Lalkowy

Lalkowy

wieś
Kościół pw. św. Barbary
Państwo	Polska
Województwo	pomorskie
Powiat	starogardzki
Gmina	Smętowo Graniczne
Liczba ludności (2006)	310
Strefa numeracyjna	58
Tablice rejestracyjne	GST
SIMC	0172273
Położenie na mapie gminy Smętowo Graniczne Lalkowy
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Lalkowy
Położenie na mapie województwa pomorskiego Lalkowy
Położenie na mapie powiatu starogardzkiego Lalkowy
53°42′29″N 18°40′43″E/53,708056 18,678611

Lalkowy – wieś kociewska w Polsce położona w województwie pomorskim, w powiecie starogardzkim, w gminie Smętowo Graniczne. Miejscowość leży przy linii kolejowej nr 131 Chorzów Batory – Tczew. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa gdańskiego.

Historia wsi

Około 1190 r. wieś podlegała księciu starogardzko-świeckiemu Grzymisławowi. W dokumencie z XIII w. wspomniana jest wieś Lelkow, Lelikow w składzie tzw. ziemi wąskiej, czyli gniewskiej. W latach 1220-1278 podporządkowana była kasztelanowi świeckiemu. Pod koniec XIII w. przeszła pod panowanie Krzyżaków. W tych czasach przyłączona była do komturii starostwa grudziądzkiego. W 1454 r. wielki mistrz Ludwig von Erlichshausen zapisał osobnym przywilejem na własność wieś Lelekow Arnoldowi z Mortąg. W XVI w. Lalkowy stanowiły własność królewską przynależną do starostwa grudziądzkiego. Dobra te były wówczas w rękach rodu Kostków^[1]. Pod względem sądowym, skarbowym i sejmikowym należały do powiatu nowskiego.

Od końca XVII i w XVIII wieku dobra Lalkowy były własnością rodziny Czapskich, mieszkającej na zamku w pobliskiej Rynkówce. W XIX w. majątek prawdopodobnie okresowo był w rękach żydowskich. W latach 80. XIX wieku dziedzicem był Herman Conrad z Frący. Za jego czasów we wsi czynna była gorzelnia i młyn parowy. Do dziś w centralnym punkcie wsi znajduje się prawie stuletnia, obecnie nieczynna kuźnia.

Zabytki

Według rejestru zabytków NID^[2] na listę zabytków wpisane są:

• kościół parafialny pw. św. Barbary, 2 poł. XIV, 1863-66, nr rej.: A-300 z 6.08.1962
• cmentarz przy kościele, XV, nr rej.: A-300 z 7.03.2016
• ogrodzenie murowane z furtkami, XIX, nr rej.: j.w.

Najstarsze zabytki z terenu wsi i okolic pochodzą z epoki neolitu. Stanowią je toporki neolityczne, datowane na lata 4500 p.n.e. W kronice szkolnej we Frący 5 lutego 1960 r. kierowniczka szkoły Irena Oelberg podaje informację, że w 1952 r. pod Lalkowami odkryto cmentarzysko, w którym znaleziono grób skrzynkowy zawierający 8 popielnic ze spalonymi kośćmi ludzkimi. Urny zostały zabrane do muzeum w Gdańsku. Odkryte wówczas groby skrzynkowe zawierały zachowane w bardzo dobrym stanie urny popielnicowe o ornamentacji geometrycznej, tzw. żalniki (od słowa żałować), pochodzące z lat 700-400 p.n.e. Niektóre w górnej ich części posiadały stylizowane wyobrażenie twarzy ludzkiej. Zwyczaje te, charakterystyczne dla kultury wschodniopomorskiej, zwanej też kulturą grobów skrzynkowych lub kulturą urn twarzowych, stanowią jedną z wielu faz rozwoju kultury łużyckiej, która na wschodnim Pomorzu pojawiła się w VI-III w. p.n.e. Ludność tej kultury chowała swoich zmarłych w grobach w formie skrzyń z płyt kamiennych lub wzniesionych z głazów. Do skrzyń wkładano popielnice i wiele innych naczyń. Zdobienia urn i naczyń związane są z kultem sił przyrody, zwierząt, a także i samych zmarłych. Z reguły były to groby rodzinne.

Konieczność budowy świątyni zaistniała wówczas, kiedy po zmianach administracyjnych Pieniążkowo przypadło biskupiej stolicy włocławskiej, a więc przed rokiem 1292. Decyzją książąt pomorskich wyłączona została wtedy z parafii pieniążkowskiej parafia Lalkowy. Po raz pierwszy wspomina ją się jednak, jako Lalekow, dopiero pod datą 1398 r. w wykazie danin rzymskich. Pod koniec wieku XIV zbudowany został kościół z czerwonej cegły, posiadający cechy charakterystyczne dla stylu gotyckiego, prawdopodobnie w zamian lub na miejscu wcześniejszego drewnianego. Rozwijająca się pod koniec XIII w. W Europie Zachodniej forma architektury ceglanej za pośrednictwem niderlandzkich kolonistów i kupców hanzeatyckich trafiła także na Pomorze, będąc wzorem dla jednonawowych wiejskich kościołów parafialnych. Ustawiony na usypanym wzniesieniu w centralnym punkcie wsi lalkowski kościół ma kształt prostokąta z wydzielonym prezbiterium. Wieża w kształcie kwadratu z dwoma szczytowymi schodkami, nakryta dachem siodłowym odbudowana została po wielkim pożarze z 1862 roku podobnie jak wewnętrzne drewniane stropy. Całość otacza gruby mur z kamienia i cegły, który zapobiega osuwaniu się usypanej ziemi. Znajduje się w nim unikatowa brama kuta z datą. We wnęce nad bramą znajdowała się rzeźba Św. Nepomucena, która ze względu na dużą wartość historyczną została przeniesiona do Muzeum Diecezjalnego w Pelplinie i zastąpiona figurą gipsową.

Po raz pierwszy świątynię konsekrowano w 1409 r. Po pożarze z 19 V 1862 r. w latach 1863-66 kościół został odbudowany i powtórnie konsekrowany przez ks. sufragana Joschkego w dniu 11 XI 1868 r. We wnętrzu kościoła znajduje się wiele unikatowych i zabytkowych eksponatów (płaskorzeźba Św. Jerzego z XVI w., Matka Boska na tle orłów w koronie nad Lalkowami z 1917 r.). Ze względu na bezpieczeństwo zabytków większość przeniesiono do Muzeum Diecezjalnego w Pelplinie. Górujący nad okolicą kościół (podobnie jak kościół w Kościelnej Jani) stanowił dobry punkt orientacyjny. Tutaj zbierało się pospolite ruszenie i udająca się na sejmiki do Starogardu lub Grudziądza okoliczna szlachta. Do dziś na murach kościoła odczytać można łacińskie inskrypcje imion wyrytych przez dawnych wojów oraz daty. O datach dawnych misji informuje nas również przykościelny drewniany krzyż misyjny.

Jednym z najcenniejszych zabytków literackich okresu zaborów na Kociewiu jest zawierający 101 pieśni ludowych świecki śpiewnik opracowany na przełomie XIX i XX w. i przeznaczony dla towarzystw ludowych w Prusach Zachodnich, autorstwa proboszcza Leona Kurowskiego z Lalków (potem proboszcza w Gniewie, zamordowanego przez hitlerowców w 1939 r. w Szpęgawsku) oraz dziekana i proboszcza z Pieniążkowa ks. Antoniego Wolszlegiera.

W 2012 zrealizowano przebudowę dawnej kuźni w Lalkowach na Centrum Kultury Kociewskiej^[3].

Przypisy

Linki zewnętrzne

Romuald Frydrychowicz, Lalkowy, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. V: Kutowa Wola – Malczyce, Warszawa 1884, s. 66 .

Zobacz też

• Frąca
• Smętowo Graniczne
• Smętówko