Matwij Jaworskyj

Matwij Jaworskyj
Матвій Іванович Яворський
Ilustracja
Data i miejsce urodzenia

15 listopada 1885
Korczów, Austro-Węgry

Data i miejsce śmierci

3 listopada 1937
uroczysko Sandarmoch, ZSRR

Przyczyna śmierci

egzekucja-rozstrzelany

Zawód, zajęcie

historyk

Narodowość

ukraińska

Tytuł naukowy

doktor habilitowany

Matwij Jaworskyj ukr. Матвій Іванович Яворський (ur. 15 listopada 1885 w Korczowie, zm. 3 listopada 1937 na uroczysku Sandarmoch) – historyk ukraiński, marksista. Członek Wszechukraińskiej Akademii Nauk (WUAN) i prezydium tej Akademii. Jeden z przedstawicieli rozstrzelanego odrodzenia.

Życiorys

Urodził się w rodzinie chłopskiej. W 1910 ukończył studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Lwowskiego, kontynuował studia na Uniwersytecie Wiedeńskim, uzyskując w 1912 stopień naukowy doktora nauk politycznych. Władał dziesięcioma językami. Był członkiem Ukraińskiej Partii Radykalnej. W czasie I wojny światowej w latach 1914-1916 służył w żandarmerii polowej armii Austro-Węgier w stopniu chorążego. Od 1917 tłumacz wojskowy, służył w sztabie attaché wojskowego Austro-Węgier przy rządzie Ukraińskiej Republiki Ludowej, później przy rządzie Hetmanatu.

Po rozpadzie Austro-Węgier i proklamowaniu Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej powrócił do Galicji Wschodniej, rozpoczął służbę w żandarmerii Ukraińskiej Armii Halickiej. W końcu 1918 przeszedł politycznie na pozycje bolszewickie. Należał do grupy oficerów, który w 1919 przygotowywali przejście UHA na stronę Armii Czerwonej i przekształcenie w Czerwoną Ukraińską Armię Halicką (CzuHa). W początku 1920 został naczelnikiem szkoły politycznej dla czerwonych dowódców w Kijowie. Po przejściu CzUHA na stronę armii URL podczas polsko-ukraińskiej ofensywy na Kijów pozostał w składzie Armii Czerwonej. Wyjechał do Moskwy, później do Kazania, gdzie wstąpił do RKP(b). Członek komitetu organizacyjnego Komunistycznej Partii Galicji Wschodniej, pełnomocnik partii przy KC KPU(b).

W sierpniu 1920 powrócił na Ukrainę, wykładał w Instytucie Oświaty Ludowej i centralnej szkole partyjnej w Charkowie. Od grudnia 1922 pracował w Ukraińskim Instytucie Marksizmu i Marksoznawstwa w Charkowie. W 1924 mianowany zastępcą kierownika, a w latach 1926-1929 pełnił obowiązki kierownika zarządu instytucjami naukowymi na Ukrainie (Укрнаука) przy komisariacie oświaty USRR, był bliskim współpracownikiem Mykoły Skrypnyka. Był pierwszym historykiem ukraińskim, który opracował schemat dziejów Ukrainy oparty o metodologię marksistowską, w opozycji do dominującej wówczas szkoły narodnickiej Mychajła Hruszewskiego, jego uczniów i zwolenników. Autor pierwszych podręczników marksistowskich w historiografii ukraińskiej (Нарис історії України(1923-24) t 1-2, Коротка історія України (1927), Історія України у стислому нарисі, (1928-29), Україна в епоху капіталізму, (1924-25), t 1-3, prac z historii ruchów społecznych i rewolucji na Ukrainie (История революционного движения на Украине (1922), Революція на Україні в її головніших етапах (1923), Нариси з історії революційної боротьби на Україні (1927-28) t.1-2) i licznych artykułów w czasopismach naukowych. Atakował szkołę historyczną Hruszewskiego jako ukraińską historiografię burżuazyjną. W grudniu 1928 otrzymał stopień naukowy doktora nauk historycznych (równoważny habilitacji), bez przedstawienia pracy habilitacyjnej, w oparciu o prace już opublikowane.

Za przedmiot historii uważał walkę klasową, zaś jego głównym przeciwnikiem, zgodnie z teorią narodu Lenina i koncepcją polityki narodowościowej obowiązującą w ZSRR w latach 20. XX wieku – korenizacją - była "wielkomocarstwowa" nacjonalistyczna historiografia rosyjska, która nie uznawała jakiejkolwiek odrębności Ukrainy. Periodyzacja dziejów Ukrainy zależała u Jaworskiego bezpośrednio nie od zmian terytorialnych i politycznych a od przemian formacji gospodarczo-społecznych. Wszystkie ważne wydarzenia w historii interpretował zaś z perspektywy klasowej, a nie interesu państwowego, czy narodowego. Podobnie jak Hruszewski i jego szkoła, Jaworskyj przedstawiał Rosję carską jako eksploatatora Ukrainy w systemie reżimu kolonialnego, służącego interesom wielkich posiadaczy ziemskich.

Schemat Jaworskiego posłużył bolszewikom do walki z historykami szkoły Hruszewskiego, jednak bardzo krótko utrzymał status obowiązującej w USRR wykładni dziejów. Wiązało się to ze zdobyciem przez Stalina pełni władzy w WKP(b), stalinizacją samej partii bolszewickiej i ruchu komunistycznego i radykalną zmianą w polityce wewnętrznej ZSRR w roku 1929 (zakończenie NEPu, kolektywizacja rolnictwa, stalinizm). Nowy kurs polityczny oznaczał również pełną centralizację władzy w Moskwie, likwidację względnej autonomii i samodzielności republik związkowych, którą cieszyły się w latach 20, koniec polityki korenizacji i walkę z przejawami tzw. narodowego komunizmu, określanego odtąd jako odchylenie nacjonalistyczne. W pierwszym rzędzie dotyczyło to USRR, najważniejszej po RFSRR republiki związkowej.

Już na początku 1929 Jaworskyj zaczął być krytykowany za swoje poglądy historyczne. 10 lutego 1929 na łamach moskiewskiej Prawdy ukazała się recenzja pracy Jaworskiego Історія України у стислому нарисі, w której zarzucono mu formalno-nacjonalistyczne podejście do historii, czyli pomijanie historii proletariatu, przy jednoczesnym "szerokim" opisie dziejów "organizacji nacjonalistycznych" np. Ukraińskiej Centralnej Rady. W podsumowaniu recenzji stwierdzono, że książka Jaworskiego nie jest pracą bolszewicką[1]. Publikacja w Prawdzie była początkiem zorganizowanej nagonki propagandowej na Jaworskiego, której celem była dyskredytacja naukowa i polityczna uczonego. Jaworskyj początkowo próbował się bronić, jeszcze czerwcu 1929 został wybrany członkiem Wszechukraińskiej Akademii Nauk i członkiem prezydium Akademii, jednak 5 września 1929 w organie KP(b)U Kommunist ogłosił samokrytykę, obiecując poprawę swych "błędów" w nowym wydaniu książki.

Atak na Jaworskiego i jego szkołę historyczną był częścią przygotowań władz sowieckich do masowych represji administracyjnych i policyjnych skierowanych przeciwko Wszechukraińskiej Akademii Nauk, ukraińskim elitom intelektualnym i inteligencji w USRR. Mechanizmem rozkręcania spirali masowych represji były procesy pokazowe fikcyjnych "organizacji" antykomunistycznych, w których skazywano przedstawicieli elit intelektualnych i społecznych jako "przywódców" tych "organizacji" i masowe aresztowania przez GPU osób, którym zarzucano przynależność do tych "organizacji" i działalność antysowiecką. Już w lipcu 1929 aresztowano Serhija Jefremowa i licznych niekomunistycznych intelektualistów ukraińskich, w listopadzie 1929 szef GPU USRR Wsewołod Bałyćkyj ogłosił o wykryciu i zlikwidowaniu przez GPU Związku Wyzwolenia Ukrainy, będącego w istocie mistyfikacją GPU. Deklaracji Bałyckiego towarzyszyły masowe aresztowania ukraińskiej inteligencji przeprowadzone w listopadzie - grudniu 1929 i wymuszone rozwiązanie Ukraińskiej Autokefalicznej Cerkwi Prawosławnej. Były to przygotowania do pierwszego procesu pokazowego ukraińskiej inteligencji niekomunistycznej, ostatecznie przeprowadzonego w Charkowie w kwietniu 1930.

W listopadzie-grudniu 1929 nastąpiło dalsze zaostrzenie wewnętrznego kursu politycznego w ZSRR. Józef Stalin w ramach toczonych od śmierci Lenina walk frakcyjnych w WKP(b) pokonał Nikołaja Bucharina i jego zwolenników, zdobywając wraz z grupą popierających go działaczy pełnię władzy w partii bolszewickiej. W grudniu 1929 została proklamowana przez Stalina i KC partii bolszewickiej polityka przymusowej przyśpieszonej kolektywizacji rolnictwa i budowy przemysłu ciężkiego-zbrojeniowego w ramach zrewidowanego pierwszego planu pięcioletniego. Oznaczało to definitywne odejście od polityki NEPu – obowiązujących od 1921 zasad regulowanej gospodarki rynkowej i relatywnego liberalizmu w polityce kulturalnej i społecznej ZSRR. Partia bolszewicka rozpoczęła nagonkę polityczną i administracyjną przeciwko tzw. "odchyleniu prawicowemu", wiązanemu z osobą Bucharina i "burżuazyjnym nacjonalizmom" w republikach związkowych, co wiązało się z masowymi czystkami personalnymi osób, którym takie "odchylenia" zarzucano.

6 lutego 1930 Jaworskyj został wykluczony z WKP(b). 13 lutego 1930 Politbiuro KC KP(b)U wydało postanowienie wzywające go do złożenia dymisji z funkcji członka prezydium WUAN, w dwa dni później złożył rezygnację z funkcji i w marcu 1930 wyjechał "na urlop" do Leningradu. Oficjalnym powodem wykluczenia było zatajenie faktów z jego przeszłości sprzed 1920 (służby w armii austro-węgierskiej i sympatyzowania z polityką hetmana Pawła Skoropadskiego), ujawnione w pozwie o alimenty dla córek, mieszkającej w Polsce jego byłej żony Zofii. 1 marca 1930 w Prawdzie ukazał się artykuł Awanturnik Matwiej Jaworskij, w którym po przedstawieniu jego "kontrrewolucyjnej" biografii stwierdzono, że Jaworskyj i jemu podobni są wrzodami na ciele partii i nauki sowieckiej[2].

Skala oporu społecznego przeciw przymusowej kolektywizacji i krach gospodarczy z nią związany, wymusiły na władzach sowieckich w 1930 spowolnienie tempa likwidacji prywatnego rolnictwa, będąc jednocześnie jedną z przesłanek rozszerzenia terroru wobec ukraińskich elit społecznych i byłych działaczy politycznych okresu Ukraińskiej Republiki Ludowej – socjalistów i niebolszewickich socjaldemokratów, którzy mogli być potencjalnymi przywódcami oporu społecznego. Po zakończeniu procesu pokazowego Związku Wyzwolenia Ukrainy GPU rozpoczęło zatem jesienią 1930 przygotowania do następnego procesu pokazowego, tym razem tzw. Ukraińskiego Centrum Narodowego, również mistyfikacji GPU. Celem UCN, podobnie jak wcześniej ZWU miało być obalenie władzy sowieckiej na Ukrainie i wprowadzenie ustroju kapitalistycznego. Środkami do tego miały być: zbrojne powstanie kułackie i obca (polska) interwencja zbrojna. Aresztowania mające stanowić przygotowania do procesu rozpoczęły się na początku roku 1931. W ramach przygotowań do mistyfikacji, 10 marca 1931 OGPU aresztowało w Leningradzie Jaworskiego, w tydzień później przewieziono go do Charkowa, a 28 marca 1931 złożył zeznanie, że należał do tajnej organizacji kontrrewolucyjnej.

Na przywódcę Ukraińskiego Centrum Narodowego OGPU wytypowało początkowo Mychajła Hruszewskiego, wybitnego historyka ukraińskiego, przewodniczącego Ukraińskiej Centralnej Rady i pierwszego prezydenta Ukraińskiej Republiki Ludowej. Hruszewski został aresztowany 21 marca 1931 roku w Moskwie, nakaz aresztowania wystawił osobiście zastępca szefa OGPU ZSRR Gienrich Jagoda. Hruszewski, także przewieziony do Charkowa, podczas przesłuchania również 28 marca 1931 przyznał, że należał do organizacji kontrrewolucyjnej i potępił wszystkie próby walki z władzą sowiecką. Przewieziony do Moskwy 3 kwietnia 1931 na pierwszym przesłuchaniu prowadzonym przez Jakowa Agranowa potwierdził swoje wcześniejsze zeznania na temat istnienia "konspiracyjnej ukraińskiej organizacji nacjonalistycznej" z sobą na czele. Jednak uwolniony z aresztu i przesłuchiwany 15 kwietnia z wolnej stopy odwołał wszystkie swoje wcześniejsze zeznania. Agranow był zmuszony napisać w raporcie do Jagody, że nie było żadnej powstańczej organizacji na której czele staliby bliscy współpracownicy Hruszewskiego oraz że nie było żadnych powstańczych tendencji w środowisku jego przyjaciół politycznych. W konsekwencji OGPU było zmuszone zrezygnować z publicznego procesu, a na przywódcę Ukraińskiego Centrum Narodowego wytypowano Matwija Jaworskiego, który w przeciwieństwie do Hruszewskiego nie odwołał wcześniejszych zeznań.

Postanowieniem Kolegium OGPU z 7 lutego 1932 został skazany na 6 lat obozu koncentracyjnego z artykułu 58-2 i 58-11 kodeksu karnego RFSRR. Wraz z nim 7 lutego 1932 Kolegium OGPU skazało 50 osób za przynależność do nieistniejącego Ukraińskiego Centrum Narodowego i związanej z nim równie fikcyjnej Ukraińskiej Organizacji Wojskowej na kary od 3 do 6 lat obozu. Wśród skazanych byli: były premier Ukraińskiej Republiki Ludowej Wsewołod Hołubowycz, ministrowie rządu URL i działacze Ukraińskiej Centralnej Rady Pawło Chrystiuk, Wasyl Mazurenko, Mykoła Szrah, działacze Ukraińskiej Partii Socjalistów-Rewolucjonistów i Ukraińskiej Socjal-Demokratycznej Partii Robotniczej i członkowie Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy pochodzący z Galicji Wschodniej (Hryhorij Kossak i in.).

Karę odbywał w łagrze SŁON na Wyspach Sołowieckich w łagpunkcie Kreml. W obozie Jaworskyj z komunisty stał się przeciwnikiem reżimu komunistycznego. Ogłaszał głodówki, w 1933 przekazany GPU do dodatkowego śledztwa. Wypełniając ankietę wszechzwiązkowego spisu powszechnego w rubryce "przynależność partyjna" wpisał: Miał nieszczęście należeć do najnikczemniejszej w świecie partii komunistycznej i uważa to za swą wielką przewinę[3]. 30 czerwca 1936 napisał oświadczenie do Centralnej Komisji Atestacyjnej Gułag NKWD ZSRR w którym napisał m.in.:

Uważam, że przy takim stanie rzeczy na Ukrainie godniej dla mnie będzie umrzeć wraz z nimi we wspólnym naszym katorżniczym życiu, niż dążyć do wolności, by żyć życiem kameleona służącego współczesnemu Neronowi i jego pretorianom, kameleona zachłystującego się w zachwycie nad polityką narodowego ucisku i ograbiania chłopów – w królestwie - nie budującego się socjalizmu, a powszechnego kłamstwa, prowokacji i swawoli”[4].

9 października 1937 "trójka specjalna" NKWD obwodu leningradzkiego RFSRR skazała jednym wyrokiem listę 1116 więźniów Sołowek na śmierć. Na liście znajdowało się nazwisko Jaworskiego[5]. Rozstrzelany 3 listopada 1937 razem z Łesiem Kurbasem, Mykołą Kuliszem, Ołeksą Slisarenką, Mykołą Zerowem, Myrosławem Irczanem, Pawło Fyłypowyczem, Wołodymyrem Czechowskim i in. w masowej egzekucji ukraińskich twórców i działaczy społecznych na uroczysku Sandarmoch w Karelii.

Przypisy

  1. ↑ Robert Kuśnierz, Ukraina w latach kolektywizacji i wielkiego głodu (1929-1933), Toruń 2008, Wydawnictwo Naukowe Grado, ISBN 978-83-61201-05-2 s. 281.
  2. ↑ Robert Kuśnierz, Ukraina w latach kolektywizacji i wielkiego głodu (1929-1933), Toruń 2008, Wydawnictwo Naukowe Grado, ISBN 978-83-61201-05-2 s. 282.
  3. ↑ Шаповал Ю.І. (Jurij Szapował) Україна 20-50-х років: сторінки ненаписаної історії, Київ 1993, wyd. Наукова думка, ISBN 5-12-004009-8 s.96.
  4. ↑ Заявление в Центральную аттестационную комиссию ГУЛАГ НКВД СССР. "Настоящим сообщаю, что я отказываюсь от зачетов рабочих дней не только за истекший период, но и вообще. Я считал таковой (зачет) издевательством над человеком, которого, как и многих других, сталинское "правосудие" сперва бросает в тюрьму за то, что он украинец, не поменявший любви к своей родине на русский патриотизм, подкрашенный "интернационализмом", — которого названное правосудие без суда осуждает за несуществующее дело на медленное уничтожение в лагере, в условиях тяжелого принудительного труда, на полуголодном пайке, в сетях гнусной провокации и нравственных мучений, — а после всего этого оно, это правосудие, обещает ему сократить его медленное уничтожение — моральное и физическое — при условии так называемой "перековки", т.е. безропотного самоподчинения этому уничтожению и подкупного славославия его политики. Я лично "перековывать" себя не стараюсь, обоготворять "гениального, любимого, родного вождя всех народов" не желаю, да и вообще считаю для себя позором таким путем покупать себе волю, тем более, когда десятки тысяч украинской интеллигенции погибают в тюрьмах и лагерях в условиях, означенных выше, когда их семьи осуждены на медленную голодную смерть в условиях так называемой "культурной и зажиточной жизни", в условиях сталинской "заботы о человеке", когда сотни тысяч ограбленных украинских крестьян засевают Россию своими костями на каторжных стройках, лесозаготовках и других видах принудительных работ, когда столько же погибает их у себя на родине от голода, хотя как будто и там жить стало "веселей". Я считаю, что при таком положении вещей на Украине для меня больше будет чести умереть уже вместе с ними в общей нашей каторжной жизни, чем стремиться на волю, чтобы жить жизнью хамелеона, раболепствующего перед современным Нероном и его преторианцами, хамелеона, захлебывающегося в восторге перед политикой национального гнета и крестьянского грабежа в царстве — не строящегося социализма, а всеобщего обмана провокации и произвола. Л/п Кремль-Соловки, 30/VI-1936 года. 3/к Др. Яворский Матвей Иванович". Яворский Матвей: Академик, узник коммунистических Соловков , tekst w języku ukraińskim Шаповал Ю.І. Україна 20-50-х років: сторінки ненаписаної історії, Київ 1993, wyd. Наукова думка, ISBN 5-12-004009-8, s. 96. Szapował podaje datę 30 czerwca 1935.
  5. ↑ Lista Ukraińców rozstrzelanych w Sandarmochu

Bibliografia, literatura, linki

  • Яворський Матвій w: Dovidnyk z istorii Ukrainy, opr. Ihor Pidkova, Roman Shust, Kost Bondarenko; Lviv 1999, Wyd. Lvivskyi derzhavnyi universytet im. Ivana Franka i Vydavnyctvo Heneza, ISBN 978-966-504-237-2, biogram opracował Jarosław Hrycak
  • Robert Kuśnierz, Ukraina w latach kolektywizacji i wielkiego głodu (1929-1933), Toruń 2008, Wydawnictwo Naukowe Grado, ISBN 978-83-61201-05-2
  • Шаповал Ю.І. (Jurij Szapował) Україна 20-50-х років: сторінки ненаписаної історії, Київ 1993, wyd. Наукова думка, ISBN 5-12-004009-8.
  • Tomasz Stryjek, Historiografia a konflikt o Kresy Wschodnie w latach 1939-1953. Radzieckie, rosyjskie, ukraińskie i polskie prezentacje dziejów ziem wschodnich dawnej Rzeczypospolitej jako część „wojny ideologicznej" w okresie lat trzydziestych-pięćdziesiątych XX wieku w: Tygiel Narodów. Stosunki społeczne i etniczne na dawnych ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej 1939-1953. Praca zbiorowa pod redakcją Krzysztofa Jasiewicza, Warszawa 2002 wyd. Instytut Studiów Politycznych PAN i Oficyna Rytm ISBN 83-88794-72-8 ,s. 429-554
  • Яворский Матвей: Академик, узник коммунистических Соловков

Media użyte na tej stronie

Matvij Javorski.jpg
Matvii Yavorskyi (Matviy Yavorskyy), Ukr. Матвій Іванович Яворський (1885-1937), Ukrainian historian, arrested by Soviet OGPU in 1931, executed by NKVD 1937.