Lublin

Lublin
miasto na prawach powiatu
Ilustracja
Śródmieście, kamienice w Rynku, Wzgórze Zamkowe, Stare Miasto, kamienica Klonowica, plac Po Farze.
HerbFlaga
HerbFlaga
Dewiza: Fidelitatem et Constantiam (Wierność i Stałość)
Państwo

 Polska

Województwo

 lubelskie

Aglomeracja

lubelska

Data założenia

VI wiek[1]

Prawa miejskie

15 sierpnia 1317

Prezydent

Krzysztof Żuk

Powierzchnia

147,45[2] km²

Wysokość

163–238 m n.p.m.

Populacja (31.03.2021 (NSP2021))
• liczba ludności
• gęstość


334 681[3]
2269,8 os./km²

Strefa numeracyjna

81

Kod pocztowy

20-001 do 20-999

Tablice rejestracyjne

LU

Położenie na mapie województwa lubelskiego
Mapa konturowa województwa lubelskiego, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Lublin”
Położenie na mapie Polski
Ziemia51°15′N 22°34′E/51,250000 22,566667
TERC (TERYT)

0663011

SIMC

0954700

Hasło promocyjne: Lublin – miasto inspiracji
Urząd miejski
plac Łokietka 1
20-109 Lublin
Strona internetowa
BIP

Lublin (łac. Lublinum) – miasto na prawach powiatu we wschodniej Polsce, stolica województwa i powiatu lubelskiego, centralny ośrodek aglomeracji lubelskiej. Dziewiąte co do wielkości populacji miasto w Polsce, drugie w Małopolsce (334 681 mieszkańców (stan na 30 czerwca 2021)[4].

Położone na Wyżynie Lubelskiej nad Bystrzycą, na dwóch odmiennych obszarach. Część zachodnia ma urozmaiconą rzeźbę terenu. Występują tam liczne wąwozy, doliny i wzgórza. Część wschodnia jest płaska. Lublin jest ulokowany ok. 170 km od Warszawy, nieopodal granicy krain historycznych: Małopolski i Rusi Czerwonej i ok. 100 km od przejścia granicznego z Ukrainą.

Osada handlowa, położona na szlaku prowadzącym z okolic Morza Czarnego, istniała w tym miejscu od VI w. Od X do XV w. Lublin należał do jednostki administracyjnej, której centrum był Sandomierz. W I Rzeczypospolitej był ważnym ośrodkiem administracyjnym, handlowym i kulturalnym. Od połowy XVII w. i w XVIII w. miasto podupadło i zubożało. W wyniku III rozbioru znalazło się w zaborze austriackim, następnie kolejno: w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim. W 3. ćwierci XIX w. Lublin, włączony Koleją Nadwiślańską do rosyjskiej sieci kolejowej, szybko rozrósł się i nabrał charakteru przemysłowego. Zmienił się także jego kształt urbanistyczny. W pierwszej i drugiej wojnie światowej padł ofiarą gospodarki rabunkowej i Holokaustu. W okresie PRL nastąpił gwałtowny rozwój Lublina. W tym czasie ludność wzrosła ponad trzykrotnie. Umocnił się akademicki charakter miasta. Zbudowano szereg zakładów przemysłowych, wzniesiono nowe dzielnice mieszkaniowe.

Od 2004 przeprowadzane są liczne inwestycje z funduszy Unii Europejskiej. Miasto rozwija się jako ośrodek nauki, kultury, turystyki, sportu i rekreacji, a także usług i przemysłu. Umacnia się jako węzeł transportowy: posiada ekspresową obwodnicę w ciągu Via Carpathia oraz port lotniczy. Lublin jest członkiem Unii Metropolii Polskich, siedzibą instytucji samorządowych i państwowych, konsulatów, brygady litewsko-polsko-ukraińskiej, archidiecezji i metropolii Kościoła katolickiego oraz diecezji Kościoła prawosławnego.

Położenie i warunki naturalne

Położenie Wyżyny Lubelskiej na mapie Polski. Grubszą linią na wschód od Wyżyny zaznaczono granicę między Pozaalpejską Europą Środkową a Niziną Wschodnioeuropejską

Lublin jest położony na północnym skraju Wyżyny Lubelskiej. Nieopodal przebiega granica między Niziną Środkowoeuropejską i Wyżynami Polskimi. Obie te prowincje należą do Pozaalpejskiej Europy Środkowej, która blisko Lublina graniczy z Niziną Wschodnioeuropejską[5].

Miasto zajmuje powierzchnię 147 km²[2]. Według regionalizacji A. Chałubińskiej i T. Wilgata[6] leży ono w czterech mezoregionach. Na zachód od doliny Bystrzycy znajdują się Płaskowyż Nałęczowski i Równina Bełżycka, zaś na wschód - Równina Łuszczowska i Wyniosłość Giełczewska[7]. Według J. Kondrackiego[8] Lublin leży na Płaskowyżu Nałęczowskim, Równinie Bełżyckiej, Płaskowyżu Świdnickim i Wyniosłości Giełczewskiej[9]. Według podziału geomorfologicznego H. Maruszczaka miasto leży na styku trzech mezoregionów - na zachód od Bystrzycy są to: Płaskowyż Nałęczowski i Płaskowyż Bełżycki, a na wschód - Płaskowyż Łuszczowski[10].

Dolina Bystrzycy dzieli miasto na dwie odmienne krajobrazowo części. Część lewobrzeżną cechuje urozmaicona rzeźba terenu z licznymi głębokimi suchymi dolinami, którym towarzyszą nieliczne wąwozy lessowe. Część prawobrzeżna jest bardziej płaska i mniej urozmaicona[10]. Na terenie miasta do Bystrzycy wpadają dwie cieki: Czerniejówka i Czechówka.

Klimat

Klimatogram dla Lublina
IIIIIIIVVVIVIIVIIIIXXXIXII
 
 
24
 
-3
-9
 
 
26
 
-1
-8
 
 
28
 
5
-2
 
 
37
 
14
4
 
 
56
 
19
8
 
 
74
 
22
11
 
 
77
 
24
13
 
 
66
 
23
12
 
 
48
 
19
9
 
 
35
 
13
5
 
 
36
 
6
0
 
 
33
 
0
-5
Temperatury w °C
Opad całkowity w mm
Źródło: Climate-data[11]

Według klasyfikacji Köppena-Geigera Lublin leży w strefie Dfb – klimatu kontynentalnego wilgotnego[12]. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi od +7,0 do +8,0 °C. Najcieplejszymi miesiącami są lipiec i sierpień, ze średnią temperatur ok. +19 °C, najzimniejszym styczeń i luty, ze średnią ok. −5,0 °C. Okresy letni i wegetacyjny trwają dość długo (odpowiednio 100–110 i 210–220 dni). Średnia roczna suma opadów wynosi ok. 540 mm. Czas zalegania pokrywy śnieżnej wynosi od 70 do 90 dni[13].

Średnia temperatura i opady dla Lublina
MiesiącStyLutMarKwiMajCzeLipSieWrzPaźLisGruRoczna
Średnie temperatury w dzień [°C]-0.31.36.113.719.421.824.624.018.213.06.20.912,4
Średnie dobowe temperatury [°C]-2.4-1.52.58.814.116.419.218.613.49.23.7-1.08,4
Średnie temperatury w nocy [°C]-4.5-4.2-1.23.88.811.113.813.28.65.31.3-2.84,4
Opady [mm] 38.733.745.536.353.452.591.761.460.631.535.629.3570,2
Średnia liczba dni z opadami16.916.415.612.312.712.814.110.211.310.714.514.9162,4
Średnie usłonecznienie (w godzinach)39.871.2122.6192.9263.2267.9250.9242.2168.6114.844.723.41802,2
Źródło: weatheronline.pl[14] 2016-05-17

Topografia

Na Płaskowyżu Nałęczowskim znajdują się tereny mieszkaniowe, usługowe i rekreacyjne. Zabudowa mieszkaniowa i usługowa jest zlokalizowana na lessowych wierzchowinach, a funkcja rekreacyjna jest skupiona w wąwozach i dolinach. Układ przestrzenny wynika z historycznych podziałów własnościowych. Dzielnicami zabudowy wielorodzinnej są Czechów, Czuby i LSM. Zabudowa jednorodzinna występuje na Konstantynowie, Ponikwodzie, Sławinie, Sławinku, Szerokim i Węglinie. Centrum usługowe znajduje się w Śródmieściu. Tereny usługowe tworzą kompleksy (Ogród Botaniczny UMCS wraz ze skansenem, Miasteczko akademickie). Znajdują się one także przy głównych arteriach (al. Kraśnicka, Spółdzielczości Pracy, ul. Zana)[15].

Na Płaskowyżu Łuszczowskim znajdują się tereny przemysłowe i mieszkaniowe. Układ przestrzenny ukształtował się pod wpływem przebiegu linii kolejowej oraz dróg wylotowych, które przebiegają wzdłuż dolin. Dzielnicami głównie przemysłowymi są Tatary, Wrotków i Zadębie. Tereny głównie mieszkaniowe to dzielnice: Bronowice, Dziesiąta oraz Kośminek oraz osiedla: Majdan Tatarski i odosobnione Osiedle Jagiellońskie na Felinie. Na południu znaczną część powierzchni zajmuje las Dąbrowa[15].

Na Płaskowyżu Bełżyckim dominują tereny rolnicze. Znajduje się tam też podmiejska zabudowa mieszkaniowa oraz lasy: Stary Gaj i Las Krężnicki[16].

W dolinach znajdują się tereny zielone, wykorzystywane w funkcji rekreacyjnej. Centralnym punktem jest ujście Czechówki do Bystrzycy. W pobliżu dolin skoncentrowane są budynki sportowe i ogródki działkowe. Na południu utworzono zbiornik retencyjny – Jezioro Zemborzyckie – pełniące też funkcje rekreacyjne[16].

Historia

Okres przedlokacyjny

Kościół św. Mikołaja i wzgórze Czwartek

Początki ośrodka osadniczego sięgają VI w. Istniała wtedy osada na Czwartku, która rozprzestrzeniła się na sąsiednie wzgórza. W okresie wczesnopiastowskim wzniesiono kościół św. Mikołaja oraz drewnianą budowlę obronną na Wzgórzu Zamkowym. Budowla ta w XII wieku stała się ośrodkiem kasztelanii. Lublin należał wtedy do ziemi sandomierskiej, a szerzej – do Małopolski. Pierwsze wzmianki o Lublinie pochodzą z 1198. Miasto lokowano na prawie magdeburskim prawdopodobnie za czasów Bolesława Wstydliwego około 1257, jednak nie zachował się akt lokacyjny. W XIII w. Lublin stał się głównym ośrodkiem rodzącej się ziemi lubelskiej, od XIV w. wchodzącej w skład województwa sandomierskiego.

Nazwa miasta pojawia się w źródłach z 1228, od razu we współczesnej formie. Może ona pochodzić od nazwy osobowej Lubla. Byłaby ona utworzona od staropolskiego imienia Lubomir z dodanym pieszczotliwym przyrostkiem -la[17]. Możliwe także, że zdrobniałe imię Lubla złączyło się z przyrostkiem dzierżawczym -in. Zygmunt Sułowski przypuszcza, że nazwa miasta jest związana z imieniem Lubel (Lubelnia). Analogicznie istnieją nazwy Wróblin, Wróbel. Zdaniem językoznawcy Macieja Malinowskiego Lublin dawniej nosił nazwę Lubelin. Współczesna nazwa miałaby powstać w wyniku redukcji samogłoski e. Pierwotny rdzeń zachował za to przymiotnik lubelski[18]. Forma Lubelin została zanotowana w 1231[19]. Założycielem czy właścicielem Lublina w zamierzchłych czasach mógł być człowiek o imieniu Lubel bądź Lubla[20]. Według Kroniki Wincentego Kadłubka nazwa pochodzi od imienia założycielki, Julii, siostry Juliusza Cezara.

Rozkwit, ruina i odbudowa

Refektarz klasztoru dominikanów w Lublinie, według tradycji miejsce zawarcia aktu unii lubelskiej w 1569 roku

Udokumentowanej lokacji 15 sierpnia 1317 dokonał Władysław Łokietek. W 1341 Kazimierz III Wielki odniósł w bitwie pod Lublinem zwycięstwo nad Tatarami. Rok później nadał miastu przywilej regulacyjny, na mocy którego otoczono je murami. 2 lutego 1386 na jednym z pierwszych sejmów walnych w Lublinie Jagiełło został wybrany królem Polski[21]. W 1392 Władysław Jagiełło nadał Lublinowi prawo składu, w związku z czym z biegiem lat miasto stało się ważnym ośrodkiem handlowym, istotnym dla wymiany towarów między Koroną Królestwa Polskiego a Wielkim Księstwem Litewskim[22]. W 1420 Biskup kijowski Andrzej przywiózł do Lublina relikwie Krzyża Świętego do kościoła dominikanów. W 1474 Kazimierz Jagiellończyk ustanowił tu stolicę nowo powstałego województwa lubelskiego.

Od XV do XVIII w. w mieście zbierały się sądy szlacheckie: ziemski i grodzki[23]. Miały tam też miejsce sejmiki i popisy szlachty województwa lubelskiego[24]. W wiekach XV–XVI miasto przeżywało rozkwit dzięki szlakowi handlowemu znad Morza Czarnego na zachód Europy. W 1569 w Lublinie zawarto unię lubelską. 19 lipca 1569 na sejmie w Lublinie książę pruski Albrecht Fryderyk Hohenzollern złożył hołd lenny Zygmuntowi II Augustowi. Obecny wówczas Jan Kochanowski opisał w utworze Proporzec albo hołd pruski. W 1578 miasto wybrano na siedzibę Trybunału Głównego Koronnego. W 1588 biskup łucki Bernard Maciejowski ufundował kolegium jezuitów w Lublinie. W I Rzeczypospolitej Lublin był miastem królewskim Korony Królestwa Polskiego[25] w starostwie lubelskim województwa lubelskiego[26]. Zaliczany był do ważniejszych miast, z prawem nabywania majątków ziemskich i czynnego uczestnictwa w akcie wyboru króla[27].

W XVI i XVII wieku był głównym ośrodkiem reformacji. Działała tam jedna z ważniejszych gmin braci polskich oraz zbór kalwiński. W połowie XVII wieku Lublin uległ zniszczeniu w wyniku wojen oraz epidemii. Na fali ogólnopolskich konfliktów narodowościowych i gospodarczego zastoju upadły jarmarki lubelskie. W 1630 dżuma pochłonęła 5 tys. ofiar. Po 1650 z miasta wyemigrowała większość europejskich kupców. W 1655 Lublin splądrowały wojska rosyjsko-kozackie, a w 1656 miasto złupili Szwedzi. Dopełnili oni aktu zniszczeń lubelskiej zabudowy i zdziesiątkowali populację. 12 kwietnia 1656 miasto wyzwoliły wojska pod dowództwem hetmana Pawła Jana Sapiehy[28]. Kolejne lata przyczyniły się do dalszego upadku Lublina, głównie za sprawą wojny północnej. W 1703 August II nadał miastu przywilej zrównujący je w prawach do Krakowa.

Po wojnach północnych nastąpił okres rozbudowy miasta, głównie siedzib magnackich i dóbr kościelnych. Ukształtował się dzisiejszy układ Krakowskiego Przedmieścia i pl. Litewskiego. Jednak nadal zabudowa miasta prezentowała się ubogo. W okresie oświecenia (1780) powstała Lubelska Komisja Boni Ordinis. Doprowadziła ona do restauracji kamienic, wybrukowania ulic i odnowy ratusza. Po ogłoszeniu Konstytucji 3 Maja pierwszym prezydentem miasta został Teodor Gruell-Gretz. W 1792 miasto zajęły wojska rosyjskie, kończąc okres krótkotrwałego dobrobytu.

Rozbiór Rzeczypospolitej w 1795 spowodował, że Lubelszczyzna znalazła się pod zaborem austriackim, jako część Galicji Zachodniej. Lublin stanowił największe po Krakowie miasto w zaborze austriackim. U schyłku XVIII w. liczył on ok. 9 tys. mieszkańców. Szlachta przeniosła się na wieś, pojawili się obcy urzędnicy. W 1809 do miasta wkroczyły oddziały Księstwa Warszawskiego. Zorganizowano tymczasowe władze polskie. Centralny Rząd Galicyjski przeprowadził reorganizację władz miejskich. Prezydentem został mianowany Beniamin Finke de Finkenthal, a wiceprezydentem Teodor Gruell-Gretz. Po pokoju w Schönbrunn Lubelszczyzna znalazła się w granicach Księstwa Warszawskiego. Na początku 1810 Lublin został stolicą nowo utworzonego departamentu lubelskiego.

Okres rozwoju

Gmach Główny Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, zał. 1918
Lublin z lotu ptaka, lata 30.

W 1815 Lublin znalazł się w Królestwie Kongresowym w zaborze rosyjskim. W 1837 został stolicą guberni. W 1873 liczba ludności miasta wynosiła 28,9 tys. W niecałe ćwierć wieku (do 1897) wzrosła do 50,2 tys. W 1877 zbudowano pierwsze połączenie kolejowe. Nastąpiły także widoczne przeobrażenia w stosunkach społecznych – powstała warstwa zamożnej burżuazji. Formował się kształt urbanistyczny miasta – rosły dysproporcje między bogatym śródmieściem a dzielnicami położonymi na peryferiach[29]. W czasie I wojny światowej w lecie 1915 zajęcie Lublina przez wojska niemieckie i austro-węgierskie zakończyło rosyjskie rządy w mieście.

W nocy z 6 na 7 listopada 1918 utworzono rząd Ludowy Republiki Polskiej pod przewodnictwem Ignacego Daszyńskiego. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Lublin się rozbudowywał. Powstawały fabryki i gmachy użyteczności publicznej, kwitła także lubelska kultura. 27 lipca 1918 założono Katolicki Uniwersytet Lubelski. W 1926 powstała druga wyższa uczelnia teologiczna – jezuickie „Bobolanum”. W 1927 reaktywowano Lubelskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk (działające wcześniej w latach 1818–1828[30]). W 1930 rabin Majer Szapira założył Jeszywas Chachmej Lublin. Szczególnie prężnie rozwijał się przemysł lotniczy. Zakłady Plage i Laśkiewicz produkowały samoloty marki Lublin. Później produkcja przeniosła się do znacjonalizowanej Lubelskiej Wytwórni Samolotów. Miasto podjęło także próby kreowania swego wizerunku. W 1934 wydany został afisz propagandowy o Lublinie, a dwa lata później zatwierdzono herb Lublina. 11 czerwca 1939 odbyły się pierwsze Dni Lublina[31].

II wojna światowa

W lipcu 1939 postanowiono, że w razie wybuchu wojny Lublin stanie się tymczasową siedzibą Prezydenta RP. Pierwszy atak lotniczy na miasto nastąpił 2 września rano. 5 września przeniesiono do miasta ministerstwa oraz skarb państwa. Tego samego dnia utworzona została Armia „Lublin”. 9 września Niemcy zbombardowali miasto. Zginęło około 1000 osób[32]. Prezydent Lublina Bolesław Liszkowski opuścił miasto 9 września 1939 i wyjechał do Rumunii. 18 września wojska niemieckie wkroczyły do Lublina. Do lipca 1944 miasto znalazło się pod okupacją jako część Generalnego Gubernatorstwa.

Maszt Niepodległości na rondzie im. Romana Dmowskiego

W listopadzie 1939 rozpoczęły się masowe represje wobec polskiej inteligencji, nazwane później Sonderaktion Lublin. Aresztowano kilkuset prawników, inżynierów, profesorów KUL, nauczycieli i duchownych, między innymi biskupów Mariana Fulmana i bł. Władysława Gorala. Niemcy zamknęli KUL, szkoły i teatry, a także wstrzymali wydawanie polskiej prasy[33]. Między czerwcem a sierpniem 1940 w ramach Akcji AB aresztowano kilkuset przedstawicieli inteligencji. Około 500 z nich rozstrzelano w pobliskich Rurach Jezuickich. Hitlerowcy utworzyli więzienie gestapo na Zamku w Lublinie oraz katownię „Pod Zegarem”. Represje wymierzone wobec polskich Żydów miały miejsce od końca 1939. Utworzono obóz koncentracyjny na Majdanku oraz getto dla ludności żydowskiej. Podczas Zagłady w ramach Akcji Reinhard zginęło około 40 tys. lubelskich Żydów, którzy przed 1939 stanowili ponad 1/3 ludności miasta. Zniknęło całe tzw. miasto żydowskie i niemal cała Wieniawa, zamieszkana głównie przez Żydów. Zlikwidowano cmentarze żydowskie.

W lipcu 1944 niżsi dowódcy Armii Krajowej podjęli decyzję rozpoczęcia walk w mieście. Radzieckie zajmowanie Lublina rozpoczęło się 23 lipca 1944, a zakończyło 25 lipca 1944[34]. 2 sierpnia Lublin stał się siedzibą Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego.

Od 1944

W dobie Polski Ludowej nastąpił gwałtowny rozwój miasta. W 1944 wznowił działalność Katolicki Uniwersytet Lubelski[35] oraz utworzono Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie (UMCS). W 1953 powstała Politechnika Lubelska. Następnie z UMCS wyłoniły się: Uniwersytet Medyczny w Lublinie (1949) i Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie (1955). W 1944 w Lublinie została założona Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”. W 1957 powstała Lubelska Spółdzielnia Mieszkaniowa. W tym samym roku założono Lubelskie Towarzystwo Naukowe. W 1961 otwarto Kino „Kosmos”. W okresie Polski Ludowej wzniesiono również szereg wielkich zakładów przemysłowych, m.in. Fabrykę Samochodów Ciężarowych (FSC).

Do 1989 ludność miasta wzrosła ponad trzykrotnie w stosunku do 1939. W okresie PRL Lublin został dwukrotnie odznaczony Orderem Krzyża Grunwaldu: 19 sierpnia 1946 III klasą[36], 22 lipca 1954 I klasą.

Od 8 do 24 lipca 1980 fala strajków i protestów pracowniczych objęła ponad 150 zakładów pracy na Lubelszczyźnie, z czego 91 w Lublinie. Strajki te są określane mianem Lubelskiego Lipca 1980. Ich uczestnicy domagali się: cofnięcia podwyżek cen żywności, podwyżek płac, poprawy warunków pracy oraz (w kilku przypadkach) niezależności działania związków zawodowych. Protesty zostały zakończone pisemnymi porozumieniami strajkujących z władzami. Otworzyły one drogę do lepiej przygotowanych i przeprowadzonych strajków sierpniowych na Wybrzeżu[37][38].

Dzisiejszy Lublin zajmuje obszar 147 km². Jest przeszło sześć razy większy niż w chwili uzyskania prawa miejskiego w 1317. Przydzielono mu wtedy „100 łanów ziemi uprawnej i nieuprawnej według miary magdeburskiej” (czyli około 24 km²). Lublin jest wiodącym ośrodkiem po prawej stronie Wisły, największym ośrodkiem akademickim po prawej stronie Wisły oraz jednym z największych w Polsce[39]. Dzięki środkom Unii Europejskiej ma miejsce szereg inwestycji. Miasto jest członkiem Unii Metropolii Polskich.

W 2007 historyczny zespół architektoniczno-urbanistyczny Lublina został uznany za pomnik historii[40][41]. W 2015 Lublin uzyskał Znak dziedzictwa europejskiego[42]. Przebiega tędy wiele szlaków turystycznych, m.in. Via Regia, Szlak Jagielloński, czy Szlak Chasydzki. W 2017 roku Lublin otrzymał Nagrodę Europy, najwyższe wyróżnienie Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy[43]. W 2019 obchodzona była 450. rocznica podpisania unii lubelskiej[44]. W 2023 roku miasto będzie Europejską Stolicą Młodzieży[45].

Ludność

Lublin jest dziewiątym co do liczby ludności miastem w Polsce. Jest też najludniejszym powiatem, powiatem o największej gęstości zaludnienia oraz największym miastem na prawach powiatu w województwie lubelskim. Osób zameldowanych na stałe jest 321 619 (stan na 31 grudnia 2018)[46], a zameldowanych ogółem – 338 586 (stan na 31 grudnia 2020)[47]. Oprócz tego dużą grupę stanowią niezameldowani studenci. Według szacunków z 2016 liczba studentów wynosiła ok. 70 tys.[48] Sam Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej kształcił ponad 20 tysięcy studentów wszystkich lat[49]. Największą populację Lublin odnotował w 1999 – według danych GUS – 359 154 mieszkańców. Na koniec 2020 stopa bezrobocia w Lublinie wynosiła 5,8%[50]. Lublin ma duży odsetek osób stosujących dietę roślinną. W 2021 18,5% ankietowanych dorosłych lublinian zadeklarowało się jako weganie lub wegetarianie[51].

Od 1999 liczba osób zameldowanych w Lublinie na stałe spada. Główną przyczyną jest suburbanizacja. Jednocześnie wzrosła ludność obszaru obejmującego 15 gmin wokół Lublina oraz sam Lublin. Do aglomeracji lubelskiej przeprowadzają się głównie mieszkańcy Lubelszczyzny i Polski południowo-wschodniej. Trend spadkowy, dotyczący liczby stałych mieszkańców miasta, wyhamował w drugiej dekadzie XXI w.[52]

Uproszczony wykres liczby ludności Lublina od roku lokacji na prawie magdeburskim:

Piramida wieku mieszkańców Lublina w 2014[53]:

Piramida wieku Lublin.png

Gospodarka

Sytuacja od lat 90. XX w.

Siedziba przedsiębiorstwa Lubella
Zakłady Herbapol Lublin

Pierwszy okres polskiej transformacji ustrojowej minął w Lublinie bez większych problemów. Najtrudniejszy był koniec lat 90. Osłabł lubelski przemysł, wzrosło bezrobocie. Zmiany specjalizacji gospodarczych rozpoczęły się dopiero w 2011[54]. W kolejnych latach zmieniono zarządzanie miastem. W konsekwencji do 2018 zaczęło działać 80 nowych inwestorów, a zatrudnienie wzrosło do prawie 130 tysięcy. Był to rekordowy wynik[55]. Przy tym przemysł miał niewielki udział w strukturze zatrudnienia (18 tys.)[56].

Przemysł

Motoryzacja

W okresie PRL Fabryka Samochodów Ciężarowych (FSC) produkowała samochody marki FSC Żuk oraz FSC Lublin. W latach 90. fabrykę kupił południowokoreański koncern Daewoo. W ten sposób powstało Daewoo Motor Polska (DMP). Zła koniunktura na azjatyckich rynkach spowodowała problemy finansowe koncernu. Doprowadziło to do upadku zakładów w Lublinie. Większość pracowników została zwolniona. Fabrykę kupiła spółka Intrall, jednak w 2007 sąd ogłosił jej upadłość. W 2009 spółka DZT Tymińscy zakupiła prawa do produkcji samochodów Honker i Lublin oraz oddziały dawnych zakładów DMP[57]. Produkcja nowocześniejszego następcy dostawczego Lublina, Pasagona, rozpoczęła się w 2010, po przejęciu linii produkcyjnych dawnej FSC. W 2011 producent planował rozwinąć produkcję do 10 tysięcy samochodów rocznie. Planowano eksportować część samochodów[58]. Zatrudnienie w fabryce miało wynieść 350 osób[59].

W 2011 na terenie dawnej FSC przedsiębiorstwo Ursus S.A. wyprodukowało ciągniki marki Ursus[60][61]. Od 2011 spółka montuje w Lublinie chińskie pick-upy marki ZX Grand Tiger[62]. Jest to pierwsza w Polsce i jedna z pierwszych w Europie homologacji na samochód pochodzący z Chin. Uznaje się to za sukces inżynierów Ursusa, którzy w ciągu dziewięciu miesięcy dostosowali samochód do wymogów Unii Europejskiej[63][64].

Nowe technologie

Pod koniec lat 70. XX wieku został zaprojektowany i stworzony (przez pracowników UMCS) pierwszy w Polsce kabel światłowodowy. Lubelską fabrykę światłowodów (także pierwszą w Polsce) utworzono w 1983[65].

W Lublinie działa Lubelski Park Naukowo-Technologiczny, centrum naukowo-badawcze, będące miejscem spotkań dla instytucji naukowych z przedsiębiorstwami. W projekt ten włączyły się wszystkie lubelskie uczelnie, samorząd miasta i województwa. Celem są wspólne inwestycje w innowacyjne technologie. Budowa ruszyła w 2003 i została zakończona w 2012 roku.

Przy wsparciu środków unijnych powstał projekt Lubelskiej Wyżyny IT, współrealizowany przez urząd miasta, ośrodki akademickie i przedsiębiorców. Ma on na celu wsparcie rozwoju branży high-tech w Lublinie[66][67].

Energetyka

Elektrociepłownia Lublin-Wrotków

Największym dostawcą energii w Lublinie jest elektrociepłownia znajdująca się na Wrotkowie, wchodząca w skład grupy kapitałowej PGE (Polskiej Grupy Energetycznej S.A.). Stanowi ona największe źródło energii elektrycznej i cieplnej na Lubelszczyźnie i posiada największy blok gazowo-parowy w Polsce[68]. Podstawowym paliwem produkcyjnym dla BGP jest gaz ziemny wysokometanowy[69]. Lublin jest także siedzibą główną przedsiębiorstwa PGE-Energia.

W mieście, zwłaszcza na obrzeżach wiele budynków należących do zabudowy jednorodzinnej jest wyposażonych w panele fotowoltaiczne i inne niezależne instalacje odnawialnych źródeł energii.

Inne branże

W Lublinie swoją siedzibę ma także fabryka maszyn rolniczych Sipma i producent drzwi, Pol-Skone. Działają tu ponadto przedsiębiorstwa farmaceutyczne (wytwórnia surowic i szczepionek BIOMED oraz Polfa Lublin), chemiczne i spożywcze. Wśród tych ostatnich są m.in. dwie spółki giełdowe: Emperia Holding S.A. i Polmos Lublin S.A. (Stock Polska). Prężnie działa również wytwórnia makaronów i płatków śniadaniowych Lubella oraz producent słodyczy, Solidarność. W Lublinie działa też producent preparatów ziołowych, Herbapol, jeden z największych browarów w Polsce, Perła, filia Indykpolu (były Lubdrob SA), oddział POCh Polskie Odczynniki Chemiczne, a także Zakłady Tytoniowe w Lublinie.

Handel

Gray Office Park i biurowce przy ul. Zana

Główną ulicą handlową Lublina jest Krakowskie Przedmieście. W latach 90. XX wieku powstało tam wiele butików i ekskluzywnych sklepów. Śródmieście i Stare Miasto to miejsca spotkań lublinian w kawiarniach, barach kawowych, restauracjach i pubach. W centrum miasta znajduje się centrum handlowo-rozrywkowe z kinem i centrum rozrywki.

W Lublinie działają sklepy największych sieci polskich i zagranicznych. Znajdują się tam ok. 20 centrów handlowych, kilkadziesiąt hipermarketów czy supermarketów i podobna liczba sklepów elektronicznych, perfumerii i drogerii. Ważnym punktem w mieście jest ulica Zana, jedna z arterii komunikacyjnych Lublina, w dzielnicy Rury. Znajdują się tam siedziby przedsiębiorstw i instytucji, między innymi ZUS, banki, przedsiębiorstwa ubezpieczeniowe, hipermarkety. Dynamiczny rozwój tej części miasta rozpoczął się w latach 90. XX wieku. Przy tej ulicy stoi biurowiec Gray Office Park[70]. W bliskiej odległości od ul. Zana znajduje się także najwyższy budynek w Lublinie Metropolitan Park.

Na terenie Międzynarodowych Targów Lubelskich organizowane są imprezy targowe, popularne ze względu na bliskie sąsiedztwo wschodniej granicy. Odbywają się tam m.in. targi samochodowe, turystyczne, edukacyjne, ślubne i budowlane. W 2012 tereny wystawiennicze zostały kilkakrotnie rozbudowane.

Usługi

Lublin staje się regionalnym centrum biurowym. W drugiej dekadzie XXI w. powstały tam duże obiekty biurowe, między innymi: Biurowiec Orion, park biurowo-mieszkaniowy Centrum Zana Office Park na terenie dawnej zajezdni Helenów. Lublin w 2017 r. przesunął się na 8. pozycję rynku biurowego w Polsce[71]. Według miejskich planów głównymi centrami powierzchni biurowych są: okolice dworca metropolitalnego (potencjał 150 tys. mkw powierzchni biurowych) i okolice ulic Kraśnickiej i Nałęczowskiej (park biurowy o powierzchni 80 tys. mkw). Postuluje się utworzenie dzielnicy biurowej w przy wjeździe od strony Warszawy, z dopuszczoną wysoką zabudową (do 200–250 metrów)[72].

W Lublinie funkcjonuje jeden hotel 5-gwiazdkowy, trzynaście hoteli 4- i 3-gwiazdkowych, dwa 2-gwiazdkowe, a także kilka dworów i zajazdów. Noclegi oferują także akademiki i osoby prywatne.

Podstrefa ekonomiczna

Na gruntach przy al. Witosa, w sąsiedztwie Lubelskiego Węzła Kolejowego, obwodnicy Lublina i portu lotniczego w Świdniku znajduje się Podstrefa Ekonomiczna w Lublinie, należąca do Specjalnej Strefy Ekonomicznej Euro-Park Mielec. W 2016 roku obszar podstrefy ekonomicznej wynosił 128 ha. Planowano rozszerzyć Podstrefę Lublin do 200 ha[73]. Podstrefa przyciągnęła wiele firm, między innymi: Aliplast, Stokrotka, Pol-Skone, Ball, MLP, Panattoni Europe i Modern-Expo Group[74].

Transport

Komunikacja piesza

Infrastruktura komunikacyjna nad Bystrzycą w okolicy mostu 700-lecia Lublina. Po prawej Arena Lublin

Do lat 60. XX w. z powodu małej liczby samochodów nie istniał konflikt między ruchem pieszym i motoryzacyjnym. W 1964 spodziewano się liczby 50–100 samochodów na 1000 mieszkańców oraz projektowano do 70 miejsc parkingowych na 1000 mieszkańców[75]. Do lat 80. przeważała koncepcja segregacji ruchu pieszego i samochodowego w osiedlach mieszkaniowych, przy czym nie uwzględniano potrzeb osób z ograniczonymi możliwościami ruchowymi i w ciągach pieszych projektowano liczne utrudnienia (schody, wysokie krawężniki). W następnych dziesięcioleciach nie budowano odpowiedniej liczby miejsc parkingowych. W tej sytuacji na początku XXI wieku obserwowano zajmowanie chodników przez zaparkowane samochody i korzystanie przez pieszych z dróg zaprojektowanych dla samochodów[76].

W 2015 w lubelskim ratuszu powołano zespół odpowiedzialny za politykę pieszą[77]. Rok później opracowano projekt Lubelskich Standardów Pieszych, który zakłada priorytetowe traktowanie ruchu pieszego i planowanie infrastruktury z perspektywy pieszych[78]. Postuluje on m.in. planowanie tzw. miasta krótkich dróg, uprzywilejowanie pieszych w centrum miasta oraz rozwój stref o małym natężeniu ruchu, w których ruch pieszych byłby dopuszczony na całej szerokości ulic[79].

Transport rowerowy

(c) Przemysław Czopor, CC BY 3.0
Stacja Lubelskiego Roweru Miejskiego przy ul. Piłsudskiego

Pierwsze drogi rowerowe w Lublinie powstawały w latach 90. XX wieku[80]. W 1997 rada miasta wydała uchwałę ws. określenia zasad polityki komunikacyjnej, a w 2000 – „Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego”, które także uwzględniało transport rowerowy[81]. Jednak według SUiKZP program budowy sieci dróg rowerowych miał służyć głównie celom turystycznym i rekreacyjnym[82].

W latach 2010–2015 ukazało się pięć dokumentów strategicznych dotyczących polityki rowerowej (wydanych przez władze miasta albo sporządzonych na ich zlecenie), w tym uchwały rady miasta: „Polityka Rowerowa Miasta Lublin” i „Koncepcja rozwoju komunikacji rowerowej w mieście Lublin”[83]. W 2014 otwarto Lubelski Rower Miejski, na który składało się 40 stacji rowerowych i 400 rowerów[84]. Dwa lata później system ten został ponad dwukrotnie powiększony[84]. Na wiosnę 2015 w Lublinie było ok. 130 km dróg rowerowych, ponad 25 km pasów rowerowych i 1,5 km ulic z kontrapasami lub kontraruchem[80]. Latem 2021 roku w Aglomeracji Lubelskiej znajdowało się co najmniej 127 stacji rowerowych Lubelskiego Roweru Miejskiego[85] i ponad 180 km dróg rowerowych. Zaś planowane jest jeszcze ponad kilkanaście kolejnych kilometrów[86]. Czasami przez mieszkańców Lublina miasto jest uznawane za jedno z najbardziej przyjaznych rowerzystom i pieszym miast w Polsce.

Polityka rowerowa Lublina ma służyć rozwojowi zrównoważonego transportu; jej celem jest osiągnięcie do 2025 przynajmniej 15% udziału ruchu rowerowego w ogólnej liczbie podróży[87]. W 2015 opublikowano „Społeczny audyt polityki rowerowej dla Lublina”, którego autorzy wskazali, że władze samorządowe nie wywiązują się z wykonywania istniejących, określonych szczegółowo zadań, a część działań związanych z polityką rowerową wykonuje strona społeczna[88].

Transport drogowy

Obwodnica Lublina w ciągu drogi ekspresowej S17

Przez Lublin przebiegają trzy drogi ekspresowe i międzynarodowe:

W mieście zaczynają się drogi:

Lublin posiada obwodnicę, której odcinek północny i wschodni (z Dąbrowicy do Felina) stanowi odcinek dróg ekspresowych S12, S17 i S19, a odcinek zachodni (z Dąbrowicy do Konopnicy) – odcinek drogi ekspresowej S19.

Komunikacja miejska

Trolejbus z logo promocyjnym miasta przejeżdżający przez plac Łokietka

Transport zbiorowy w Lublinie na zlecenie Zarządu Transportu Miejskiego obsługuje komunalne Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne Lublin Sp. z o.o., podwykonawcy oraz podmioty zewnętrzne. Lublin jest jednym z 3 miast w Polsce (obok Gdyni i Tychów), w których jeżdżą trolejbusy. W mieście istnieje 55 linii autobusowych (w tym 3 nocne) i 12 linii trolejbusowych[89]. Nośnikiem biletów okresowych w Lublinie jest Karta Biletu Elektronicznego[90].

Transport kolejowy

Zabytkowy dworzec główny PKP w Lublinie z 1877

Lublin jest węzłem kolejowym. Przez miasto przebiega linia kolejowa łącząca Warszawę z granicą państwa w Dorohusku, a dalej z Kijowem. Dwie inne linie wybiegają z Lublina w kierunkach: południowym (m.in. do Kraśnika i dalej – Przeworska) oraz północnym (do Łukowa). W 2012 został wybudowany tor łączący stację PKP Lublin Główny z Portem Lotniczym Lublin. Miasto posiada bezpośrednie połączenia kolejowe ze stolicą i większością większych miast w kraju, a także Kijowem i Odessą.

W granicach administracyjnych miasta znajdują się stacje kolejowe: Lublin Główny, Lublin Północ, Lublin Zemborzyce, a także stacja towarowa Lublin Tatary. Podróżni mogą również korzystać z przystanków: Lublin Zadębie, Lublin Ponikwoda, Rudnik Przystanek, Lublin Zachodni. Do 2017 istniał nieużywany przystanek kolejowy, Lublin Zalew. W zachodniej części miasta, na jego granicy funkcjonuje przystanek kolejowy Stasin Polny. Stacja węzłowa w Lublinie, znajdująca się przy placu Dworcowym, jest dworcem o największej liczbie odprawionych pasażerów we wschodniej Polsce. Zabytkowy dworzec wybudowany został w 1877[91].

W roku 2017 rozpoczął się remont linii kolejowej nr 7 w kierunku Warszawy[92]. W roku 2018 rozpoczęto modernizację linii kolejowej nr 68 w kierunku Rzeszowa połączone z jej elektryfikacją[93].

Po zakończeniu remontów możliwe będzie zrealizowanie koncepcji Lubelskiej Kolei Aglomeracyjnej (Metropolitalnej), kolei aglomeracyjnej tworzonej we współpracy władz samorządowych[94]. W październiku 2020 podpisano umowę dotyczącą utworzenia koncepcji LKA. Wykonawcą jest firma Schuessler-Plan Inżynierzy Sp. z o.o. Zgodnie z umową ma 495 dni na przygotowanie koncepcji[95].

W roku 2020 w dzielnicy Za Cukrownią rozpoczęła się budowa Zintegrowanego Intermodalnego Dworca Metropolitalnego w Lublinie. Obejmuje ona proces modernizacji Dworca Głównego PKP oraz budowy nowego Dworca PKS, który ma zostać przeniesiony z Alei Tysiąclecia na ulicę Młyńską sąsiadującą z dworcem kolejowym. Ruszyła także budowa zajezdni autobusowej, parkingu podziemnego, mostu oraz deptaku na ul. Gazowej. Dzięki tym działaniom, okolica ta ma stać się węzłem komunikacyjnym regionu. Zmiany mają objąć ulice: Młyńską, Gazową, Krochmalną, Dworcową, 1-go Maja oraz Pocztową[96].

Transport lotniczy

Port lotniczy Lublin

Decyzja o budowie pierwszego portu lotniczego pod Lublinem zapadła w 1934 roku. Znajdował się on w Świdniku. Jego otwarcie miało miejsce 4 czerwca 1939. W 1944 wycofujący się Niemcy zniszczyli lotnisko i od tej pory przez prawie 70 lat, do 2012, Lublin nie widniał na mapie połączeń lotniczych[97].

Obecnie działający port lotniczy Lublin jest także zlokalizowany w Świdniku, około 10 km od centrum Lublina. Jest on skomunikowany połączeniem kolejowym z dworcem PKP Lublin Główny. W 2018 roku lotnisko obsłużyło ponad 450 tys. pasażerów, co czyniło je dziesiątym najbardziej ruchliwym portem lotniczym w całej Polsce[98]. Od początku istnienia do końca 2019 roku Lublin Airport obsłużył już ponad 2 693 000 pasażerów[99]. Pandemia koronawirusa ograniczyła działalność lotniska. Jego władze podjęły decyzję o rozwoju usług cargo i prywatnego lotnictwa biznesowego[100].

Około 12 km na południowy zachód od miasta leży lotnisko Lublin-Radawiec w Radawcu Dużym. W 1999 otwarto sanitarne lądowisko przy Al. Kraśnickiej, a w 2013 przy ul. Grenadierów również sanitarne lądowisko Lublin-SPZOZ MSW. Czynne jest również od 1991 lądowisko przy SPSK nr 4 przy ul. Jaczewskiego.

Bezpieczeństwo publiczne

Wojewódzki Szpital Specjalistyczy im. Stefana Kardynała Wyszyńskiego

W Lublinie działa kilka szpitali klinicznych, w tym klinika dziecięca i wojskowa. Ponadto działają m.in. szpitale wojewódzkie (wojewódzki szpital specjalistyczny, szpital im. Jana Bożego (który pod koniec 2014 przejął dawny Szpital Kolejowy[101]), Centrum Onkologii Ziemi Lubelskiej, szpital neuropsychiatryczny) i rządowe: szpital MSWiA oraz Instytut Medycyny Wsi[102].

W Lublinie znajduje się centrum powiadamiania ratunkowego, które obsługuje zgłoszenia alarmowe kierowane do numerów alarmowych 112, 997, 998 i 999[103].

Według raportu Europolis – Rankingu Miast Zielonych za rok 2021, Lublin jest najbardziej „zielonym” miastem na prawach powiatu w całej Polsce. Stolica Lubelszczyzny zwyciężyła w trzech z pięciu kategorii: transport publiczny, zdrowie publiczne oraz działania na rzecz poprawy jakości powietrza[104]. Tuż za nim uplasowały się Katowice oraz Łódź.

Edukacja

Lubelskie szkoły wyższe
Budynek Instytutu Informatyki UMCS
Centrum Kongresowe Uniwersytetu Przyrodniczego
Collegium Anatomicum Uniwersytetu Medycznego
Budynek Katedry Biotechnologii KUL

Pierwsza szkoła wyższa w Lublinie powstała w XVII wieku. Było nią założone przy klasztorze ojców dominikanów i istniejące w latach 1644–1686 Studium generale, mające prawo nadawania stopni lektora oraz bakałarza filozofii i teologii. Pierwszym rektorem (regensem) był o. Paweł Ruszel OP.

Pierwszą uczelnią założoną w XX wieku (1918) był Katolicki Uniwersytet Lubelski. Uruchomienie tej uczelni przez ks. Idziego Radziszewskiego spowodowało ożywienie naukowe miasta, napływ studentów oraz wybitnych naukowców (głównie ze Lwowa i Krakowa). Życie akademickie jeszcze bardziej dynamicznie zaczęło rozwijać się po II wojnie światowej, gdy jako przeciwwaga dla katolickiej uczelni – w 1944 powołany został do istnienia Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej. To właśnie z tej uczelni państwowej wyodrębniły się później kolejne lubelskie szkoły wyższe (Uniwersytet Medyczny i Uniwersytet Przyrodniczy). Lata 90. XX wieku przyniosły bardzo dynamiczny rozwój uczelni prywatnych.

W Lublinie swoje siedziby mają uczelnie publiczne: Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Uniwersytet Medyczny w Lublinie, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie i Politechnika Lubelska oraz szereg niepublicznych, spośród których Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II funkcjonuje na prawach uczelni państwowej. W 2021 liczbę osób studiujących na lubelskich uczelniach szacowano na ok. 70 tys. Biorąc te dane pod uwagę, Lublin prawdopodobnie ma największy odsetek populacji studenckiej spośród wszystkich polskich miast.

Pod koniec drugiej dekady XXI w. Lublin odnotował wysoki, jak na polskie ośrodki, odsetek umiędzynarodowienia szkolnictwa wyższego. Prawie 10% studentów było cudzoziemcami. Dla porównania w Wielkiej Brytanii czy Szwajcarii wskaźnik ten przekracza 15%[105].

W Lublinie znajduje się co najmniej 60 publicznych i niepublicznych szkół podstawowych oraz 38 liceów ogólnokształcących. Największą pod względem liczby uczniów i pracowników szkołą podstawową jest Szkoła Podstawowa nr 51 im. Jana Pawła ll. SP 51 położona jest w dzielnicy Czuby Południowe. W roku szkolnym 2021/2022 uczęszczało do niej 1410 uczniów oraz pracowało w niej 240 osób, w tym 167 nauczycieli[106].

Kultura

Ośrodki kulturalne

Centrum Spotkania Kultur, jego taras i plac Teatralny, widok z Lubelskiego Centrum Konferencyjnego

Lublin jest największym ośrodkiem naukowo-kulturalnym po wschodniej stronie Wisły, co przekłada się na liczne imprezy kulturalne organizowane przez społeczność studencką, a także władze samorządowe. Działa tam m.in. Akademickie Centrum Kultury i ośrodki samorządowe: Centrum Kultury, Centrum Spotkania Kultur, Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”, Warsztaty Kultury i Wojewódzki Ośrodek Kultury.

W mieście znajduje się wiele bibliotek, w tym Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie i Miejska Biblioteka Publiczna w Lublinie[107].

Istnieje szereg galerii i kilkanaście muzeów, w tym Muzeum Wsi Lubelskiej, Muzeum Lubelskie na Zamku, Muzeum Historii Miasta Lublina, Muzeum Martyrologii „Pod Zegarem”, Dworek Wincentego Pola, Muzeum Literackie im. Józefa Czechowicza, Izba Pamięci Drukarstwa Polskiego oraz Państwowe Muzeum na Majdanku. W mieście funkcjonuje jedyna scena operowo-operetkowa po prawej stronie Wisły – Teatr Muzyczny. Działają także Filharmonia Lubelska im. H. Wieniawskiego, Lubelska Orkiestra Kameralna oraz Sala Koncertowa w Szkole Muzycznej im. Karola Lipińskiego. Funkcje teatru operowego pełni Teatr Muzyczny. Siedzibą planowanej Opery Lubelskiej ma zostać Centrum Spotkania Kultur. W 2020 roku ma powstać w Pałacu Lubomirskich Muzeum Ziem Wschodnich[108].

Lublin jest ośrodkiem kultury alternatywnej. Lata 70. XX wieku przyniosły takie projekty jak Teatr Gong 2 czy Scena Plastyczna KUL i poetycka Grupa Samsara. W Lublinie rozwija się także sztuka performance. Elementem teatru alternatywnego jest Teatr Provisorium i Ośrodek Praktyk Teatralnych „Gardzienice”. W mieście działa „Przestrzeń działań twórczych TEKTURA”, odbywa się również Festiwal Open City, powstają squaty.

Do czerwca 2011 Lublin walczył o tytuł Europejskiej Stolicy Kultury 2016. 13 października 2010 Komisja Selekcyjna, działająca pod patronatem Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, ogłosiła, że Lublin wraz z Warszawą, Katowicami, Gdańskiem i Wrocławiem znalazł się na tzw. krótkiej liście[109].

Wydarzenia kulturalne

Lublin jest miejscem imprez kulturalnych, z których wiele nawiązuje do jego wielokulturowego dziedzictwa i odbywa się w otwartej przestrzeni Starego Miasta. Spośród największych wydarzeń, przyciągających tysiące uczestników i mających renomę międzynarodową wymienia się: Carnaval Sztukmistrzów[110] – festiwal z pogranicza teatrów ulicznych i cyrku, którego nazwa została zainspirowana postacią Sztukmistrza z Lublina; Noc Kultury[111] – odbywający się wieczorem i nocą festiwal spektakli teatralnych, koncertów muzycznych, wystaw, happeningów i innych wydarzeń kulturalnych; Wschód Kultury – Inne Brzmienia Art’n’Music Festival[112] – prezentujący najciekawsze zjawiska muzyczne na styku gatunków, tradycji i wpływów kulturowych; Jarmark Jagielloński[113] – nawiązujące do tradycji Rzeczypospolitej Obojga Narodów wydarzenie handlowo-kulturalne, w czasie którego tradycyjnemu jarmarkowi towarzyszą występy i pokazy artystów, rzemieślników i wytwórców tradycyjnego rękodzieła z krajów Europy Środkowo-Wschodniej; Europejski Festiwal Smaku[114] – prezentujący bogactwo i dziedzictwo kulinarne Lubelszczyzny wpisane w szeroki kontekst kultury kulinarnej Europy i krajów Partnerstwa Wschodniego, podczas którego odbywają się koncerty, wystawy, pokazy i warsztaty[115].

Instytucje i wydarzenia kulturalne
Państwowe Muzeum na Majdanku
Dawny klasztor wizytek, siedziba Centrum Kultury
Logo Nocy Kultury
Europejskie Dni Dziedzictwa 2008, synagoga Jeszywas Chachmej
Wnętrze sali modlitewnej w Chewra Nosim – synagodze-muzeum
Cerkiew greckokatolicka z Tarnoszyna z dzwonnicą, Muzeum Wsi Lubelskiej
Teatr im. Juliusza Osterwy
Prezydent Bronisław Komorowski podczas otwarcia Teatru Starego w 2012
Koncert w Filharmonii Lubelskiej
Festiwal Opowiadaczy, 2008
Koncert zespołu folklorystycznego podczas Jarmarku Jagiellońskiego

Media

Radio i telewizja

Radio i telewizja w Lublinie
Studio TVP3 Lublin
ACK Chatka Żaka, siedziba Radia Centrum

Pierwsze plany uruchomienia rozgłośni radiowej w Lublinie pojawiły się jeszcze przed II wojną światową[116]. W 1927 Tygodnik Ilustrowany opublikował artykuł, w którym, powołując się na „Wielki plan rozbudowy sieci radiofonicznej w Polsce”, wskazał Lublin jako jedną z 12 siedzib rozgłośni radiowych. Wizji nie udało się jednak zrealizować przed 1939 rokiem.

10 sierpnia 1944 w Lublinie na bocznicy kolejowej z wagonowej radiostacji „Pszczółka” emisję rozpoczęło odrodzone Polskie Radio. 22 listopada 1944 dekretem PKWN powołane zostało Przedsiębiorstwo Państwowe „Polskie Radio”, które nadawało z Lublina program w językach: polskim, francuskim, rosyjskim i angielskim. 1 marca 1945 zdecydowano o przeniesieniu nadawania audycji radiowych do Warszawy. Od tego czasu Lublin nie miał swojej rozgłośni. W 1957 rozpoczęła nadawanie rozgłośnia lokalna Polskiego Radia – Polskie Radio Lublin. W latach 50. XX wieku powstały także liczne radiowęzły zakładowe i studenckie. W 1964 Polskie Radio Lublin przeniosło się do nowej siedziby przy ul. Obrońców Pokoju 2, do nowoczesnych pomieszczeń emisyjnych. W latach 1981–1982 rozgłośnia zawiesiła nadawanie programu z uwagi na stan wojenny w Polsce. W latach 80. XX wieku w Świdniku powstawały audycje opozycyjnego Radia Solidarność.

Przemiany ustrojowe 1989 przyniosły zmiany na lokalnym rynku radiowym. W grudniu 1992 powstały dwie komercyjne stacje radiowe – Radio Rytm i Radio Puls[117]. W 1994 powstała również rozgłośnia Radio Top, kierowana głównie do kobiet, a także rozgłośnia archidiecezji lubelskiej – początkowo pod nazwą Katolickie Radio Lublin[117]. W 1995 Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej rozpoczął nadawanie programu Akademickiego Radia Centrum[117]. Proces formatowania rozgłośni radiowych i konsolidacji grup radiowych sprawił, że pod koniec lat 90. XX wieku lokalne rozgłośnie zostały związane z koncernami medialnymi.

W Lublinie swoją siedzibę mają stacje telewizyjne: TVP3 Lublin i Lubelska TV[118].

Prasa

Ukazują się dzienniki: „Kurier Lubelski” i „Dziennik Wschodni”, tygodnik „Nowy Tydzień”, „Lubelski Sport Express”, czasopismo „Akcent”, prasa bezpłatna, informatory i lokalny dodatek „Gazety Wyborczej”.

Religia

W Lublinie w czasach historycznych żyli katolicy, protestanci, żydzi, prawosławni i muzułmanie. W roku 1625 ukończono budowę archikatedry św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty. W 1930 powstała, założona przez rabina Majera Szapirę, Jeszywas Chachmej Lublin. Przed ll wojną światową Lublin cieszył się dużą różnorodnością religijną. W 1939 z 125 000 ówczesnych mieszkańców miasta, aż 40 tys. stanowili żydzi (mieszkali oni głównie na obecnej Wieniawie). Spory był również odsetek protestantów i prawosławnych. Obecnie Lublin jest zdominowany przez katolicyzm. Zaś w mieście nadal znajdują się świątynie większości popularnych religii, organizowane są także międzykulturowe festiwale o randze międzynarodowej.

Na terenie Lublina funkcjonują następujące parafie katolickie: łacińskie podległe archidiecezji lubelskiej, greckokatolicka, polskokatolicka, starokatolicka mariawitów oraz wspólnota Bractwa Kapłańskiego Świętego Piusa X; a także prawosławne: parafia katedralna (nowy styl) i parafia dla społeczności ukraińskiej (stary styl).

W Lublinie działają liczne kościoły protestanckie, m.in. parafia luterańska, zbór zielonoświątkowy „Oaza”, zbór adwentystów dnia siódmego, zbór baptystów, Kościół Nowego Przymierza, a także około dziesięciu innych, mniejszych wspólnot ewangelikalnych.

Nurt restoracjonistyczny reprezentuje w mieście: 17 zborów Świadków Jehowy (w tym zbór języka migowego oraz dwa zbory obcojęzyczne: angielski i rosyjski oraz grupy: chińsko-, turecko- i ukraińskojęzyczna). Posiadają oni cztery Sale Królestwa oraz Salę Zgromadzeń[119], Świecki Ruch Misyjny „Epifania” (zbór Lublin), Zrzeszenie Wolnych Badaczy Pisma Świętego (zbór Lublin) oraz gmina mormonów.

W Lublinie funkcjonuje także filia gminy żydowskiej w Warszawie, centrum islamu oraz kilka ośrodków religii dharmicznych, m.in. buddyjski związek diamentowej drogi oraz Instytut Wiedzy o Tożsamości „Misja Czaitanii”.


Zabytki

Rynek Starego Miasta widziany z Wieży Trynitarskiej. W centrum Rynku dawny Trybunał Koronny, 2007

W Lublinie znajdują się materialne pamiątki z różnych epok, począwszy od zarania polskiej państwowości, poprzez romanizm, gotyk, renesans (w okresie którego na szczególną uwagę zasługują zabytki w tzw. typie lubelskim) aż po barok, klasycyzm, modernizm. Pamiątki te uzupełniają zbiory muzeów, oferta kulturalna teatrów i kin. Z uwagi na historycznie odległy rodowód miasta w Lublinie znajduje się szereg zabytków wpisanych do rejestru zabytków nieruchomych[120].

Zabytkowa architektura Lublina skupia się na obszarze Starego Miasta i Śródmieścia. Budowle sakralne tego obszaru prezentują okresy stylowe od gotyku do baroku. Obok średniowiecznej Bramy Krakowskiej, neostylowy zamek lubelski stanowi drugi rozpoznawalny symbol architektoniczny miasta. Najstarszymi zachowanymi budowlami są: kaplica św. Trójcy oraz XIII-wieczny donżon. Z XIV wieku pochodzi również gotycka baszta obronna znajdująca się obok Bramy Krakowskiej. Inną atrakcją turystyczną są Lubelskie Podziemia. To około 300-metrowa trasa turystyczna biegnąca pod zabudową Starego Miasta w Lublinie. Przez Lublin przebiega Via Jagiellonica oraz Lubelska Droga św. Jakuba.

Lublin w kulturze

Wiersze poświęcone Lublinowi pisał Józef Czechowicz. Lubelski pisarz i redaktor, Marcin Wroński, ur. 1972 w Lublinie – absolwent KUL, autor m.in. kryminałów o komisarzu Maciejewskim, w których miejsce akcji stanowi przedwojenny Lublin. W powieści Sebastiana Bukaczewskiego „Onde estas?”, wydanej w 2012, której akcja toczy się współcześnie, jednym z narratorów i głównych bohaterów jest miasto Lublin.

Administracja i ustrój miasta

Administracja samorządowa

Prezydent Miasta Lublin, Krzysztof Żuk
Nowy Ratusz – siedziba prezydenta i rady miasta
Lubelskie Centrum Konferencyjne i Urząd Marszałkowski Województwa Lubelskiego, widok z Centrum Spotkania Kultur

Lublin jest miastem na prawach powiatu. W skład Rady Miasta Lublin wchodzi 31 radnych wybieranych w 6 okręgach[121]. Obecny skład Rady został wybrany w wyborach samorządowych w 2018. Przewodniczącym Rady Miasta Lublin jest Jarosław Pakuła[122].

Funkcję prezydenta od 13 grudnia 2010 (powtórnie wybrany w 2014 i 2018) sprawuje Krzysztof Żuk (PO)[123]. W II turze wyborów prezydenckich w 2010 uzyskał 54,65% poparcia wyborców, w I turze wyborów w 2014 – 51,71%[124], a w I turze wyborów w 2018 – 62%[125].

Siedziba prezydenta (organu wykonawczego) oraz rady miasta (organu uchwałodawczo-kontrolnego) znajduje się w Nowym Ratuszu.

Lublin jest członkiem Związku Miast Polskich i Unii Metropolii Polskich.

Młodzieżowa Rada Miasta

Młodzieżowa Rada Miasta Lublin została powołana uchwałą Rady Miasta Lublin z 25 maja 2006 roku[126]. Lubelski MRM działa na podobnych zasadach jak każda Młodzieżowa Rada Miasta, na podstawie art. 5b ust. 1, 2 i 3, art. 40 ust. 1, art. 41 ust. 1 i art. 42 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym. Zadania MRML są bardzo rozbudowane i pozwalają na działanie na wielu obszarach. Rada bardzo aktywnie opiniuje działania Rady Miasta Lublin. Młodzieżowi radni wybierani są z okręgów wyborczych w szkołach ponadpodstawowych bądź zespołach szkół ponadpodstawowych. Rada ma własną stronę w BIP Urzędu Miasta Lublin[127].

Podział administracyjny

Od 23 lutego 2006 Lublin dzieli się na 27 dzielnic administracyjnych, które skupiają również zwyczajowe dzielnice i osiedla[128]:

Według spisu z grudnia 2017 roku najbardziej ludną dzielnicą są Rury położone w środkowo-zachodniej części miasta. Zaraz po nich pod tym względem są Czuby Północne. Najmniej zamieszkaną dzielnicą są Abramowice, położone w południowo-wschodniej części Lublina.

Sąsiednie gminy

Lublin graniczy z następującymi gminami: Głusk, Jastków, Konopnica, Niedrzwica Duża, Niemce, Strzyżewice, Świdnik, Wólka.

Symbole

Symbole Lublina
Flaga Lublina
Herb Lublina

Herb Lublina powstał wraz z nadaniem praw miejskich w 1317. Pierwotnie przedstawiał on kozła, od XVI w. posługiwano się inną wersją – kozła wspartego na krzewie winorośli[129]. Według uchwały rady miasta z 8 lipca 2004 herbem Lublina jest „umieszczony w czerwonym polu zwrócony w prawo srebrny kozioł ze złotymi karbowanymi rogami i złotymi kopytami wspinający się z zielonej murawy na zielony krzak winny”[130]. Flaga Lublina jest prostokątem o proporcjach 5:8 podzielonym na trzy poziome pasy: biały (u góry, 2/5 wysokości), zielony (środkowy, 1/5 wysokości) i czerwony (u dołu, 2/5 wysokości). Flaga urzędowa zawiera umieszczony pośrodku herb Lublina. Hejnał Lublina prawdopodobnie od XV wieku był grany z wieży Bramy Krakowskiej, następnie z balkonu Nowego Ratusza. Od 1991 hejnał w wersji z 1685 jest grany codziennie o godzinie 12:00[131].

Współpraca międzynarodowa

Miasto prowadzi współpracę międzynarodową z licznymi miastami partnerskimi i zaprzyjaźnionymi[132][133],

Miasta partnerskie

Francja Nancy, 1988

Niemcy Münster, 1991

Niemcy Delmenhorst, 1992

Izrael Riszon le-Cijjon, 1992

Wielka Brytania Lancaster, 1994

Węgry Debreczyn, 1995

Holandia Tilburg, 1996

Ukraina Łuck, 1996

Ukraina Ługańsk, 1996

Ukraina Starobielsk, 1996

Portugalia Viseu, 1998

Stany Zjednoczone Erie, 1999

Litwa Poniewież, 1999

Kanada Windsor, 2000

Bułgaria Pernik, 2001

Hiszpania Alcalá de Henares, 2001

Ukraina Lwów, 2004

Ukraina Iwano-Frankiwsk, 2009

Jiaozuo, 2010

Ukraina Równe, 2013

Ukraina Sumy, 2013

Turcja Nilüfer, 2014

Gruzja Tbilisi, 2014

Rumunia Timișoara, 2016

Miasta zaprzyjaźnione

Ramallah, 2010

Jiading, district Shanghai, 2012

Hiszpania Granada, 2012

Serbia Nowy Sad, 2013

Serbia Belgrad Stari Grad, 2013

Ukraina Winnica, 2013

Xiangyang, 2015

Słowacja Poprad, 2015

Czarnogóra Nikšić, 2015

Ukraina Kamieniec Podolski, 2016

Dania Hjørring, 2017

Ukraina Krzywy Róg, 2017

Ukraina Dniepr, 2017

Armenia Wanadzor, 2017

Ukraina Charków, 2017

Słowenia Maribor, 2017

Litwa Wilno, 2019

Albania Tirana, 2019

Włochy Bari, 2020

Od 2001 Lublin współpracuje także z miejscowością o tej samej nazwie w stanie Wisconsin w USA.

Współpraca międzynarodowa jest ważnym elementem strategii miasta[134]. Każdego roku realizowane są dziesiątki transgranicznych projektów i inicjatyw wymiany doświadczeń między samorządami, wydarzeń kulturalnych, oświatowych, sportowych, pozwalających na realną współpracę przedstawicieli miast, w tym uczelni wyższych, placówek oświatowych, instytucji kultury, organizacji pozarządowych i biznesu. Organizowany od 2012 roku Kongres Współpracy Transgranicznej (wcześniej Kongres Inicjatyw Europy Wschodniej) jest miejscem dorocznych spotkań praktyków współpracy rozwojowej i transgranicznej oraz stanowi platformę dialogu środowisk nauki, kultury, edukacji, władz samorządowych i państwowych oraz liderów organizacji pozarządowych[135]. Lublin jest członkiem międzynarodowych sieci Eurocities[136], EUniverCities[137] oraz programu sieci miast międzykulturowych[138] Rady Europy. Lublin jest sygnatariuszem Europejskiej karty równości kobiet i mężczyzn w życiu lokalnym[139].

W 2017 roku Lublin otrzymał Nagrodę Europy, najwyższe wyróżnienie Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy[43]. Lublin uzyskał tytuł Europejskiej Stolicy Młodzieży 2023[140]. Tytuł nadawany jest przez Europejskie Forum Młodzieży.

W Lublinie znajduje się 8 urzędów konsularnych. Większość z nich to instytucje honorowe. Jedyną regularną placówką jest Konsulat Generalny Ukrainy w Lublinie[141].

Ludzie związani z Lublinem

Lubelski pisarz Marcin Wroński podpisuje książkę „Portret wisielca” podczas spotkania z czytelnikami w Radiu Lublin

Honorowymi obywatelami Lublina są: Rocco Buttiglione, Marian Chojnowski, Wiesław Chrzanowski, Hubert Czuma, Norman Davies, Rita Gombrowicz, Julia Hartwig, Ryszard Kaczorowski, Andrzej Nikodemowicz, Grzegorz Pawłowski[142], Wanda Półtawska, Bolesław Pylak, Jan Paweł II[143], Ludwik Wiśniewski oraz Giuseppe Guarnaccia[144].

Ambasadorami kultury są m.in. muzycy: Marek Andrzejewski, Krzysztof Cugowski, Krzesimir Dębski, Urszula Kasprzak, Jan Kondrak, Beata Kozidrak, Romuald Lipko, Waldemar Malicki, Krzysztof Zalewski; dziennikarze: Ewa Dados, Jerzy Janiszewski; pisarze: Julia Hartwig, Jerzy Niemczuk, Henryk Pająk, Elżbieta Cichla-Czarniawska; aktorzy: Janusz Józefowicz, Ireneusz Krosny, Bohdan Łazuka, Monika Obara, Jerzy Rogalski, Elżbieta Skrętkowska; a także Anita Sokołowska, Tadeusz Wacław Budynkiewicz, Rita Gombrowicz, Andrzej Kot, Jarosław Koziara, Mariusz Maliszewski, Leszek Mądzik, Andrzej Mierzejewski, Paweł Szwajgier, Michał Kincel, Artur Popek i Marcin Wójcik.

Okręg wyborczy nr 6 do Sejmu RP obejmuje obszar Lublina i okolicznych powiatów. Wybiera się w nim 15 posłów. W wyborach do Senatu RP okręg wyborczy nr 16 pokrywa się z granicami Lublina, wybiera się w nim 1 senatora.

W Lublinie przez całe dorosłe życie mieszkała Jadwiga Szubartowicz, polska superstulatka i najstarsza Polka (1905–2017).

Rekreacja

Żaglówki na położonym w granicach Lublina Zalewie Zemborzyckim
Ogród Botaniczny UMCS w dzielnicy Sławin

W 1999 w granicach Lublina znajdowało się 997,4 ha zieleni normowanej (kolejno według powierzchni: ogródki działkowe, zieleń osiedlowa, parki, skwery i in.) oraz 7183 ha zieleni nienormowanej (pola, lasy, łąki, sady i pastwiska). Wskaźnik zieleni normowanej na mieszkańca wynosił 28 m² (norma WHO dla Europy to 50 m²)[145]. Do lubelskich parków zalicza się m.in. Ogród Saski, Park Ludowy i Ogród Botaniczny UMCS. Parki są także zlokalizowane w lessowych wąwozach w zachodniej części miasta (m.in. Park Jana Pawła II[146] (Czuby Południowe), Park w Wąwozie Rury (na granicy Rur i Czubów Północnych).

W Lublinie można znaleźć też wiele zielonych tarasów widokowych na dachach budynków. Są to m.in. Centrum Spotkania Kultur przy Alejach Racławickich (Śródmieście) i centrum handlowe Vivo! Lublin przy al. Unii Lubelskiej (Stare Miasto).

Lasy są skupione na południu miasta, pola i sady – na obrzeżach, a łąki i pastwiska – w dolinach[147]. Na terenie miasta znajdują się trzy lasy: Dąbrowa – największy w granicach Lublina, położony przy zbudowanym w 1974 sztucznym zbiorniku zwanym Zalewem Zemborzyckim, Stary Gaj – położony na zachodzie miasta oraz Las Prawiedniki (Rudki) – wysunięty najdalej na południe. Ważnym miejscem z przyrodniczych powodów są również Górki Czechowskie, stanowiące zespół wąwozów i muraw kserotermicznych z rzadkimi gatunkami roślin.

W 2011 ochronie prawnej ze względu na szczególne walory przyrodnicze podlegało ok. 17% powierzchni miasta[147], w tym m.in. rezerwat przyrody Stasin chroniący fragment lasu liściastego z dużym udziałem brzozy czarnej[148], oraz 66 pomników przyrody[149].

Lubelski ratusz planuje zrewitalizować dolinę Bystrzycy[150]. W skład inwestycji wchodzi m.in. rewitalizacja parków: Ludowego, Bronowice i Podzamcze oraz utworzenie Parku Zawilcowa[151]. Ponadto rozważane do utworzenia są m.in. Park Rusałka (między ulicą Rusałka a Bernardyńską, gdzie dawniej już był park[152]) i Park Centralny (na terenach ogródków działkowych „Podzamcze”, związany z projektem odtworzenia Wielkiego Stawu Królewskiego; byłby połączony z parkiem Podzamcze, zaś jego powierzchnia przekroczyłaby 100 ha[152][153]).

Sport

Mecz Motoru Lublin z Ruchem Chorzów na Arenie Lublin, 8 sierpnia 2021 r.


Wśród największych obiektów sportowych w Lublinie są wymieniane: stadion piłkarski Arena Lublin, stadion piłkarsko-żużlowy MOSiR-Bystrzyca, stadion piłkarski KS Lublinianki, stadion lekkoatletyczny Startu Lublin, Hala Sportowa MOSiR oraz Hala Sportowo-Widowiskowa „Globus”, a także oddany do użytku w 2015 kompleks basenów, wraz z basenem olimpijskim Aqua Lublin.

W Lublinie działa Aeroklub Lubelski, organizowane są Lubelskie Zimowe Zawody Samolotowe. Lubelskimi klubami piłkarskimi są m.in. Motor Lublin, Lublinianka oraz Sygnał Lublin (klub założony w 1945 roku, reaktywowany w 2014)[154]. W mieście funkcjonują ponadto: kluby piłki ręcznej (MKS Lublin), tenisa stołowego (Start Lublin), koszykówki (Start Lublin, AZS UMCS Lublin mężczyzn i kobiet), futbolu amerykańskiego (Tytani Lublin) rugby (KS Budowlani), żużlowy (Speed Car Motor Lublin), kajakarski (Lubelskie Towarzystwo Kajakowe "Fala") motorowe (m.in. KM Cross Lublin) i wiele innych.

W Lublinie znajduje się także siedziba Polskiego Związku Taekwondo oraz Ogólnoeuropejskiej Federacji Taekwondo. Lublin jest jedynym polskim miastem, w którym odbyła się olimpiada: szachowa kobiet w 1964. Lublin dwukrotnie gościł wyścig kolarski Tour de Pologne (2008 i 2009)[155].

W mieście od 2013 roku odbywa się Maraton Lubelski[156], impreza opisywana przez większość lokalnych mediów[157].

Zobacz też

Przypisy

  1. Dzieje Lublina. Próba syntezy. t. I, praca zbiorowa pod redakcją J. Dobrzański, J. Mazurkiewicz, Lublin 1965.
  2. a b Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2009 r. (GUS), [1].
  3. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2021, GUS [dostęp 2022-09-20] (pol.).
  4. Dane GUS, GUS [dostęp 2022-02-05] (pol.).
  5. Kociuba 2011 ↓, s. 29.
  6. Chałubińska A., Wilgat T., 1954: Podział fizjograficzny województwa lubelskiego. Przewodnik V Zjazdu Pol. Tow. Geogr., Lublin; 3–44.
  7. Kociuba 2011 ↓, s. 27.
  8. Kondracki J., 2002: Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa.
  9. Kociuba 2011 ↓, s. 28.
  10. a b Maruszczak H., 1972: Wyżyny Lubelsko-Wołyńskie. [w:] M. Klimaszewski (red.), Geomorfologia Polski, 1, Warszawa.
  11. Klimat: Lublin. [dostęp 2016-05-17].
  12. Klimat: Lublin – Wykres klimatyczny, wykres temperatury, tabela klimatu, pl.climate-data.org [dostęp 2016-05-17].
  13. Klimat, film.lublin.eu [dostęp 2017-03-16] [zarchiwizowane z adresu 2016-03-31].
  14. Lotnisko Lublin-Radawiec, weatheronline.pl [dostęp 2016-05-17].
  15. a b Kociuba 2011 ↓, s. 354.
  16. a b Kociuba 2011 ↓, s. 355.
  17. Kazimierz Rymut: Nazwy miast Polski. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1987, s. 133. ISBN 83-04-02436-5.
  18. Lubelskie, a nie lublińskie. Dlaczego?. lublin.naszemiasto.pl, 28 grudnia 2012. [dostęp 2020-01-20].
  19. Lublin, [w:] Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu [online], Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk, 2010–2014 [dostęp 2020-01-20].
  20. Przemysław Świątek: Lublin od Lubla, Kraków od Kraka. [w:] Koziołek [on-line]. koziolek.pl. [dostęp 2007-02-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (11 września 2007)]. (pol.).
  21. Anna Sochacka, Zjazdy polsko-litewskie w Lublinie i Parczewie w czasach Władysława Jagiełły, w: Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F, Historia Vol. 41/42 (1986/1987), s. 66–67.
  22. Popularna encyklopedia powszechna. Ludwik Czopek (red. nacz.). T. 9: L, Ł. Kraków: Fogra Oficyna Wydawnicza, 1995, s. 215. ISBN 83-85719-19-9. Cytat: […] w 1392 miasto otrzymało od Władysława Jagiełły prawo składu, w ciągu następnych lat rozwinęło się w wielki ośrodek handlowy obsługujący wymianę między Polską i Litwą […].
  23. M. Pawlikowski, Sądownictwo grodzkie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012, tenże, Sądownictwo ziemskie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012.
  24. Antoni Sozański, Wykład politycznej geografii, rządu i administracyi dawnej Polski przy końcu istnienia całego państwa (1648–1772), Kraków 1889, s. 5.
  25. Magazin für die neue Historie und Geographie Angelegt, t. XVI, Halle, 1782, s. 13.
  26. Karol de Perthées, Mappa szczegulna woiewodztwa lubelskiego 1786.
  27. Delegatów na elekcje wysyłało 10 miast I RP. Pozostałe to: Kraków, Wilno, Lwów, Poznań, Warszawa, Kamieniec, Gdańsk, Toruń i Elbląg. Polska Encyklopedia Szlachecka, t. I, Warszawa 1935, s. 42.
  28. Na pamiątkę wyzwolenia Lublina spod okupacji szwedzkiej jedna z ulic Lublina nosi jego imię za: Bernard Nowak: Lublin: przewodnik. Lublin: Test, 2000, s. 168. ISBN 83-7038-169-3. (opisana jako ul. Jana Sapiehy za: Lublin, ul. Jana Sapiehy. maps.google.com. [dostęp 2009-05-05]. (ang.).).
  29. Historia Lublina / Poznaj Lublin / Turystyka / lublin.eu - oficjalny portal miasta Lublin, lublin.eu [dostęp 2020-06-09].
  30. Księgarnia Lubelskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Lublinie (1820-1827). Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”. [dostęp 2011-09-08].
  31. Lublin 1918–1939. Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”. [dostęp 2019-03-01].
  32. 77 lat temu w Lublinie zginęło 1000 osób. Wśród ofiar był Józef Czechowicz. dziennikwschodni.pl, 2016-09-08. [dostęp 2019-05-13].
  33. Józef Kasperek: Kronika wydarzeń w Lubinie w okresie okupacji hitlerowskiej. Lublin: Wydawnictwo Lubelskie, 1989, s. 33–35. ISBN 83-222-0491-4.
  34. Anna Grażyna Kister „Pretorianie. Polski Samodzielny Batalion Specjalny i Wojska Wewnętrzna” IPN 2010, ISBN 978-83-7629-127-7, s. 106.
  35. W Polsce Ludowej, kul.pl [dostęp 2020-08-18] (pol.).
  36. M.P. z 1947 r. nr 25, poz. 170.
  37. Lubelski Lipiec – Encyklopedia Solidarności, encysol.pl [dostęp 2020-08-04] [zarchiwizowane z adresu 2020-08-09].
  38. Lubelski Lipiec '80 - Leksykon - Teatr NN, teatrnn.pl [dostęp 2020-08-04] (pol.).
  39. Lublin od 1989. Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”. [dostęp 2019-03-01].
  40. Lublin - historyczny zespół architektoniczno-urbanistyczny, Narodowy Instytut Dziedzictwa [dostęp 2021-02-27] (pol.).
  41. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 25 kwietnia 2007 r. w sprawie uznania za pomnik historii "Lublin - historyczny zespół architektoniczno-urbanistyczny" (Dz.U. 2007 nr 86 poz. 574), isap.sejm.gov.pl [dostęp 2021-02-27] (pol.).
  42. Polskie obiekty uhonorowane ZDE, gov.pl [dostęp 2021-02-27] (pol.).
  43. a b U.M. Lublin, Prestiżowa nagroda Rady Europy dla Lublina, lublin.eu [dostęp 2019-12-05] (pol.).
  44. Idea / 450 lat Unii Lubelskiej, lublin.eu [dostęp 2019-08-18] [zarchiwizowane z adresu 2019-08-18].
  45. Lublin Europejską Stolicą Młodzieży w 2023 r. - Polsat News, polsatnews.pl [dostęp 2021-02-27] (pol.).
  46. Dane demograficzne - stan na dzień 31.12.2018 r., Urząd Miasta Lublin [dostęp 2019-08-18] [zarchiwizowane z adresu 2019-02-09].
  47. Największe miasta w Polsce pod względem liczby ludności, Polska w liczbach [dostęp 2018-09-18] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  48. Potencjał edukacyjny miasta, lublin.eu [dostęp 2016-05-15].
  49. 21 tys. studentów kształci się na UMCS. Nowy rok akademicki rozpoczęty, dziennikwschodni.pl, 24 października 2015 [dostęp 2016-05-15].
  50. Urząd Statystyczny w Lublinie, lublin.stat.gov.pl [dostęp 2016-05-15].
  51. Wegetarianie w Polsce 2021 - ilu ich jest, gdzie mieszkają | Zdrowie Radio ZET, zdrowie.radiozet.pl, 1616 [dostęp 2021-11-15] (pol.).
  52. Sagan 2018 ↓, s. 21.
  53. [2], w oparciu o dane GUS.
  54. Sagan 2018 ↓, s. 18.
  55. Sagan 2018 ↓, s. 25.
  56. Sagan 2018 ↓, s. 26.
  57. Honker wstępnie sprzedany. Dziennik Wschodni, 25 maja 2009. [dostęp 2011-08-19].
  58. motofakty.pl: Honker i następca Lublina. [dostęp 2011-11-10]. (pol.).
  59. Dziennik Wschodni: Pasagon – nowy samochód z Lublina. Zobacz, jak wygląda (wideo). [dostęp 2011-11-10]. (pol.).
  60. Dziennik Wschodni: Pierwszy ursus z Lublina już w listopadzie. [dostęp 2011-11-10]. (pol.).
  61. Wirtualna Polska: Tak wygląda teraz Ursus!. [dostęp 2011-11-10]. (pol.).
  62. Dziennik Wschodni: W Lublinie będą montować ciągniki Ursus. Zaczną jesienią. [dostęp 2011-11-10]. (pol.).
  63. Ursus S.A: Grand Tiger Pickup. [dostęp 2013-09-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-08-25)]. (pol.).
  64. rolnik24.pl: Grand Tiger – solidny pikap w atrakcyjnej cenie. [dostęp 2011-11-10]. (pol.).
  65. Nowe światłowody powstaną w Lublinie. Produkcja może ruszyć w tym roku, dziennikwschodni.pl, 27 lutego 2015 [dostęp 2016-05-14].
  66. O LWIT, lwit.lublin.eu [dostęp 2016-05-14].
  67. Innowacja z Lublina, „Harvard Business Review Polska”, hbrp.pl [dostęp 2016-05-14] [zarchiwizowane z adresu 2016-04-24].
  68. PGE Elektrociepłownia Lublin-Wrotków sp. z o.o: Firma. [dostęp 2009-09-12]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-11-30)].
  69. PGE Elektrociepłownia Lublin-Wrotków sp. z o.o: Urządzenia wytwórcze. [dostęp 2009-09-12]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-11-30)].
  70. Gray Office Park budynek A. Urbanity.pl. [dostęp 2010-09-23]. (pol.).
  71. Lublin, Dynamiczny rozwój rynku biurowego w Lublinie | Outsourcing Portal – portal wiedzy o outsourcingu, Outsourcing Portal, 22 września 2017 [dostęp 2019-03-09] (pol.).
  72. Sagan 2018 ↓, s. 28.
  73. Specjalna Strefa Ekonomiczna, lublin.eu [dostęp 2016-05-14].
  74. SSE Euro-Park Mielec Podstrefa Lublin [dostęp 2019-09-05] (pol.).
  75. Sosnowska 2008 ↓, s. 108.
  76. Sosnowska 2008 ↓, s. 112–113.
  77. Lublin kompleksowo zajmie się sprawami pieszych i rowerzystów, bip.lublin.eu, 18 lutego 2015 [dostęp 2016-06-11] [zarchiwizowane z adresu 2016-06-30].
  78. Lubelskie Standardy Piesze – Miasto dla Ludzi Lublin, mdl.ulublin.eu, 15 lutego 2015 [dostęp 2016-06-11].
  79. W Lublinie powstał projekt miejskich standardów dotyczących pieszych – Wydarzenia lokalne, portalsamorzadowy.pl, 14 lutego 2016 [dostęp 2016-06-11].
  80. a b Infrastruktura rowerowa, lublin.eu [dostęp 2016-05-17] [zarchiwizowane z adresu 2016-04-27].
  81. Cal i in. 2015 ↓, s. 11.
  82. Uchwała Nr 359/XXII/2000 z dnia 13 kwietnia 2000 studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Lublin – załącznik stanowi studium opracowane przez BUA oraz suplement do niego, bip.lublin.eu, 13 kwietnia 2000 [dostęp 2016-06-17].
  83. Polityka rowerowa, lublin.eu [dostęp 2016-05-17] [zarchiwizowane z adresu 2016-06-10].
  84. a b Lubelski Rower Miejski, lublin.eu [dostęp 2016-05-17] [zarchiwizowane 2016-06-09].
  85. Mapa stacji | Lubelski Rower Miejski, lubelskirower.pl [dostęp 2021-11-16] (pol.).
  86. Dominika Polonis, W Lublinie powstaną nowe ścieżki rowerowe, Lubelski.pl - portal lifestyle, 29 maja 2021 [dostęp 2021-11-29] (pol.).
  87. Uchwała „Polityka Rowerowa Miasta Lublina” przyjęta [MM Lublin], rowery.teatrnn.pl [dostęp 2016-05-17] [zarchiwizowane z adresu 2016-05-28].
  88. Cal i in. 2015 ↓, s. 62.
  89. Zarząd Transportu Miejskiego w Lublinie, ztm.lublin.eu [dostęp 2016-05-17].
  90. LublinForum.com: Będą nowe bilety elektroniczne w Lublinie. [dostęp 2011-05-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-04-02)]. (pol.).
  91. Dworzec PKP, lublin.eu [dostęp 2016-05-15] [zarchiwizowane z adresu 2016-06-04].
  92. Warszawa – Lublin, największy projekt KPK rozpoczęty – PKP Polskie Linie Kolejowe S.A., plk-sa.pl [dostęp 2018-09-24] (pol.).
  93. Inwestycje warte wschodu | PKP Polskie Linie Kolejowe S.A., plk-polskawschodnia.pl [dostęp 2018-09-24] (pol.).
  94. Dominik Smaga, Pociągiem przez Lublin i po całej okolicy? Z kolei aglomeracyjnej nic nie wyszło, dziennikwschodni.pl, 2 kwietnia 2015 [dostęp 2016-07-03].
  95. Umowa na koncepcję Lubelskiej Kolei Aglomeracyjnej podpisana, rynek-kolejowy.pl [dostęp 2021-05-29] (pol.).
  96. Tak ma wyglądać nowy dworzec w Lublinie. Duże zmiany czekają też okolicę (wizualizacje), Lublin112.pl - Wiadomości z Lublina i regionu. Ważne informacje z kraju [dostęp 2021-11-29] (pol.).
  97. Lotnisko Lublin – historia powstania, Loty z Lublina [dostęp 2022-02-12] (pol.).
  98. Pełne statystyki polskich lotnisk za 2018 rok, TUR-INFO.PL [dostęp 2021-11-16].
  99. Lotnisko Lublin Airport LUZ, airport.lublin.pl [dostęp 2021-11-29].
  100. Piotr Kozłowski, Lotnisko, ekspresówka do Warszawy i CSK. Dziś to oczywistość, ale bez Unii nie byłoby żadnej z tych inwestycji, lublin.wyborcza.pl, 26 grudnia 2021 [dostęp 2022-02-12].
  101. Dorota Krupińska, Koniec szpitala kolejowego w Lublinie. Będzie częścią Jana Bożego, „kurierlubelski.pl”, 30 grudnia 2014 [dostęp 2018-11-25].
  102. Szpitale i Kliniki, lsi-lublin.pl [dostęp 2018-04-07] [zarchiwizowane z adresu 2018-04-08].
  103. Wykaz NKA dla lokalizacji Ab. Służb Alarmowych 112. uke.gov.pl. [dostęp 2014-12-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-02-15)]. (pol.).
  104. Ranking zielonych miast 2021. Poznaj najbardziej zielone miasto w Polsce, Nocowanie.pl [dostęp 2021-11-15] (pol.).
  105. Sagan 2018 ↓, s. 24.
  106. Joanna Jastrzębska, Nagle pada: "jest Covid". Niemal cała szkoła w Lublinie przeszła na zdalne nauczanie, Dziennik Wschodni, 20 października 2021 [dostęp 2021-11-16] (pol.).
  107. Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. H. Łopacińskiego. lubelskie.pl. [dostęp 2017-01-04].
  108. Muzeum Ziem Wschodnich w Lublinie - czy to przełomowy projekt?, Budynkowo.pl - Architektura | Budynki | Zabytki | Nieruchomości | Budownictwo [dostęp 2019-12-13] (pol.).
  109. Stolica Kultury 2016: Zostało pięć miast. rp.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-06-04)]. (pol.) [dostęp 14 października 2010].
  110. Carnaval Sztukmistrzów 28–31 lipca 2016, sztukmistrze.eu [dostęp 2017-06-03] (pol.).
  111. Noc Kultury w Lublinie, nockultury.pl [dostęp 2017-06-03] [zarchiwizowane z adresu 2007-04-28] (pol.).
  112. InneBrzmienia, innebrzmienia.eu [dostęp 2020-07-09] (pol.).
  113. Jarmark Jagielloński w Lublinie, jarmarkjagiellonski.pl [dostęp 2017-06-03] [zarchiwizowane z adresu 2007-05-14] (pol.).
  114. Europejski Festiwal Smaku 2017 – Europejski Festiwal Smaku 2017 Lublin, europejskifestiwalsmaku.pl [dostęp 2017-06-03] (pol.).
  115. Redakcja, Europejski Festiwal Smaku przyciągnął do Lublina ponad 100 tys. ludzi. To najważniejsze wydarzenie kulinarne w Polsce, national-geographic.pl [dostęp 2017-06-03] (pol.).
  116. Kalendarium – Radio i TV w Lublinie. Ośrodek Brama Grodzka – Teatr NN. [dostęp 2019-03-01]. (pol.).
  117. a b c Stanisław Fornal: Anteny nad Bystrzycą. Wydawnictwo Radia Lublin, 1997.
  118. Lubelska TV wóz transmisyjny. [dostęp 2016-05-17]. (pol.).
  119. Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2018-10-23].
  120. Rejestr zabytków nieruchomych – województwo lubelskie, Narodowy Instytut Dziedzictwa, 24 listopada 2022, s. 63–75 [dostęp 2015-09-23].
  121. Okręgi wyborcze / Informacje Prezydenta Miasta Lublin / Wybory samorządowe 2018 / Wybory i referenda / BIP Urząd Miasta Lublin, bip.lublin.eu [dostęp 2021-11-15].
  122. Radni Rady Miasta Lublin / Rada Miasta Lublin / lublin.eu – oficjalny portal miasta Lublin, lublin.eu [dostęp 2019-03-20].
  123. LublinForum.com: Wybory prezydenckie w Lublinie: Oficjalne wyniki. Żuk prezydentem. [dostęp 2021-06-29]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-01-26)]. (pol.).
  124. Obwieszczenie Komisarza Wyborczego z dnia 21 listopada 2014 r. o wynikach wyborów wójtów, burmistrzów i prezydentów miast na obszarze województwa. pkw.gov.pl. [dostęp 2015-09-21].
  125. Wybory samorządowe 2018, wybory2018.pkw.gov.pl [dostęp 2019-08-18].
  126. Uchwała Rady Miasta Lublin z dnia 25 maja 2006 roku
  127. BIP Urzędu Miasta Lublin
  128. Dzielnice, lublin.eu [dostęp 2016-05-14].
  129. Historia miasta, lublin.eu [dostęp 2016-05-14] [zarchiwizowane z adresu 2016-05-11].
  130. Uchwała nr 465/XXI/2004 Rady Miasta Lublin z dnia 8 lipca 2004 r.
  131. Symbole miasta, lublin.eu [dostęp 2016-05-14].
  132. Miasta partnerskie i zaprzyjaźnione, lublin.eu [dostęp 2019-03-20].
  133. U.M. Lublin, Podpisanie listu intecyjnego z miastem Bari (Włochy), lublin.eu [dostęp 2020-10-13] (pol.).
  134. https://www.lublin.eu/download/gfx/lublin/userfiles/_public/mieszkancy/edukacja/dla_studenta/miejski_program_stypendialny_2019-2020/strategia_rozwoju_lublina_2013-2020.pdf
  135. Związek Miast Polskich Lublin - Kongres Inicjatyw Europy Wschodniej, miasta.pl [dostęp 2019-12-16].
  136. Europejska sieć miast "Eurocities" / Współpraca międzynarodowa / Lublin / lublin.eu - oficjalny portal miasta Lublin, lublin.eu [dostęp 2019-12-16].
  137. Europejska sieć miast i uczelni "EUniverCities" / Współpraca międzynarodowa / Lublin / lublin.eu - oficjalny portal miasta Lublin, lublin.eu [dostęp 2019-12-16].
  138. Lublin, Poland - Intercultural City, Intercultural cities programme [dostęp 2019-12-16] (ang.).
  139. Kilkanaście samorządów podpisało Europejską Kartę Równości Kobiet i Mężczyzn w Życiu Lokalnym, Serwis Samorządowy PAP [dostęp 2021-11-15] (pol.).
  140. Our European Youth Capital for 2023 is…. Lublin!, European Youth Forum [dostęp 2021-02-27] (ang.).
  141. Misje dyplomatyczne, urzędy konsularne i organizacje międzynarodowe w Polsce - Ministerstwo Spraw Zagranicznych - Portal Gov.pl, Ministerstwo Spraw Zagranicznych [dostęp 2021-11-16] (pol.).
  142. Wydarzenia 2018 / Multimedia / Lublin / lublin.eu - oficjalny portal miasta Lublin, lublin.eu [dostęp 2020-02-15].
  143. Honorowi Obywatele Lublina, lublin.eu [dostęp 2016-05-17].
  144. Nowi Honorowi Obywatele Miasta Lublin - prof. Giuseppe Guarnaccia oraz o. Ludwik Wiśniewski. lublin.eu, 23 kwietnia 2020. [dostęp 2020-04-28].
  145. Kociuba 2011 ↓, s. 53.
  146. Park Jana Pawła II, lublin.eu [dostęp 2016-05-15].
  147. a b Kociuba 2011 ↓, s. 54.
  148. Rejestr rezerwatów przyrody województwa lubelskiego, RDOŚ Lublin stan na 4 czerwca 2012. [dostęp 2014-02-25].
  149. Dzienniki Urzędowe Województwa Lubelskiego. [dostęp 2018-05-25].
  150. Rewitalizacja doliny Bystrzycy, lublin.eu [dostęp 2016-05-15].
  151. Park Zawilcowa, lublin.eu [dostęp 2016-05-15].
  152. a b Program rewitalizacji dla Lublina. M. Doliny rzeczne, bip.lublin.eu [dostęp 2016-05-14] [zarchiwizowane z adresu 2016-06-04].
  153. Karolina Kuśmider (Forum Rozwoju Lublina): Science fiction na Podzamczu?. 2008-04-08. [dostęp 2009-10-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-01-23)].
  154. Historia - Sygnał Lublin, mks-sygnal.futbolowo.pl [dostęp 2019-12-01] [zarchiwizowane z adresu 2020-08-10].
  155. LublinForum.com: Tour de Pologne w Lublinie-zdjęcia, wideo. [dostęp 2011-06-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-07-13)]. (pol.).
  156. Lublin, ARRS [dostęp 2016-08-01] (ang.).
  157. Cracovia Maraton zyskuje na popularności. To drugi taki bieg w Polsce, sport.pl, 16 kwietnia 2015 [dostęp 2016-08-01].

Bibliografia

  • Historia Lublina w zarysie 1317-1968 – praca zbiorowa pod redakcją Henryka Zinsa; Lublin 1972
  • Historia miasta Lublina: informator do wystawy stałej w Muzeum Historii Miasta Lublina – Jadwiga Chmielak, Grażyna Jakimińska, Marta Polańska; Lublin 2000
  • Materiały do historii miasta Lublina 1317-1792 – Jan Riabinin; Lublin 1938
  • Lublin: dzieje miasta. T. 2, XIX i XX wiekTadeusz Radzik; Lublin 2000
  • Andrzej Rozwałka, Rafał Niedźwiadek, Marek Stasiak, Lublin wczesnośredniowieczny, Warszawa: Fundacja na rzecz Nauki Polskiej, 2006, ISBN 978-83-7436-054-8, OCLC 169716254.
  • Lublin w dziejach najnowszych, Waldemar Kozyra, Lublin: Wyd. Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2002, ISBN 83-227-1949-3, OCLC 55472660.
  • Żydzi w Lublinie: materiały do dziejów społeczności żydowskiej Lublina – praca zbiorowa pod redakcją Tadeusza Radzika; Lublin 1995
  • Materiały źródłowe do dziejów Żydów, tom 3. W księgach grodzkich lubelskich z doby panowania Władysława IV i Jana Kazimierza Wazów 1633-1669Henryk Gmiterek, Lublin 2006, ISBN 83-227-2485-3.
  • Polska Lubelska 1944Tadeusz Żenczykowski, 1987, ISBN 83-86225-45-9.
  • Lublin. Pamięć i pamiątki. Przywileje królewskie miasta Lublina XIV-XVIII w. w zasobie Archiwum Państwowego w Lublinie – oprac. Justyna Kliszewska, Józef Kus; wydawca: Archiwum Państwowe; Lublin 1997
  • Trakt Kraków-Lublin-Wilno, Samorząd Miasta Lublin
  • Hitlerowskie więzienie na Zamku w Lublinie 1939–1944 – praca zbiorowa pod redakcją Zygmunta Mańkowskiego; Lublin 1988, ISBN 83-222-0446-9.
  • Dagmara Kociuba, Lublin. Rozwój przestrzenny i funkcjonalny od średniowiecza do współczesności, Toruń: Adam Marszałek, 2011, ISBN 978-83-7780-203-8.
  • Paweł Cal, Krzysztof Kowalik, Społeczny audyt polityki rowerowej dla Lublina, mirl.info.pl, Lublin 2015 [dostęp 2015-05-18].
  • Mariusz Sagan, Lublin 2030 – wyzwania rozwojowe, [w:] Lublin 2030 – europejska metropolia? Piotr Maleszyk, Mariusz Sagan (red.), Urząd Miasta Lublin, 2018, ISBN 978-83-949126-3-5.
  • Małgorzata Sosnowska, Problemy przestrzeni komunikacyjnych powojennych osiedli mieszkaniowych Lublina, „Teka Komisji Architektury, Urbanistyki i Studiów Krajobrazowych”, Polska Akademia Nauk, 2009.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Lublin Voivodeship location map.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Lublin Voivodeship. Geographic limits of the map:
  • N: 52.35 N
  • S: 50.20 N
  • W: 21.52 E
  • E: 24.25 E
Stare miasto Lublin.jpg
Autor: Pankrzysztoff, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Lublin, układ urbanistyczny Starego Miatra i śródmieścia
Flag of Israel.svg
Flag of Israel. Shows a Magen David (“Shield of David”) between two stripes. The Shield of David is a traditional Jewish symbol. The stripes symbolize a Jewish prayer shawl (tallit).
Flag of Portugal.svg
Flag of Portugal, created by Columbano Bordalo Pinheiro (1857-1929), officially adopted by Portuguese government in June 30th 1911 (in use since about November 1910). Color shades matching the RGB values officially reccomended here. (PMS values should be used for direct ink or textile; CMYK for 4-color offset printing on paper; this is an image for screen display, RGB should be used.)
Flag of the United States.svg
The flag of Navassa Island is simply the United States flag. It does not have a "local" flag or "unofficial" flag; it is an uninhabited island. The version with a profile view was based on Flags of the World and as a fictional design has no status warranting a place on any Wiki. It was made up by a random person with no connection to the island, it has never flown on the island, and it has never received any sort of recognition or validation by any authority. The person quoted on that page has no authority to bestow a flag, "unofficial" or otherwise, on the island.
Flag of Canada (Pantone).svg
Flag of Canada introduced in 1965, using Pantone colors. This design replaced the Canadian Red Ensign design.
Flag of Albania.svg
Flag of Albania
Wikimedia Community Logo.svg
Logo społeczności Wikimedia. Proszę zauważyć, że w przeciwieństwie do większości logotypów związanych z ruchem Wikimedia, to logo nie jest zarejestrowane jako znak towarowy.
POL województwo lubelskie COA.svg
herb województwa lubelskiego
POL location map.svg
Autor: Hiuppo, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Location map of Poland
Godło II Rzeczypospolitej.png
Godło Rzeczypospolitej Polskiej ustalone Rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 13 grudnia 1927 r. o godłach i barwach państwowych oraz o oznakach, chorągwiach i pieczęciach (Dz. U. z 1927 r. Nr 115, poz. 980)
Herb Rzeczypospolitej Obojga Narodow.svg
Autor: Author: Olek Remesz (wiki-pl: Orem, commons: Orem), Licencja: CC-BY-SA-3.0
Herb Rzeczypospolitej Obojga Narodów - ogólny wzorzec, nie związany z konkretnym przedziałem czasowym, szczególnie w odniesieniu do postaci orła
Mariawici Lublin.JPG
Autor: Michcik, Licencja: CC BY-SA 4.0
Lublin, ul. Paganiniego 1 - Kościół Starokatolicki Mariawitów p.w. Matki Boskiej Nieustającej Pomocy
Lublin wieża spod trybunału.jpg
Wieża Trynitarska w Lublinie widziana z rynku Starego Miasta.
Lublin, trzy wieże (2007-04-01).jpg
Autor: Szater, Licencja: CC BY-SA 4.0
Lublin - Kościół św. Ducha, Nowy Ratusz i Brama Krakowska. Widok z Bramy Trynitarskiej.
Akademickie Centrum Kultury w Lublinie (25 marca 2009) 04.JPG
Autor:
This file was created and uploaded by User:Szater
Ten plik został stworzony i dodany przez Wikipedystę:Szater
Szater
Commons-logo-en.svg Wikimedia Commons
Wikipedia-logo-pl.png Polska Wikipedia
, Licencja: CC BY 3.0
Akademickie Centrum Kultury w Lublinie, Chatka Żaka
Zemborzyce, widok od strony Bystrzycy.jpg
Autor:
This file was created and uploaded by User:Szater
Ten plik został stworzony i dodany przez Wikipedystę:Szater
Szater
Commons-logo-en.svg Wikimedia Commons
Wikipedia-logo-pl.png Polska Wikipedia
, Licencja: CC BY-SA 4.0
Zemborzyce, dzielnica Lublina. Widok od strony ścieżki rowerowej nad Bystrzycą.
Maszt Niepodległości.jpg
Autor: ZiemnniakLBN, Licencja: CC BY-SA 4.0
Maszt Niepodległości na rondzie im. Romana Dmowskiego w Lublinie
Lublin, Plac Po Farze, ruiny kościoła św. Michała, 04-2009.JPG
Autor:
This file was created and uploaded by User:Szater
Ten plik został stworzony i dodany przez Wikipedystę:Szater
Szater
Commons-logo-en.svg Wikimedia Commons
Wikipedia-logo-pl.png Polska Wikipedia
, Licencja: CC BY-SA 4.0
Plac Po Farze w Lublinie. Nazwa tego placu pochodzi od znajdującego się tu niegdyś kościoła farnego pod wezwaniem św. Michała. Kościół ten został wybudowany w końcu XIII wieku, z fundacji Leszka Czarnego. Według legendy król jechał na pomoc miastu kiedy napadli je Jadźwingowie. Przybył jednak za późno, bo już zdążyli obrabować miasto. Znużony daleką drogą król zasnął i przyśnił mu się święty Michał, który kazał mu ścigać nieprzyjaciela. Król wyruszył w pogoń, napotkał Jadźwingów i pokonał ich. W podzięce za zwycięstwo ufundował kościół. Z powodu braku pieniędzy na renowację obiekt rozebrano w XIX wieku. Obecnie na placu po farze zrekonstruowano oryginalne fundamenty kościoła farnego.
Lublin wojewódzki szpital 2012.08-1.jpg
Autor: Karol Karolus, Licencja: CC BY-SA 3.0
Lublin, Wojewódzki Szpital Specjalistyczny, sierpień 2012
Lubelskie Centrum Konferencyjne i Urząd Marszałkowski Województwa Lubelskiego, widok z Centrum Spotkania Kultur w Lublinie, 2018-08-30 SZ.jpg
Autor: Szater, Licencja: CC BY-SA 4.0
Lubelskie Centrum Konferencyjne i Urząd Marszałkowski Województwa Lubelskiego, widok z Centrum Spotkania Kultur w Lublinie
Lublin Old Town Skyline.jpg
Autor: Max Dziekański, Licencja: CC BY-SA 4.0
Skyline of the historic Old Town in the City of Lublin, Poland (EU), is considered one of the oldest districts of Lublin. The meticulously preserved skyline brings a genuine fairytale mood to observers, and is unique both in the scale of Poland, and the European Union. The Old Town is a World-class heritage, as it blends Romanesque, Medieval, Renaissance and Gothic styles of architecture along with both local and Italian influences. It inspired generations of artists, tourists, and citizens, propelling city's experience economy strategy as one of its main large-scale attractions. The picture was taken in 2019 from the viewpoint placed at the rooftop garden of a modern shopping mall located near Lublin Castle terraces.
Lublin,kul,courtyard1.JPG
Autor: Kazimierz S. Ożóg, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Dziedziniec uniwersytetu, dawne koszary świętokrzyskie
Lublin wrotkow lubella.jpg
Autor: Anaraga, Licencja: CC BY-SA 3.0
Lubella S.A. - siedziba firmy przy ul. Wrotkowskiej w lubelskiej dzielnicy Wrotków
Lublin cerkiew ruska.jpg
Autor:

Original uploader was Szater at pl.wikipedia.

Later version(s) were uploaded by PawełMM at pl.wikipedia., Licencja: GFDL
Cerkiew katedralna pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego
Nowy Ratusz, Lublin.jpg
Autor: Krzysztof Kosowski, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Lublin, nowy ratusz, XVII, 1827-1828
Pl-Lublin.ogg
(c) Halibutt, CC-BY-SA-3.0
Pronunciation of Lublin in Polish. Male voice.
Pentecostal Church Lublin 02.JPG
Autor: 7puritan, Licencja: CC BY 3.0
Kościół Zielonoświątkowy "Oaza" w Lublinie
Wyżyna Lubelska.png
Autor: Qqerim, Licencja: CC-BY-SA-3.0

Physico-geographical regionalization of Poland
Macroregion 343.1 Lublin Upland
Regionalizacja fizycznogeograficzna Polski

Makroregion 343.1 Wyżyna Lubelska
Centrum Spotkania Kultur, Plac Teatralny, Lublin 2018-08-30.jpg
Autor: Szater, Licencja: CC BY-SA 4.0
Centrum Spotkania Kultur i Plac Teatralny w Lublinie
Motor Lublin-Ruch Chorzów-(2021-08-08).jpg
Autor: Szater, Licencja: CC BY-SA 4.0
Motor Lublin - Ruch Chorzów, August 8, 2021
LublinP1000733.JPG
Autor: Indiced, Licencja: CC BY-SA 3.0
Słowo daję - opowieści, baśnie, legendy - Festiwal Opowiadaczy
Pożar Lublina.jpg
Pożar Lublina (1719).
Biotechnologia KUL.jpg
Autor: Tomasz Zugaj, Licencja: CC BY-SA 4.0
budynek Katedry Biotechnologii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w Lublinie
Prezydent Miasta Lublin Krzysztof Żuk.jpg
Autor: Work for hire for City Council of Lublin by Maciej Rukasz, dervative work of File:Prezydent Miasta Lublin Krzysztof Żuk(2).jpg, Licencja: CC BY-SA 4.0
President of city of Lublin Krzysztof Żuk
Lublin, Royal Castle, 30-04-2010.jpg
Autor: , Licencja: CC BY 3.0
Zamek w Lublinie
Obwodnica Lublina, okolice Rudnika 01.JPG
Autor: Szater, Licencja: CC BY-SA 4.0
Obwodnica Lublina, okolice Rudnika.
Collage of views of Lublin.jpg
Autor:
This file was created and uploaded by User:Szater
Ten plik został stworzony i dodany przez Wikipedystę:Szater
Szater
Commons-logo-en.svg Wikimedia Commons
Wikipedia-logo-pl.png Polska Wikipedia
, Licencja: CC BY-SA 3.0
Kolaż zdjęć Lublina. Śródmieśce, kamienice w Rynku, Zamek Królewski, Stare Miasto, kamienica Klonowica, kamienice na placu Po Farze.
Informatyka UMCS.jpg
Autor: Bluerandy, Licencja: CC BY-SA 3.0
Lublin - budynek Instytutu Informatyki UMCS
Stare Miasto w Lublinie - kaplica św. Trójcy i donżon na zamku.jpg
Dziedziniec Zamku w Lublinie - kaplica świętej Trójcy i XIII-wieczny donżon (baszta).
PL Lublin Katedra1.jpg
Autor: Nutaj, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Archikatedra Lubelska - fasada po remoncie
Piramida wieku Lublin.png
Autor: Polskawliczbach, Licencja: CC BY-SA 2.5 pl
Piramida wieku mieszkańców Lublina, 2014
Airport Lublin (cropped).jpg
Autor: frolicsomepl, Licencja: CC0
LUZ airport
Gengub admin.png
Autor: Lonio17, Licencja: CC BY-SA 4.0
Generalne Gubernatorstwo - podział administracyjny (1941 -1945)
Noc kultury.jpg
Autor: Piotr Wysocki, Licencja: CC BY-SA 3.0
Plakat Nocy Kultury w Lublinie
Alians PL European Heritage Days SpacerPoZydowskimLublinie,14 09 2008,P9140116.jpg
Europejskie Dni Dziedzictwa 2008 „Korzenie tradycji. Od ojcowizny do ojczyzny". Spacer po żydowskim Lublinie, wnętrze synagogi Jeszywas Chachmej (ul. Lubartowska 85 w Lublinie). Grupę zwiedzających oprowadza przewodniczący lubelskiej filii Gminy Żydowskiej w Warszawie.
Plac Litewski w Lublinie (SZ-2017-07-09) 04.jpg
Autor: Szater, Licencja: CC BY-SA 4.0
Plac Litewski w Lublinie
Lublin z lotu ptaka lata 30te (01).jpg
Lublin z lotu ptaka (lata 30. XX wieku).
Lublin trybunal noc.jpg
Trybunał Koronny w Lublinie - widok z Bramy Trynitarskiej
LublinJarmarkP1010002.JPG
Autor: Indiced, Licencja: CC BY-SA 3.0
Jarmark JAGIELLOńSKI 2008
Lublin TVP3.JPG
Autor: ESK2016, Licencja: CC BY-SA 3.0
Telewizja Lublin
Lublin 072.jpg
Autor: Lublinianin, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Lublin - Teatr im. J. Osterwy, ul. Narutowicza 17
Lublin wrotkow herbapol przy diamentowej od romera.jpg
Autor: Anaraga, Licencja: CC BY-SA 3.0
Widok od ul. Romera na Herbapol Lublin S.A. przy ul. Diamentowej w lubelskiej dzielnicy Wrotków
Lublin - ul. Piłsudskiego - stacja Lubelskiego Roweru Miejskiego - DSC00249 v1.jpg
(c) Przemysław Czopor, CC BY 3.0
Lublin - ul. Piłsudskiego - stacja Lubelskiego Roweru Miejskiego
Lublin elektrocieplownia lublin wrotkow od diamentowej poziom.JPG
Autor: Anaraga, Licencja: CC BY-SA 3.0
Elektrociepłownia Lublin-Wrotków przy ul. Inżynierskiej - widok od ul Diamentowej (tuż obok supermarketu Lidl w dzielnicy Wrotków))
Refectory of the Dominican convent in Lublin.png
Autor: image taken by Mathiasrex, Maciej Szczepańczyk, Licencja: CC BY-SA 4.0
Refectory of the Dominican convent in Lublin
Marcin Wroński.jpg
Autor: Volodymyr D-k, Licencja: CC BY-SA 4.0
Marcin Wroński podpisuje książkę "Portret wisielca" podczas spotkania z czytelnikami w Radiu Lublin
POL województwo lubelskie II RP COA.svg

Herb województwa lubelskiego II Rzeczypospolitej

Uwaga ta grafika jest wzorowana na projektowanym herbie województwa z 1928 r. Ostateczne projekty autorstwa Zygmunta Lorenca zostały opracowane w 1929 r. Jeśli masz do nich dostęp bardzo proszę o kontakt Poznaniak
Obóz na Majdanku 05 kjk.jpg
Autor: Krzysztof Kokowicz, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Teren byłego, niemieckiego, nazistowskiego obozu koncentracyjnego na Majdanku (Konzentrationslager Lublin). Mauzoleum oraz fragment "Drogi Hołdu i Pamięci" (elementy "Pomnika Walki i Męczeństwa" projektu Wiktora Tołkina). Po prawej ogrodzenie pól więźniarskich z wieżami wartowniczymi. Widok od strony północnej.
Ogród Botaniczny UMCS w Lublinie (SZ-2014-08-23) 02.jpg
Autor: Szater, Licencja: CC BY-SA 4.0
Ogród Botaniczny UMCS w Lublinie
Państwowa Filharmonia im. H. Wieniawskiego w Lublinie, 05.JPG
Autor:
This file was created and uploaded by User:Szater
Ten plik został stworzony i dodany przez Wikipedystę:Szater
Szater
Commons-logo-en.svg Wikimedia Commons
Wikipedia-logo-pl.png Polska Wikipedia
, Licencja: CC BY-SA 3.0
Państwowa Filharmonia im. H. Wieniawskiego w Lublinie. Piąty Maraton Koncertowy „Młodzi Muzycy - Muzykom Seniorom”. Wystąpili: Chór Instytutu Muzyki UMCS w Lublinie, Akademicki Chór Uniwersytetu Medycznego w Lublinie (przygotowanie chórów - Monika Mielko), Aleksandra Bubicz - sopran, Piotr Olech - alt, Piotr Rafałko - tenor, Czesław Gałka - bas, Krystyna Prońko, Aleksandra Dąbrowska, Natalia Wilk, Łukasz Mielko, Wojciech Władek, Tomasz Ośka, Orkiestra Koncertowa Reprezentacyjnego Zespołu Artystycznego Wojska Polskiego; dyrygenci: Monika Mielko, Adam Czajkowski, Grzegorz Mielimąka.
Lublin, ul T. Zana, wieżowiec Grey Office 01.JPG
Autor:
This file was created and uploaded by User:Szater
Ten plik został stworzony i dodany przez Wikipedystę:Szater
Szater
Commons-logo-en.svg Wikimedia Commons
Wikipedia-logo-pl.png Polska Wikipedia
, Licencja: CC BY-SA 3.0
Lublin, ul T. Zana, wieżowiec Gray Office w budowie.
Solaris trolleybus, Plac Łokietka, Lublin, Poland 01.jpg
Autor: Szater, Licencja: CC BY-SA 3.0
Solaris Trollino 12S trolleybus (#3849), Plac Łokietka, Lublin, Poland. Built 2011, MPK Lublin operator.
Chewra Nosim 15.JPG
Autor: Slav, Licencja: CC BY-SA 2.5
Synagoga Chewra Nosim w Lublinie
Centrum Kongresowe Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie (24-03-2010).jpg
Autor: Szater, Licencja: CC BY-SA 3.0
Centrum Kongresowe Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie.
Majdanek (June 24, 1944).jpg
Niemiecki obóz Majdanek w latach II wojny światowej. Fotografia ze zbiorow Muzeum w Majdanku, wykonana 24 czerwca 1944 z samolotu wywiadowczego.
Polish Catholic Church in Lublin.JPG
Autor: Michcik, Licencja: CC BY-SA 4.0
Kościół Polskokatolicki pw. Matki Boskiej Wniebowziętej w Lublinie
Konsulat Generalny Ukrainy w Lublinie.jpg
Autor: Darpaw, Licencja: CC BY-SA 4.0
Konsulat Generalny Ukrainy w Lublinie
Lublin, Stare Miasto - Brama Krakowska i Plac Łokietka (2009-06-12).jpg
Autor:
This file was created and uploaded by User:Szater
Ten plik został stworzony i dodany przez Wikipedystę:Szater
Szater
Commons-logo-en.svg Wikimedia Commons
Wikipedia-logo-pl.png Polska Wikipedia
, Licencja: CC BY-SA 3.0
Lublin, Stare Miasto - Brama Krakowska i Plac Łokietka
Lublin, Zalew Zemborzycki (SZ-2017-07-16) 04.jpg
Autor: Szater, Licencja: CC BY-SA 4.0
Zalew Zemborzycki w Lublinie
PL Lublin kościół ewangelicki1.jpg
Autor: Nutaj, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Cmentarz przykościelny przy kościele ewangelicko-augsburskim w Lublinie
Prezydent Bronisław Komorowski podczas otwarcia Teatru Starego w Lublinie 02.jpg
Autor: Wojciech Grzędziński, Licencja: GFDL
Prezydent Bronisław Komorowski podczas otwarcia Teatru Starego w Lublinie.

- Lublin wraca do swojej pięknej roli bramy kultury między Wschodem a Zachodem – powiedział w niedzielę prezydent Bronisław Komorowski, który wraz z Małżonką uczestniczył w uroczystości otwarcia odrestaurowanego XIX-wiecznego Teatru Starego w tym mieście.


Prezydent przypomniał, że Lublin z racji swego położenia geograficznego był w swej historii ośrodkiem łączącym Wschód z Zachodem Europy. Przywołał w tym kontekście zabytkową kaplicę Trójcy Świętej na lubelskim Zamku - katolicką świątynię zbudowaną w stylu gotyckim, zdobioną bizantyjskimi freskami.

- Oddając dzisiaj to wspaniałe miejsce warto powiedzieć, że właśnie ze względu na to, że integrująca się Europa znowu przesunęła się daleko na Wschód, Lublin może wrócić do swojej naturalnej roli bramy kultury; także wiodącej ku pojednaniu narodów, ku budowaniu swoistej syntezy i uzupełnianiu się kultur w tym regionie europejskim - powiedział prezydent.

- Lublin wraca do swojej pięknej roli bramy kultury wiodącej na Wschód i wiodącej na Zachód. To naprawdę bardzo piękna brama - zaznaczył.

Bronisław Komorowski powiedział, że odbudowa zabytkowego teatru w Lublinie była możliwa dzięki temu, że Polska jest w Unii Europejskiej. - Te nowe możliwości plus stara duma i naturalne, codzienne potrzeby kulturalne miasta i regionu spowodowały, że udało się dopiero teraz z udziałem funduszy europejskich odbudować to wspaniałe miejsce - mówił prezydent.


Znajdujący się na lubelskiej Starówce Teatr Stary powstał w pierwszej połowie XIX w. i należy do jednego z najstarszych teatrów miejskich w Polsce. Wzniesiony w stylu klasycystycznym był prywatną inwestycją Łukasza Rodakiewicza byłego oficera księcia Józefa Poniatowskiego.

Pierwszy spektakl odbył się w nim w 1822 r. W teatrze wystawiano sztuki teatralne i opery. Pod koniec XIX w., gdy w Lublinie wybudowano nowy teatr, występowały w nim głównie wędrowne trupy, artyści cyrkowi i kuglarze. W 1899 r. odbyła się tam pierwsza w Lublinie projekcja filmowa, a w 1905 r. urządzono w nim kino, które zamknięto w 1981 r. Od tamtej pory budynek opustoszał i przez wiele lat niszczał.

Próby rozpoczęcia jego renowacji nie przynosiły rezultatu. W 1994 r. budynek odkupiła Fundacja Galeria na Prowincji, ale nie zdołała przeprowadzić remontu. Grożący zawaleniem obiekt przejęło miasto w 2005 r. Prace renowacyjne rozpoczęły się w 2010 r. Remont teatru kosztował ponad 26 mln zł; 20 mln zł dofinansowania na ten cel miasto Lublin otrzymało z unijnego programu Infrastruktura i Środowisko.

Odrestaurowany budynek teatru odzyskał dawny blask, ale także dodatkową powierzchnię – wybudowano dwie podziemne kondygnacje, gdzie zlokalizowane są szatnie, garderoby, pomieszczenia techniczne. W teatrze zachowano zabytkowy układ - z foyer, widownią, sceną, zasceniem. Otworzono historyczne wnętrze widowni z lożami, balkonami, drewnianymi galeriami.

Teatr pomieści 160 widzów. Będzie interdyscyplinarną instytucją kultury. Na scenie mają się prezentować zarówno zespoły teatralne jak i muzyczne, prowadzone też mają być debaty, spotkania literackie i zajęcia edukacji kulturalnej dla dzieci.

Działalność artystyczną Teatru Starego zainaugurował w niedzielę koncert w wykonaniu gitarzysty flamenco Jose Fernandeza Torresa "Tomatito" wraz zespołem. Koncert zatytułowany "Luz de Guia" transmitowany był w TVP Kultura, a mieszkańcy Lublina mogli oglądać go na telebimie ustawionym na Placu po Farze w Lublinie.


Prezydent Komorowski w poniedziałek spotka się ze studentami lubelskich uczelni na UMCS, a następnie z młodzieżą skupioną wokół Akademii Złota 9 ojca Ludwika Wiśniewskiego. Z Lublina prezydent pojedzie do Kraśnika na spotkanie z przedsiębiorcami powiatów kraśnickiego, janowskiego i opolskiego, a później do Puław, gdzie obejrzy Puławski Park Naukowo-Technologiczny. W Puławach złoży też kwiaty pod pomnikiem pomordowanych żołnierzy AK i WiN. (PAP, inf. własna)
Dworzec2.jpg
Autor: Miszka, Licencja: CC BY-SA 2.5
Dworzec Lublin PKP, 2007
Alians PL LubelskiLipiec80TheCrossAndTheMemorialPlaque,20100803193.jpg
Lubelski Lipiec 8. Krzyż oraz pamiątkowa tablica obok LZNS. Droga Męczenników Majdanka.
Collegium Anatomicum in Lublin.jpg
Autor: Tomasz Zugaj, Licencja: CC BY-SA 4.0
Główne wejście do nowego gmachu Collegium Anatomicum Uniwersytetu Medycznego w Lublinie, przy ul. Jaczewskiego.