Kryteria zbieżności szeregów

Kryteria zbieżności szeregów – grupa twierdzeń podających warunki (zwykle wystarczające) zbieżności bądź rozbieżności danego szeregu liczbowego.

W niniejszym artykule

(A)

oznacza szereg liczbowy, tzn. szereg o wyrazach rzeczywistych lub zespolonych. Artykuł ten stanowi przegląd wybranych kryteriów; dowody i przykłady zastosowań prezentowane są w artykułach dotyczących konkretnych kryteriów.

Warunek konieczny

Podstawowym kryterium zbieżności szeregu jest warunek konieczny zbieżności:

Jeżeli szereg (A) jest zbieżny, to

[1].

Przez prawo kontrapozycji, jeżeli granica ciągu nie istnieje bądź istnieje i jest różna od to szereg (A) jest rozbieżny.

Warunek konieczny zbieżności pozwala stwierdzić czy dany szereg nie jest zbieżny; nie mówi natomiast niczego na temat zbieżności szeregu. Badanie problemu zbieżności szeregu zwykle zaczyna się od sprawdzenia warunku koniecznego, a jeżeli ten jest spełniony, przechodzi się do kolejnych kryteriów.

Przykłady
  • Szereg
jest rozbieżny, gdyż
  • W przypadku, gdy
warunek konieczny zbieżności nie rozstrzyga czy szereg jest zbieżny czy nie. Istotnie, szereg harmoniczny jest rozbieżny, tj.
mimo że
[2].
Szereg
jest jednak zbieżny (zob. problem bazylejski), choć w tym przypadku również

Warunek Cauchy’ego

Każdy ciąg liczbowy jest zbieżny wtedy i tylko wtedy, gdy spełnia warunek Cauchy’ego; zbieżność szeregu (A) oznacza zbieżność ciągu sum częściowych

Oznacza to, że szereg (A) jest zbieżny wtedy i tylko wtedy, gdy

[3].

Zbieżność bezwzględna

Szereg (A) nazywany jest zbieżnym bezwzględnie, gdy zbieżny jest szereg

(│A│)
Twierdzenie
Każdy szereg zbieżny bezwzględnie jest zbieżny[4].
Dowód
Załóżmy, że szereg (│A│) jest zbieżny. Spełnia on wówczas warunek Cauchy’ego, tzn. dla każdej liczby istnieje taka liczba naturalna że dla oraz dowolnego
Z nierówności trójkąta wynika, że
a zatem szereg (A) także spełnia warunek Cauchy’ego, więc jest zbieżny.

Powyższe rozróżnienie jest istotne, może się bowiem zdarzyć, że dany szereg jest zbieżny, lecz nie jest zbieżny bezwzględnie – mówi się wtedy, że szereg jest zbieżny warunkowo. Twierdzenie Riemanna mówi, że można tak poprzestawiać wyrazy szeregu warunkowo zbieżnego liczb rzeczywistych, aby jako sumę nowego szeregu otrzymać dowolną, z góry zadaną liczbę.

Szeregi o wyrazach nieujemnych

Ponieważ zbieżność bezwzględna implikuje zbieżność, istotne są kryteria zbieżności szeregów o wyrazach nieujemnych, które mogą być traktowane jako kryteria zbieżności bezwzględnej.

Wspólnym założeniem poniższych twierdzeń jest to, że wyrazy szeregu (A) są nieujemne. Bez straty dla ogólności wypowiadanych niżej twierdzeń można przyjąć, że szeregi te mają wyrazy dodatnie, tj.

i takie założenie jest niżej poczynione.

Kryterium porównawcze

Niech

(B)

będzie szeregiem o wyrazach nieujemnych. Załóżmy, że istnieje takie że dla wszelkich zachodzi nierówność

Wówczas

  1. jeżeli szereg (B) jest zbieżny, to szereg (A) jest również zbieżny;
  2. jeżeli szereg (A) jest rozbieżny, to szereg (B) jest również rozbieżny[5].
Wersja graniczna

Pod założeniem, jeżeli istnieje granica

  • gdy to ze zbieżności szeregu (B) wynika zbieżność szeregu (A);
  • gdy to z rozbieżności szeregu (B) wynika rozbieżność szeregu (A)[6].

Jeżeli oba szeregi są jednocześnie zbieżne lub jednocześnie rozbieżne[7].

Wersja ułamkowa

Pod założeniem, jeżeli dla dostatecznie dużych spełniona jest nierówność

ze zbieżności szeregu (B) wynika zbieżność szeregu (A) (a więc z rozbieżności szeregu (A) wynika rozbieżność szeregu (B))[8].

Kryterium d’Alemberta

Niech

  • Jeżeli dla dostatecznie dużych oraz pewnego spełniona jest nierówność
to szereg (A) jest zbieżny.
  • Jeżeli zaś dla dostatecznie dużych spełniona jest nierówność
to szereg (A) jest rozbieżny[9].
Wersja graniczna

Jeżeli istnieje granica

to

  • gdy szereg (A) jest zbieżny, oraz
  • gdy szereg (A) jest rozbieżny[9].

Kryterium Cauchy’ego

  • Jeżeli
to szereg (A) jest zbieżny.
  • Jeżeli
to szereg (A) jest rozbieżny[10].
Wersja graniczna

Jeżeli istnieje granica

to

  • gdy szereg (A) jest zbieżny, oraz
  • gdy szereg (A) jest rozbieżny[10].

Kryterium Raabego

Niech

  • Jeżeli dla dostatecznie dużych oraz pewnego spełniona jest nierówność
to szereg (A) jest zbieżny.
  • Jeżeli zaś dla dostatecznie dużych spełniona jest nierówność
to szereg (A) rozbieżny[11][12].

Kryterium Raabego można wypowiedzieć w sposób bardziej zwięzły.

  • Jeżeli
to szereg (A) jest zbieżny.
  • Jeżeli dla prawie wszystkich to szereg (A) jest rozbieżny[13].
Wersja graniczna

Jeżeli istnieje granica

to

  • szereg (A) jest zbieżny, gdy oraz
  • szereg (A) jest rozbieżny, gdy [14].

Kryterium Schlömilcha

Niech

  • Jeżeli
to szereg (A) jest zbieżny.
  • Jeżeli dla dostatecznie dużych spełniona jest nierówność to szereg (A) jest rozbieżny[15].

Kryterium Kummera (Diniego-Kummera)

Niech będzie takim ciągiem o wyrazach dodatnich, że

Niech ponadto

  • Jeżeli dla dostatecznie dużych oraz pewnego spełniona jest nierówność
to szereg (A) jest zbieżny.
  • Jeżeli zaś dla dostatecznie dużych spełniona jest nierówność
to szereg (A) jest rozbieżny[16].
Wersja graniczna

Kryterium Kummera można spotkać również w niecło słabszej, następującej wersji. Jeżeli ciąg jest zbieżny do pewnego to

  • szereg (A) jest zbieżny, gdy oraz
  • szereg (A) jest rozbieżny, gdy [17].

Kryterium Bertranda

Niech

Wówczas

  • szereg (A) jest zbieżny, gdy
  • szereg (A) jest rozbieżny, gdy
[17][18].
Wersja graniczna

Kryterium Bertranda można spotkać również w nieco słabszej, następującej wersji. Jeżeli ciąg jest zbieżny do pewnego to

  • szereg (A) jest zbieżny, gdy oraz
  • szereg (A) jest rozbieżny, gdy

W przypadku, gdy kryterium nie rozstrzyga.

Kryterium Gaussa

Jeżeli istnieją takie liczby oraz ciąg ograniczony o tej własności, że dla dostatecznie dużych zachodzi związek

to

  • szereg (A) jest zbieżny, gdy lub oraz
  • szereg (A) jest rozbieżny, gdy lub oraz [19].

Kryterium całkowe

Niech będzie funkcją dodatnią i malejącą. Niech ponadto dla każdego Wówczas szereg (A) jest zbieżny wtedy i tylko wtedy, gdy zbieżna jest całka niewłaściwa

[20].

Kryterium Jermakowa

Niech będzie nieujemną, malejącą funkcją ciągłą. Jeżeli dla dostatecznie dużych tj. dla pewnego spełniona jest nierówność

to szereg

jest zbieżny. W przypadku gdy dla dostatecznie dużych zachodzi nierówność

to szereg ten jest rozbieżny[21].

Kryterium Cauchy’ego zagęszczające

Jeżeli ciąg wyrazów szeregu (A) jest nierosnący to szereg (A) jest zbieżny wtedy i tylko wtedy, gdy zbieżny jest szereg

(C)

W sformułowaniu kryterium Cauchy’ego zagęszczającego (inaczej: kryterium zagęszczania lub konsensacyjnego) szereg (C) można zastąpić szeregiem

dla dowolnej niezerowej liczby naturalnej [22].

Kryterium Schlömilcha zagęszczające

Niech dany będzie rosnący ciąg liczb naturalnych

o tej własności, że

dla pewnego oraz wszystkich

Jeżeli ciąg wyrazów szeregu (A) jest nierosnący, to szereg (A) jest zbieżny wtedy i tylko wtedy, gdy zbieżny jest szereg

[23].

Szeregi o wyrazach dowolnych

Kryterium Leibniza

Jeżeli ciąg liczbowy spełnia następujące warunki:

  1. dla wszystkich
  2. ciąg jest nierosnący, tj.

to szereg

jest zbieżny.

Kryterium Abela

Niech będą ciągami liczb rzeczywistych. Jeżeli szereg (A) jest zbieżny, a ciąg jest monotoniczny i ograniczony, to szereg

jest zbieżny[24].

Kryterium Dirichleta

Jeżeli ciąg sum częściowych

szeregu (A) jest ograniczony, a jest ciągiem liczb rzeczywistych, który jest monotoniczny i zbieżny do to szereg

jest zbieżny.

Szeregi funkcyjne

Niech będzie dowolnym zbiorem oraz niech

będzie ciągiem funkcji. Kryteria zbieżności szeregów liczbowych stosowane do szeregów

mogą jedynie rozstrzygać o zbieżności punktowej; nie mówią jednak nic o możliwej zbieżności jednostajnej. Wyszczególnione niżej kryteria zbieżności szeregów funkcyjnych pozwalają rozstrzygać o tym typie zbieżności.

Niżej

oraz

są dowolnymi ciągami funkcji.

Kryterium Weierstrassa

Jeżeli dla każdej liczby naturalnej istnieje taka liczba że

dla każdego elementu zbioru oraz szereg liczbowy

jest zbieżny, to szereg funkcyjny

jest zbieżny jednostajnie w zbiorze [25].

Kryterium Abela

Jeśli

  • szereg
jest zbieżny jednostajnie w zbiorze
  • dla każdego ze zbioru ciąg jest monotoniczny;
  • istnieje taka liczba że dla prawie każdej liczby naturalnej oraz wszystkich elementów zbioru spełniony jest warunek

to szereg funkcyjny

jest zbieżny jednostajnie w zbiorze [26].

Kryterium Dirichleta

Jeżeli

  • istnieje taka liczba dodatnia że dla wszystkich liczb naturalnych oraz wszystkich elementów zbioru
  • dla każdego ze zbioru ciąg jest monotoniczny oraz zbieżny jednostajnie do

to szereg funkcyjny

jest zbieżny jednostajnie w zbiorze [27].

Przypisy

  1. Kuratowski 1961 ↓, s. 42.
  2. Kuratowski 1961 ↓, s. 43.
  3. Kuratowski 1961 ↓, s. 41.
  4. Fichtenholz 1966 ↓, s. 255.
  5. Fichtenholz 1966 ↓, s. 227–228.
  6. Fichtenholz 1966 ↓, s. 228 [Poprawne sformułowanie w akapicie „Jeśli natomiast szereg (B) jest rozbieżny...”. We wcześniejszym akapicie "Twierdzenie 2. Jeśli istnieje granica..." jest błąd w druku.].
  7. Fichtenholz 1966 ↓, s. 228.
  8. Fichtenholz 1965 ↓, s. 228–229.
  9. a b Fichtenholz 1966 ↓, s. 234.
  10. a b Fichtenholz 1966 ↓, s. 233.
  11. Fichtenholz 1966 ↓, s. 234–235.
  12. Musielak i Musielak 2000 ↓, s. 61–62.
  13. Leja 1971 ↓, s. 194.
  14. Musielak i Musielak 2000 ↓, s. 62.
  15. Prus-Wiśniowski 2009 ↓, s. 119.
  16. Fichtenholz 1966 ↓, s. 239.
  17. a b Fichtenholz 1966 ↓, s. 240.
  18. Stromberg 2015 ↓, s. 408.
  19. Fichtenholz 1966 ↓, s. 241.
  20. Fichtenholz 1966 ↓, s. 243.
  21. Fichtenholz 1966 ↓, s. 246.
  22. Fichtenholz 1966 ↓, s. 250.
  23. Bonar i Khoury 2006 ↓, s. 44–45.
  24. Kuratowski 1961 ↓, s. 44.
  25. Fichtenholz 1966 ↓, s. 369.
  26. Fichtenholz 1966 ↓, s. 370.
  27. Fichtenholz 1966 ↓, s. 371.

Bibliografia