Kurpie

Chata kurpiowska

Kurpie – grupa etnograficzna ludności polskiej, zamieszkująca tereny dwóch puszcz mazowieckich: Puszczy Zielonej (zwanej też: Puszczą Kurpiowską lub Zagajnicą) i Puszczy Białej, funkcjonująca również jako określenie regionu kurpiowskiego (inaczej: Kurpiowszczyzna). Granica oddzielająca obie puszcze dzieli region na Kurpie Zielone i Kurpie Białe.

Nazwa

Nazwa Kurp wywodzi się od noszonych przez miejscową ludność butów (kurpsi) wyrabianych z lipowego łyka, które były regionalną odmianą łapci^[1][2]. Henryk Dąbrowski, powołując się na relacje m.in. Stanisława Ceberka i Stanisława Sieruty, twierdził, że słowo kurpie pochodzi od gwarowego kura na określenie kory. Obuwie kurpie miało powstać z połączenia kory drzew (dębu, topoli, olszyny) i parcianych szmat, którymi okręcano stopy. Człon -psie miał pochodzić o piania koguta, zwanego w gwarze kurpiowskiej pśejakem^[3]. Nazwa butów miała się wywodzić od staropruskiego kurpi lub litewskiego kurpe oznaczającego but^[4].

Początkowo nazwa Kurpie była przezwiskiem nadanym przez okoliczną ludność, sami Kurpie nazywali się Puszczakami, Puszczanami lub Puszczykami^[4][5]. Henryk Samsonowicz nawet na XVI wiek datował samookreślanie się Puszczan jako wyraz tożsamości^[6].

Jeszcze w XVIII wieku używano określenia Kurpikowie^[7]. Nazywano tak mieszkańców Puszczy Zielonej w relacjach na temat oporu przeciwko Szwedom, a mieszkańców Puszczy Białej w przywilejach, które otrzymali od biskupów płockich. Ludwik Krzywicki zwrócił uwagę, że nazwa Kurp pojawia się w 1440 jako określenie ziemi nadanej rycerzowi Trojanowi ze Żmijewa. Założona przez niego wioska przyjęła nazwę od gruntu (Kurpie) i stała się gniazdem rodowym Kurpiewskich^[4].

Słowo Kurpie na stałe zagościło w języku polskim w XIX wieku. W 1830 Kazimierz Władysław Wójcicki opublikował w czasopiśmie „Ziemomysł” artykuł pt. O Kurpiach. Cztery lata później wydał powieść pt. Kurpie. W II połowie XIX wieku słowo Kurpie używano na określenie mieszkańców puszczy i regionu^[7]. Chodziło zarówno o teren Puszczy Zielonej, jak i Białej^[5]. Ludwik Krzywicki zwrócił uwagę, że Kurpie Białe i Zielone różnią się między sobą zarówno dziejami swoimi, jak i dzisiejszym charakterem etnograficznym, aż do tego, że niekiedy za Kurpiów uważa się tylko dział północny, czyli Kurpiów Zielonych^[4].

Funkcjonowało też przekonanie, że w hierarchii społecznej Kurp stał wyżej niż chłop, ponieważ nie odrabiał pańszczyzny. Ten mit leżał u podstaw kurpiowskiej tożsamości i dumy, jednak nie miał nic wspólnego z prawdą. Kurpie w Puszczy Zielonej odrabiali pańszczyznę (choć w wersji okrojonej w porównaniu z mieszkańcami innych regionów I Rzeczypospolitej), w Puszczy Białej byli czynszownikami biskupów płockich^[6][8].

Region kurpiowski (albo i Puszczę Zieloną, i Białą, albo samą Puszczę Zieloną) nierzadko określa się słowem Kurpiowszczyzna. Współcześnie stanowi ono synonim określenia Kurpie^[7]. Pojawia się jako element tytułu publikacji^{[5][9][10][11][12]} oraz nazw zespołów regionalnych^[13]. Dawniej jednak wzbudzało kontrowersje. Rada Języka Polskiego przedstawia etymologię słowa Kurpiowszczyzna następująco:

Jeszcze w okresie międzywojennym „puszczaki” powszechnie wstydzili się tego, że są Kurpiami, swoje pochodzenie skrzętnie ukrywali, a określenie „Kurp” traktowali jako obraźliwe. Takiego stosunku do tego słowa nie mieli już jednak przedwojenni badacze regionu. W literaturze, jaką po sobie zostawili, znaleźć można jednak jedynie określenie „kurpie” – nigdy jednak „kurpiowszczyzna”. Po II Wojnie Światowej, wraz z masową migracją ze wsi do miast (w przypadku Kurpi głównie Ostrołęki), zaczęła zmieniać się mentalność tych ludzi i wkrótce powstał problem ich tożsamości i sięgania do korzeni. Wtedy powstało określenie „kurpiowszczyzna”. W brzmieniu miało coś z „kurpi”, a jednocześnie nie miało w odczuciu mieszkańców odcienia negatywnego. Nie za bardzo było wiadomo, co to jest „Kurpiowszczyzna”^[14].

Aleksandra Cieślikowa uważa, że słowo Kurpiowszczyzna powstało w celu zróżnicowania Kurpiów mieszkańców regionu od Kurpi jako teren, regionu. Argumentem na rzecz tej tezy jest podobieństwo słowotwórcze Kurpiowszczyzny do Kielecczyzny albo Białostoczczyzny^[14].

Pierwsze użycie słowa Kurpiowszczyzna Łukasz Gut odnalazł w rozprawie Kurpie Ludwika Krzywickiego, drukowanej na łamach „Biblioteki Warszawskiej” w 1892. Kolejne użycia słowa to okres międzywojenny, szczególnie lata 30. XX wieku. Pojęcia używali też badacze regionu, m.in. Adam Chętnik, ks. Władysław Skierkowski i Franciszek Piaścik. Określenie spopularyzowano po II wojnie światowej^[7].

Mieszkańcy

Błotniste ziemie i lasy nie sprzyjały osadnictwu rolniczemu, stąd pierwotnie główne źródło utrzymania dla Kurpiów stanowiła puszcza. Pierwsi osadnicy w Puszczy Zielonej pojawili się w XV wieku, wioski powstały sto lat później. Do puszczy napływała ludność ze wschodniego Mazowsza, szukając schronienia przed napadami, a także chłopi zbiegli przed pańszczyzną oraz inni ścigani przez prawo. Pierwsi mieszkańcy Kurpiowszczyzny zajmowali się rybołówstwem i myślistwem. W Rzeczypospolitej Obojga Narodów Kurpie słynęli ze swoich umiejętności strzeleckich^[15][16].

Kurpie trudnili się również bartnictwem na podstawie królewskich przywilejów (prawo bartne, przywilej trwał do 1801 roku), wydobyciem oraz obróbką bursztynu, rzemiosłami drzewnymi i tkactwem. Pracowali też jako smolarze, węglarze i flisacy. Rozwój rolnictwa nastąpił w okresie XVII–XIX wieku. Osady kurpiowskie początkowo oddalone od siebie później, z wytrzebieniem lasów, zaczęły się skupiać w większe wioski. Kurpiowszczyznę w drugiej połowie XVIII wieku mogło zamieszkiwać około 12 000 ludzi^[17].

Kultura materialna i folklor

Naturalna bariera w postaci lasów i bagien, wymuszająca samowystarczalność, była przyczyną powstania odrębności kulturowej. Charakterystycznymi elementami kultury materialnej są stroje, hafty, ozdoby bursztynowe, kurpiowskie chaty, zdobienia w drewnie i rzeźba, wycinanki, kwiaty z krepiny oraz ozdobne palmy na Niedzielę Palmową. Elementy folkloru, w tym gwara kurpiowska, zachowały się do dziś^[18].

Dialekt literacki

W 2009 r. prof. Jerzy Rubach opracował zasady pisowni zielonokurpiowskiego dialektu literackiego. Uwzględniają one występowanie w tym narzeczu głosek nieznanych językowi ogólnopolskiemu, które zapisywane są literami: ï, é (znane też w dawnej polszczyźnie), ë, å (staropolskie á). Ó oznacza w dalszym ciągu głoskę osobną od u. W dialekcie zielonokurpiowskim nie występuje natomiast litera i, wobec czego spółgłoski miękkie ć, ś, ń, ź, dź zapisywane są wyłącznie jako ć, ś, ń, ź, dź. W związku z mazurzeniem nie występuje również litera ż^[19]. Nowe zasady pisowni zostały bardzo szybko przyjęte przez Związek Kurpiów i są rozpowszechniane i utrwalane w kolejnych publikacjach po kurpiowsku i na temat dialektu kurpiowskiego^[20][21].

Współcześnie

Mówiąc o zachowaniu folkloru i kulturalnej odrębności Kurpiów, zazwyczaj ma się na myśli Kurpiów Zielonych^[5]. Kultywowaniem i zachowaniem kultury kurpiowskiej zajmuje się Związek Kurpiów oraz liczne organizacje pozarządowe^[18].

Zobacz też

• Skansen Kurpiowski
• Stach Konwa
• Adam Chętnik

Przypisy

Bibliografia

• Bronisław Gembarzewski: Rodowody pułków polskich i oddziałów równorzędnych od r. 1717 do r. 1831. Warszawa: Towarzystwo Wiedzy Wojskowej, 1925.
• Jan Wimmer: Historia piechoty polskiej do roku 1864. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.

Linki zewnętrzne

• Związek Kurpiów
• Muzeum Kultury Kurpiowskiej w Ostrołęce
• Kurpie, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV: Kęs – Kutno, Warszawa 1883, s. 936 .
• Kurpie, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2: Januszpol – Wola Justowska, Warszawa 1902, s. 200 .
• Kurpie w kronice PKF w bazie Repozytorium Cyfrowe Filmoteki Narodowej