6-calowych dział Canet^[16]. Używano przede wszystkim pocisków przeciwpancernych i burzących, o masie 87,73 kg^[17]. Przy kącie podniesienia 18° donośność pocisków wynosiła 12 270 m^[16], donośność nowszych pocisków burzących wzoru 1907 elaborowanych trotylem - 13 169 m^[17]. W 1913 roku wycofano pociski przeciwpancerne jako mało skuteczne i w chwili wybuchu wojny okręty miały tylko pociski burzące, po czym w 1915 roku wprowadzono nowe pociski półpancerne o masie 106,9 kg i donośności 15 920 km przy kącie podniesienia 18°^[17].

Artylerię średnią tworzyło 8 dział kalibru 152,4 mm (6-calowych) L/45 systemu Canet, wzoru z 1890 roku, produkcji Zakładów Obuchowskich. Działa rozmieszczone były w opancerzonych kazamatach na burtach, na pokładzie głównym, po 4 działa na każdą z burt. Projektowa wysokość luf dział nad wodą wynosiła jednakże 4,46 m, co ograniczało ich użyteczność przy złym stanie morza^[16]. Działa ustawione były na podstawach z tarczami w formie wycinka cylindra. Masa podstawy wynosiła 14,69 t lub 16,2 t na ulepszonych okrętach. Zapas amunicji wynosił 150 pocisków na działo (do 180 w ulepszonych okrętach), każde działo miało własną komorę amunicyjną i windę do amunicji^[17]. Szybkostrzelność sięgała do 4-5 strzałów na minutę. Przy maksymalnym kącie podniesienia 20° w przypadku pierwszego "Bajana" donośność pocisków przeciwpancernych lub burzących o masie 41,4 kg wynosiła 11 470 m^[16]. Okręty ulepszone miały kąt podniesienia zwiększony do 25°, co przy użyciu opracowanych w 1915 roku pocisków półpancernych o masie 49,8 kg pozwoliło na uzyskanie zasięgu 15 738 m^[17]. Masa salwy burtowej artylerii głównej i średniej wynosiła 342 kg^[18].

Uzbrojenie pomocnicze stanowiło 20 dział 75 mm L/50 systemu Canet, umieszczonych na pojedynczych podstawach z płaskimi tarczami pancernymi grubości 20 mm. Na każdej z burt umieszczone było 10 dział: cztery w opancerzonych kazamatach na śródokręciu (pomiędzy dwoma działami 152 mm), jedno w nieopancerzonej kazamacie na dziobie ("pościgowe"), jedno w pomieszczeniach admiralskich na rufie i cztery na pokładzie górnym, bezpośrednio nad kazamatami dział 152 mm. Zapas pocisków (nabojów scalonych) wynosił 250 na działo. Maksymalny kąt podniesienia wynosił 20°, a przy kącie podniesienia 13° donośność pocisków o masie 4,9 kg wynosiła 6415 m^[16]. Okręty budowy rosyjskiej miały 22 działa 75 mm – usunięto na nich dwa dziobowe działa, zalewane często przez fale, a dodano cztery działa na pokładzie górnym, nad środkowymi kazamatami^[11].

Dodatkowo pierwszy "Bajan" posiadał 8 dział 47 mm Hotchkiss (po 2 na burtach na pokładzie górnym na śródokręciu, 2 na skrzydłach mostka i 2 na marsie bojowym masztu rufowego), a jego kutry lub łodzie okrętowe uzbrojone mogły być w dwie demontowane armaty 37 mm^[16]. Ilość amunicji dział małokalibrowych wynosiła po 500 na lufę^[18]. Typowe dla rosyjskich okrętów uzbrojenie stanowiły wreszcie dwie armaty 63,5 mm Baranowskiego dla oddziałów desantowych^[16]. Na okrętach ulepszonego typu usunięto wszystkie armaty 47 mm i 37 mm, ustawiając na miejscu dział na śródokręciu, nad środkowymi kazamatami, 4 francuskie armaty 57 mm L/58 Hotchkissa na "Admirale Makarowie" lub 4 działa 75 mm na okrętach rosyjskiej budowy^[11].

Zimą 1916/1917 na dwóch pozostających w służbie okrętach zmodyfikowano uzbrojenie, instalując na pokładzie między lukiem maszynowni a masztem rufowym działo 203 mm na podstawie z tarczą ochronną, dysponujące kątem ostrzału po 100° na każdą z burt. Ponadto, na pokładzie ustawiono 4 działa 152 mm, po 2 na burtę. Kąt podniesienia wszystkich dział 152 mm zwiększono do 25°, przez co donośność wzrosła do 8,6 mili morskiej. Zdjęto za to działa kalibru 75 mm.

Okręty miały dwie podwodne stałe wyrzutnie torpedowe, umieszczone w burtach w pomieszczeniu między kotłowniami nr 2 i 3, skierowane do przodu, pod kątem 65° w stosunku do burt. Zapas wynosił po 3 torpedy na wyrzutnię. Pierwszy "Bajan" miał wyrzutnie kalibru 381 mm (15 cali), dla torped wzoru 1898, o masie ładunku bojowego 64 kg^[16]. Na ulepszonych okrętach zwiększono kaliber wyrzutni do 450 mm (torpedy wzoru 1904 o masie ładunku bojowego 70 kg)^[17]. Generał-admirał Aleksy Aleksandrowicz jeszcze na etapie oceny projektu podjął decyzję o rezygnacji z zaprojektowanej wyrzutni torped na dziobie, przez co "Bajan" stał się pierwszym rosyjskim dużym okrętem z tylko dwoma wyrzutniami torped (które w praktyce na dużych okrętach były nieprzydatne)^[16]. Dodatkowo kutry parowe pierwszego "Bajana" miały typowe dla rosyjskich okrętów przełomu wieków demontowalne miotacze min (niesamobieżnych torped)^[18].

Opancerzenie

Pancerz pionowy krążowników ulepszonego typu począwszy od „Admirała Makarowa” wykonany był z bardziej odpornej stali Kruppa, co pozwoliło na zmniejszenie jego masy^[19]. Opancerzenie burt obejmowało główny pas pancerny na linii wodnej, rozciągający się od dziobu za wieżę rufową, o grubości maksymalnej 175 mm na śródokręciu, zmniejszającej się do 100 mm w kierunku dziobu i rufy oraz malejącej w dolnej części pasa. Pas składał się z 26 płyt, z czego większość (18) była wykonana z tzw. cementowanej stali Kruppa, a jedynie przy końcach płyty 1–6 i 25–26 ze słabszej niecementowanej stali^[19]. Nad pasem głównym był krótszy pas górny na śródokręciu o grubości 50 mm (na poszyciu grubości 20 mm); taką samą grubość pancerza miały kazamaty dział znajdujące się ponad nim^[20]. Po zdjęciu dział 75 mm z kazamaty, ich otwory miały być zakryte pancerzem grubości 76 mm^[21]. W toku budowy zamierzano dodać pancerz 50 mm na poszyciu burt na rufie chroniący maszynę sterową, lecz prawdopodobnie nie zostało to wykonane^[c]. Wewnętrzny pokład pancerny miał grubość 30 mm. Wieże dział miały pancerz pionowy 132 mm (dach 44 mm), a wieża dowodzenia miała pancerz grubości 136 mm (dach 75 mm)^[20].

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• W. Kriestjaninow, S. Mołodcow. Bronienosnyje kriejsiera tipa „Bajan” [Броненосные крейсера типа „БАЯН”]. „Morskaja Kollekcyja”. Nr 3(15)/1997, 1997. Moskwa (ros.). 
• Siergiej Winogradow, Aleksiej Fiedieczkin: Bronienosnyj kriejsier «Bajan» i jego potomki. Od Port-Artura do Moonzunda. Moskwa: Jauza / EKSMO, 2011. ISBN 978-5-699-51559-2. (ros.)
• Ł.A. Kuzniecow. Pieriewoorużenie kriejsierow „Admirał Makarow” i „Bajan”. „Gangut”. Nr 44, 2007. Petersburg (ros.). 
• Roger Chesneau, Eugène Kolesnik (red): Conway's All the World's Fighting Ships, 1860-1905. Londyn: Conway Maritime Press, 1979, ISBN 0-85177-133-5 (ang.)