Krystus z martwych wstał je
Krystus z martwych wstał je – polska średniowieczna pieśń wielkanocna, pochodząca sprzed 1365 roku, jej zwyczajowa nazwa pochodzi od incipitu utworu; najstarszy znany zapis polskiego tekstu poetyckiego.
Historia
Pieśń jest najstarszym znanym zapisem polskiego tekstu poetyckiego[a][1]. Utwór zapisany został w 1365 przez Świętosława z Wilkowa w Graduale płockim (Graduale plocense), stąd zaliczany jest do tzw. tropów płockich[2]. Według przekazu M. Bersohna, który miał dostęp do manuskryptu, zapis znajdował się w nagłówku trzynastej karty, licząc od końca księgi, przed łacińskimi hymnami na cześć polskich świętych[3]. Archaiczne formy językowe, np. wstał je, dał je, wstaci, krolewaci, sugerują jednak, że utwór mógł powstać na długo przed datą zapisu[4]. Graduał, przechowywany w Bibliotece Seminarium Duchownego w Płocku (sygn. Ms 32, k. 103), zaginął podczas II wojny światowej[b][2]. Tekst pieśni zachował się jednak w drukowanych odpisach (M. Bersohna, 1899, oraz A. J. Nowowiejskiego 1931)[2]. Zachowały się też liczne warianty polskiej wersji, zapisywane głównie z XV wieku z incipitami Krystus z martwych wstał jest lub Krystus z martwy wstał jest[5]. Forma jednozwrotkowa występuje w siedmiu przekazach[6]. Przytaczanie pierwszego wersu w wielu rękopisach średniowiecznych świadczy o powszechnej znajomości pieśni[6].
Zdaniem czeskiego filologa F. Mužika (1970) oraz Wiesława Wydry (2000) utwór jest przekładem trzeciej zwrotki czeskiego tropu z 1. połowy XIV wieku Buoh všemohuci…, ułożonego do melodii niemieckiej pieśni Christ ist erstanden z XII wieku[5]. Około 1400 roku czeska pieśń została przełożona na łacinę jako Deus omnipotens…, zaś jej trzecia zwrotka zaczynała się od słów Christe surrexisti…[5] Z tego powodu polska wersja uważana była za przekład z tekstu łacińskiego (m.in. przez Jerzego Woronczaka, 1952)[5].
Pieśń wykonywana była podczas rezurekcji po sekwencji Victimae paschali laudes[2]. W XV w. wykonywano ją nie tylko podczas procesji, ale także w obrębie mszy, gdzie dołączano ją do kazania w języku narodowym[4]. Znane są kopie pieśni zachowane w kazaniach wielkanocnych wraz ze wskazówkami, że pieśń należy wykonywać wspólnie, radosnym głosem[4].
Zdaniem Andrzeja Dąbrówki pieśń ta mogła pełnić funkcję hymnu bitewnego, dając nadzieję na zmartwychwstanie poległych, jednak została wyparta przez Bogurodzicę w celu uniknięcia konfuzji związanej z tym, że wojsko krzyżackie używało w tej funkcji pieśni Christ ist erstanden o tej samej melodii[7].
W kolejnych wiekach pojawiły się różne warianty tekstowe pieśni. W śpiewnikach z XIX i XX w. pierwszy wers utworu przybiera formę Chrystus zmartwychwstał jest lub Chrystus zmartwychwstan jest[8]. Forma zmartwychwstan ma postać imiesłowu przymiotnikowego biernego, jednak jest to forma nieprawidłowa pod względem językowym (czasownik zmartwychwstać nie może tworzyć strony biernej, ponieważ nie jest czasownikiem przechodnim)[9][8]. Wystąpienie i popularność tej formy wynika prawdopodobnie z analogii do formy dan jest, znajdującej się w następnej zwrotce[9]. W tym przypadku modernizacja pierwotnego tekstu została przeprowadzona błędnie[10].
Śpiewniki z XIX i XX w. przekazują wersję pieśni, na którą składa się do dziewięciu zwrotek[11]. Utwór ma tylko jedną melodię w skali doryckiej, jednak można spotkać ponad 180 jej wariantów[12].
Budowa i treść
Utwór składa się z czterech wersów pisanych sześciozgłoskowcem z rymami parzystymi (AABB)[2]. Tekst dopełniony jest zaśpiewem Kyrie eleison[2].
Tekst przekazuje podstawowe prawdy wiary, leżące u podstaw obrzędów wielkanocnych – Chrystus zmartwychwstał, pokazując ludziom, że i oni zmartwychwstaną, by królować z Bogiem[2].
Od połowy XV w. do pierwotnej czterowersowej zwrotki dodawano kolejne, m.in. wezwania do świętych polskich (np. św. Stanisława), Boga lub Marii z prośbą o opiekę duchową i pomyślność materialną[13][4]. Drugi rodzaj dodawanych zwrotek rozwijał wątki związane ze zmartwychwstaniem, zwłaszcza motyw trzech Marii przybywających do grobu Jezusa oraz chrystofanii – objawienia się Jezusa po śmierci[4].
Tekst
Zapis pierwszej, najstarszej zwrotki pieśni z 1365 roku[14]:
Zapis oryginalny
Xps zmartwich wstal ge.
ludu prziclad dal ge
esz nam zmartwich wstaci
Sbogem croleuaci kyrie.
Transliteracja
Krystus z martwych wstał je,
Ludu przykład dał je,
Eż nam z martwych wstaci,
Z Bogiem krolewaci
Kyrie <eleison>.
Wersja opublikowana w 1838 przez Michała Mioduszewskiego w Śpiewniku kościelnym[15]:
Chrystus zmartwychwstan jest,
Nam na przykład dan jest;
Iż mamy z martwych powstać,
Z Panem Bogiem królować, Alleluja.
Uwagi
- ↑ Za najstarszą znaną polską pieśń uznawana jest Bogurodzica (XI–XIII w.), jednak jej najstarsze zachowane zapisy pochodzą z lat 1408–1410[16].
- ↑ W 1940 manuskrypt został wywieziony przez Niemców do Królewca i wraz z innymi rękopisami płockimi uznawany jest za zaginiony[6].
Przypisy
- ↑ Michałowska 1995 ↓, s. 275.
- ↑ a b c d e f g Michałowska 2011 ↓, s. 463.
- ↑ Bersohn 1899 ↓, s. 22.
- ↑ a b c d e Michałowska 1995 ↓, s. 276.
- ↑ a b c d Michałowska 2011 ↓, s. 464.
- ↑ a b c Korolko 1980 ↓, s. 54.
- ↑ Dąbrówka 2011 ↓, s. 60.
- ↑ a b Kaczorowski 2015 ↓, s. 71.
- ↑ a b Zawilska 1994 ↓, s. 175.
- ↑ Zawilska 1994 ↓, s. 182–183.
- ↑ Kaczorowski 2015 ↓, s. 71–75.
- ↑ Kaczorowski 2015 ↓, s. 76–77.
- ↑ Korolko 1980 ↓, s. 55.
- ↑ Wydra i Rzepka 1984 ↓, s. 237.
- ↑ Mioduszewski 1838 ↓, s. 129.
- ↑ Michałowska 2011 ↓, s. 133.
Bibliografia
- Mathias Bersohn: Księgozbiór katedry płockiej. Warszawa: P. Laskauer i W. Babicki, 1899.
- Andrzej Dąbrówka, Singing in the Battle: about the Bogurodzica, „Senoji Lietuvos literatūra”, 11, 2011, s. 47-64, ISSN 1822-3656 (ang.).
- Robert Kaczorowski. Pieśń religijna „Chrystus zmartwychwstał jest”. Zagadnienia semantyczne i muzyczne. „Studia Pelplińskie”, s. 69–81, 2015.
- Mirosław Korolko: Średniowieczna pieśń religijna polska. Wrocław; Warszawa; Kraków; Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 1980. ISBN 83-04-00737-1.
- Teresa Michałowska: Średniowiecze. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1995. ISBN 83-01-11452-5.
- Teresa Michałowska: Literatura polskiego średniowiecza. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2011. ISBN 978-83-01-16675-5.
- Michał Marcin Mioduszewski: Śpiewnik kościelny czyli pieśni nabożne z melodyjami w kościele katolickim używane. Kraków: Drukarnia Stanisława Gieszkowskiego, 1838.
- Wiesław Wydra, Wojciech Ryszard Rzepka: Chrestomatia staropolska. Teksty do roku 1543. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1984. ISBN 83-04-01568-4.
- Danuta Zawilska. O wariancji językowej w tekstach modlitw i pieśni religijnych. „Łódzkie Studia Teologiczne”. 3, s. 165–184, 1994.