Mazury

Mazury

Mazurÿ

Herb Flaga
Państwa	Polska
Stolica	Ełk
Ważniejsze miejscowości	Ostróda, Giżycko, Kętrzyn

Mazury (daw. Mazowsze Pruskie^[1][2], Mazury Pruskie^[3][4][5], maz. Mazurÿ, niem. Masuren, lit. i prus. Mazūrai^[6]) – region kulturowy i geograficzny w północno-wschodniej Polsce, będący częścią Prus. Jest zamieszkiwany przez etnicznych Mazurów. Region ten jest zwyczajowo traktowany jako kraina historyczna^[7], mimo iż z naukowego punktu widzenia nie spełnia definicji tego pojęcia.

Etymologia

Jan Grzenia podaje, że rzeczownik Mazur pochodzi od przedrostka maz- (brudzić, smolić, mazać) – pierwotnie słowo maź, oznaczało smołę i dziegieć, pochodzi od zamieszkujących tutejsze lasy smolarzy – do którego dodano przyrostek -ur^[8]. Wyraz Mazury, który stanowi liczbę mnogą, był znany dopiero od XV wieku^[9].

Trzeba podkreślić, że Mazurami, czy też częściej Mazurami pruskimi (które to określenie pojawiło się dopiero w XIX wieku^[5]), nazywano osadników z Mazowsza i ich potomków, którzy zasiedlali te tereny od XIV wieku. Jednocześnie określenie Mazur odnosiło się do rdzennych mieszkańców Mazowsza^[9].

Położenie

Mazury jako teren Prus zamieszkany przez mieszkańców mówiących po polsku lub mazursku^[10].

Rozmieszczenie Polaków wyznania protestanckiego na Mazurach Pruskich.

Podział językowy Prus na niemieckiej mapie z 1880. Zielony – przewaga polskiego lub mazurskiego, czerwony – przewaga niemieckiego.

Mazury nigdy nie stanowiły odrębnej jednostki administracyjnej ani pod względem historycznym, ani kościelnym czy świeckim, dlatego po części nie da się ustalić ścisłych granic tego regionu. Do 1657 r. region ten był pod zwierzchnictwem Polski jako część lennych Prus Książęcych, które przeszły w 1525 na protestantyzm. Wraz z reformacją narodziła się odrębność krainy – wiara stała się głównym wyznacznikiem ludności zamieszkującej Mazury.

Od końca XIX stulecia określając granice regionu, najczęściej odwoływano się do stwierdzenia Friedricha Krosty z 1876 roku:

„Mazury sięgają tak daleko, jak daleko ludność ewangelicka mówi dialektem mazurskim”.

Kryterium to dotyczyło przede wszystkim ludności wiejskiej, ale za mazurskie uznawano także okoliczne miasta, w których odsetek mieszkańców mówiących po niemiecku był znacznie większy^[11]. Wojciech Kętrzyński, wybitny historyk zajmujący się badaniem dziejów Mazur, w 1868 r. pisał:

„Nazwę kraju mazurskiego lub Mazowsza pruskiego noszą te powiaty wschodniopruskie, które począwszy od granic Prus Zachodnich ciągną się wzdłuż granicy Królestwa Polskiego aż pod Gołdap, gdzie mała przestrzeń zaludniona dziś Niemcami, dzieli Litwinów od Mazurów”.

Linię wyznaczaną mniej więcej przez miejscowości Srokowo (Dryfort) – Węgorzewo – Gołdap uznawano za granicę rozdzielającą historycznych osadników litewskich od polskich. Za mazurskie uznawano więc powiaty: ostródzki, nidzicki (niborski), szczycieński, piski (jańsborski), mrągowski (ządźborski), giżycki (lecki), ełcki, olecki, węgorzewski (węgoborski), południową część gołdapskiego oraz południową i wschodnią kętrzyńskiego (rastemborskiego)^[11].

Takie ustalenia nie były jednak powszechne, bowiem historyk Max Toeppen z obszaru Mazur „wykluczał” Ostródę i Nidzicę, sytuując je w krainie zwanej Oberland. Uznawał, że tutejsi mieszkańcy mówią „czystym” językiem polskim, a nie gwarą^[11].

Zasięg języka polskiego wraz z gwarą mazurską był zmienny w czasie. Plebiscyt w 1920 r. nie objął już powiatów węgorzewskiego i gołdapskiego, które uznano za zgermanizowane. Jeszcze na początku XIX w. za parafie mazurskie, uznawano nawet Bezławki w powiecie kętrzyńskim. W tym samym czasie folwarki należące do Fahrenheidów, leżące na terenie dzisiejszego obwodu kaliningradzkiego, nosiły nazwy: Mleczak (Milchbude), Taluliszki (Auerfluss), Węgorzyn (Angerau) itp. Od początku XVIII w. urzędnicy pruscy stosowali określenie „starostwa polskie”, które w obrębie historycznej Galindii obejmowały tereny od szczycieńskiego na wschód. Te na zachód, łącznie ze Szczytnem zaliczano do Prus Górnych. W 1818 r. wraz z powstaniem pruskich powiatów dotychczasowe starostwa polskie w Galindii oraz w Prusach Górnych (od Ostródy i Działdowa do wschodnich granic tej krainy) zaczęto nazywać Mazurami^[11].

Z biegiem lat zasięg „mazurskości” zaczął się kurczyć, na co miały wpływ procesy germanizacyjne i modernizacyjne społeczeństwa pruskiego, a także emigracja na zachód najuboższych Mazurów. Po 1945 roku, wraz z wymianą ludności, Mazury pod względem historyczno-kulturowym w zasadzie przeszły do historii. W związku z tym faktem współcześnie trudno jest określić dokładny zasięg Mazur. Wiele zależy od tego jakie kryteria – mniej lub bardziej obiektywne – obierze się i do jakiego okresu będzie się odnosić^[11].

Wyraźne granice region posiada na odcinkach południowym (graniczy z Mazowszem), wschodnim (graniczy z Podlasiem i Suwalszczyzną) i wzdłuż większości odcinka zachodniego (granice z Warmią oraz ziemią chełmińską, a ściślej – ziemią lubawską). Na pozostałych odcinkach przechodzi w Prusy Górne, Prusy Dolne oraz Litwę Mniejszą.

Za mazurskie można uznawać powiaty (w zasięgu sprzed 1945 roku): kętrzyński (po Bezławki i Kętrzyn), węgorzewski, południową część gołdapskiego, giżycki, olecki, mrągowski, ełcki, piski, szczycieński, nidzicki (z Działdowem) i południową część ostródzkiego wraz z Ostródą^[11].

Ze względu na różnice dialektalne w różnych częściach Mazur, wyróżnia się ich podział na:

• Mazury Zachodnie (Ostróda – przewaga dialektu chełmińskiego, Działdowo, Nidzica, Olsztynek, Wielbark, Pasym i Szczytno – przewaga dialektu chełmińskiego i zachodniego Mazowsza),
• Mazury Środkowe (Mrągowo – przewaga dialektu chełmińskiego i wschodniego Mazowsza, Giżycko, Mikołajki, Ruciane-Nida, Pisz, Orzysz i Ryn – przewaga dialektu wschodniego Mazowsza, Kętrzyn i Węgorzewo – nowe dialekty mieszane),
• Mazury Wschodnie (Ełk, Biała Piska i Olecko – przewaga dialektu wschodniego Mazowsza, Gołdap – nowe dialekty mieszane)^[12][13][14].

Historia

Początki osadnictwa

Ludy bałtyckie w 1200 roku.

Kurhan jaćwieski

Najstarsze ślady osadnictwa pochodzą sprzed 15 tys. lat. W XIII–V w. p.n.e. odkryto tu ślady kultury łużyckiej^[15].

Około VI wieku p.n.e. na terenach Półwyspu Sambijskiego i Galindii wykształciła się z grup osadniczych kultura kurhanów zachodniobałtyjskich^[16]. Śladami ich istnienia są pozostałości wznoszonych na wzniesieniach niewielkich kurhanów z warstwą ciałopalną pod nasypem. Przestrzeń kurhanu ograniczały kamienne kręgi oddzielające przestrzeń sacrum, które jednocześnie wyznaczały horyzont świata zmarłych. Kamienno-ziemne nasypy broniły wejścia do miejsca pochówku.

W VI–V w. p.n.e. pojawili się Bałtowie, a po nich plemiona germańskie wraz z kulturą wielbarską.

W trzech pierwszych wiekach naszej ery uformował się szereg mniejszych i większych zespołów typu plemiennego. Grupy te w VI i VII wieku wytworzyły 3 główne wspólnoty odpowiadające początkowym formom związków plemiennych:

• Zespół galindzki – sformowany przez Galindów, wraz z później wyodrębnionymi plemionami Bartów i Sasinów
• Zespół jaćwieski – obejmujący Jaćwież, Dainowię i Polleksię
• Zespół estyjski – w którego skład weszły Sambia, Skalowia, Nadrowia, Natangia, Warmia, Pogezania i Pomezania^[5].

To właśnie Zespół estyjski został później nazwany Prusami. Jak twierdzi dr. Alina Naruszewicz-Duchlińska rozszerzenie nazwy Prusy na Galindię i Barcję to pozostałość historiografii średniowiecznej^[5].

Prusowie

Prusy w XIII wieku.

Nazwa Prusy pojawiła się po raz pierwszy w połowie IX wieku w Geografie Bawarskim jako Bruzi^[16]. W X wieku w kronice Ibrahim ibn Jakuba odnotowano: Z Mesko sąsiadują na wschodzie Rus, a na północy Borus. Pierwszy zapis w łacińskiej formie językowej znajduje się w „Dagome iudex”. Brzmi on następująco: Pruzze usque in locum, quo dicitur Russe, czyli Prusowie aż do miejsca, gdzie się Ruś nazywa. W żywocie św. Wojciecha, pochodzącym z początków XI wieku oddano wahania misjonarza, który się zastanawiał utrum Liuticenses […] an Pruzzorum fines adiret, czyli czy do Lutyków, czy też do Prusów obrać drogę. Nazwa Prusowie przyjęła się na trwałe w europejskim nazewnictwie od XI wieku, wypierając używane dotychczas określenie Estowie (Aesti)^[5].

W latach wczesnego średniowiecza tereny Mazur zamieszkiwały plemiona:

• Galindów (bez środkowo-północnego obszaru, który przypadł w późniejszych latach Warmii biskupiej) – nazwę Galindia wywodzi się od wyrazu galas, oznaczającego koniec, kres. Za granicami Galindii nie mieszkało żadne plemię pruskie stąd była określana jako kraj położony na końcu świata^[5]
• Sasinów (zachodni teren dzisiejszych Mazur) – staropruski wyraz sasins znaczy zając, czasami określa się te tereny nazwą ziemią zajęcy
• Bartów (dzisiejsze okolice Kętrzyna)
• Jaćwingów (dzisiejsze okolice Ełka i Olecka) – Sudowia wzięła swą nazwę od rzeki Suduone (Sudonia), dzisiejszej Szeszupy^[5]

Plemiona te nigdy nie utworzyły jednolitego państwa, co ułatwiło ich podbój przez zakon krzyżacki.

Zakon krzyżacki

Z początkiem XIII wieku książęta: Władysław Odonic, Konrad Mazowiecki, Mściwoj I (książę gdański), Leszek Biały (książę krakowski) Henryk Brodaty (książę śląski), rozpoczynają akcję chrystianizacyjną na terenach Prus.

W 1233 rozpoczął się podbój Prus. Wzięli w nim udział rycerze z Polski, Czech, a także krajów Europy zachodniej. Prusowie zorganizowali nieudane powstania i w 1283 ich tereny zostały opanowane.

Zwierzchnictwo polskie

Prusy w 1525 r.

Mazury jako jeden z regionów kulturowych dawnych Prus.

14 marca 1440 w Kwidzynie powstał Związek Pruski – konfederacja szlachty i miast pruskich skierowana przeciw Krzyżakom. Na jego prośbę w 1454 król Kazimierz IV Jagiellończyk ogłosił włączenie regionu do Korony Królestwa Polskiego. Po pokoju toruńskim kończącym wojnę trzynastoletnią Mazury współtworzyły lenno polskie: Prusy Zakonne do 1525, a następnie świeckie Prusy Książęce. Mazury stały się jednym z wiodącym regionów polskiej reformacji, a po przybyciu Jana Maleckiego (1537) położony na wschodzie Mazur Ełk stał się jednym z wiodących polskich ośrodków drukarskich. W latach 1543–1552 w Ełku i Królewcu wydano więcej książek w języku polskim niż w całej Rzeczypospolitej^[17]. Polskie drukarstwo funkcjonowało także w innych miastach regionu, np. w Węgoborku^[17]. W 1546 powstała w Ełku tzw. Akademia Mazurska, wiodąca polskojęzyczna szkoła całych Prus Książęcych, której pierwszym rektorem został syn Jana Maleckiego, Hieronim, który położył zasługi w tworzeniu wzorców literackiego języka polskiego.

Miasto Węgobork na rycinie z XVIII w.

W 1618 roku władzę w Prusach przejęła brandenburska linia dynastii Hohenzollernów. Ówczesna polityka uwikłała kraj w wiele wojen i ostatecznie doprowadziła do uniezależnienia Prus od Polski. W 1656 roku Fryderyk Wilhelm, elektor brandenburski, zawarł z królem szwedzkim przymierze skierowane przeciw Polsce. Jesienią 1656 roku do Prus wtargnęli Tatarzy, pustosząc wiele wsi i miasteczek. W następnym roku Tatarzy ponownie napadli południowo-wschodnie Prusy. Spłonęły wtedy m.in. Gołdap i Dubeninki. Tysiące kobiet i mężczyzn wzięto w jasyr. Zabierano konie, bydło i owce. Po podpisaniu traktatów walewsko-bydgoskich (1657 r.) i w wyniku pokoju zawartego między Polską i Szwecją w 1660 roku w Oliwie Fryderyk Wilhelm zwany „Wielkim Elektorem” przestał być lennikiem Polski stał się suwerennym władcą w Prusach Książęcych^[16].

W latach 1633–1639, za pozwoleniem króla Polski Władysława IV Wazy, starostwem ostródzkim na zachodnich Mazurach zarządzał Jan Chrystian brzeski, jeden z ostatnich książąt z dynastii Piastów; zmarł w Ostródzie. Król Władysław IV wizytował Mazury w lipcu 1639^[18]. Wizytę opisywał towarzyszący królowi kanclerz wielki litewski Albrycht Stanisław Radziwiłł^[18].

Królestwo Prus

W wyniku koronacji w Królewcu Fryderyka I na króla w 1701 roku w Prusach powstało królestwo. Następcy Fryderyka: Fryderyk Wilhelm I i Fryderyk II Wielki przekształcili Prusy w państwo militarne i biurokratyczne. Społeczeństwo zostało podporządkowane państwu. Upowszechniano oświatę, rozbudowywano ulice, sztuczne kanały. Wprowadzono uprawę ziemniaków^[16].

„Kurek Mazurski” dwujęzyczne polsko-niemieckie pismo wydawane na Mazurach w latach 1849–1851 z inicjatywy Ligi Polskiej^[19]

Lata 1709–1711 to epidemia dżumy pustoszącej pruskie miasta i wsie. Ludność zmniejszyła się o jedną trzecią. Rozpoczęto akcję kolejnej kolonizacji. W latach trzydziestych, na wyludnione przez zarazę tereny, sprowadzono emigrantów z arcybiskupstwa salzburskiego. Kolejne cierpienia przyniosła wojna siedmioletnia i kontrybucje nałożone na Prusy^[16].

Konsekwencją I rozbioru Polski w 1772 roku było połączenie Prus z Pomorzem i Brandenburgią. Od tego momentu zaczęły funkcjonować nazwy urzędowe: Prusy Wschodnie i Prusy Zachodnie. Zabór nowych terytoriów otworzył nowe rynki zbytu. Rozkwitł handel i rzemiosło^[16].

Od XIX w. w opozycji do prób germanizacyjnych rozwijała się polska prasa. Wybrane tytuły od najstarszego: Przyjaciel Ludu Łecki, Kurek Mazurski, Prawdziwy Ewangelik Polski, Gazeta Lecka, Gazeta Ludowa, Goniec Mazurski, Mazur.

Oświata

W okresie panowania Fryderyka I powstają na Mazurach szkoły ludowe, a w 1714 roku pierwsze szkoły elementarne. Szkoły utrzymywane były przez gminy, urzędy dominialne, chłopów i miejscową szlachtę. Obowiązywał podatek zależny od wielkości majątku. 11 grudnia 1845 roku ukazała się ustawa szkolna, w której państwo pruskie starało się wywierać większy nacisk na jakość pracy szkół. W leśniczówkach i majątkach, w których uczyło się najwyżej kilkoro dzieci, naukę prowadziły prywatne nauczycielki. W 1873 roku do szkół wprowadzono obowiązkowy język niemiecki. W okresie panowania Bismarcka język polski wyeliminowano ze szkół, urzędów i kościołów. W drugiej połowie XIX w. obrońcy mowy polskiej: Krzysztof Celestyn Mrongowiusz i Gustaw Gizewiusz pisali memoriały, protesty i artykuły przeciw rugowaniu języka polskiego z nauczania. Ich memoriał, Gustaw Gizewiusz, dostarczył królowi Prus. W wyniku tych działań król odwołał radcę szkolnego Rettiga^[20].

I wojna światowa, okres międzywojenny i II wojna światowa

Mazury (niem. Masuren) na mapie Prus Wschodnich sprzed 1945 roku.

Zniszczony Olsztynek w czasie I wojny światowej

Na Mazurach toczyły się zmagania I wojny światowej, przynosząc znaczne zniszczenia wielu miejscowościom.

Powstanie II Rzeczypospolitej i przegrana Niemców zapoczątkowały spór o przynależność Mazur. Na Warmii, Mazurach i Powiślu przeprowadzono plebiscyt, mający określić do kogo mają należeć te dominia. Wyniki głosowania były dla Polski niekorzystne – 97% ludności opowiedziało się za przyłączeniem Mazur do Niemiec. Spośród miast, Działdowo zostało włączone do odrodzonej Polski.

(c) Bundesarchiv, B 145 Bild-P017317 / Frankl, A. / CC-BY-SA 3.0

Chata mazurska ok. 1930 r.

Z początkiem lat 30. XX w. organizacje hitlerowskie na Mazurach uzyskują silne poparcie. Rządy NSDAP doprowadziły do zaniku bezrobocia, zdynamizowały rozwój gospodarczy. Poprawił się stan zamożności mieszkańców. Mazurzy otrzymali pełne prawa obywateli III Rzeszy^[21].

W roku 1933 zaczęła się pogarszać sytuacja działaczy polskich na Mazurach. Jan Boenigk został aresztowany, Gustaw Leyding trafił do więzienia. Grożono chłopom przyznającym się do polskości i posyłających dzieci do polskich szkół. Działalność ta przyniosła efekty – wielu przenosiło dzieci do szkół niemieckich, w wyniku czego polskie szkoły były zamykane. Mazurzy o polskich korzeniach wypisywali się ze Związku Polaków w Niemczech^[22]. Przeprowadzono urzędową germanizację nazw miejscowości oraz jezior, rzek czy lasów, które uznano za zbyt polsko brzmiące. Proces najbardziej się nasilił w 1938 r., gdy w całych Prusach zmieniono kilka tysięcy nazw.

Wybuch wojny stał się początkiem eksterminacji polskich działaczy. Zakazany był druk książek religijnych w języku polskim. 10 tysięcy miejscowości zmieniło nazwy na „bardziej” niemieckie^[23].

Wilczy Szaniec

Ze względu na przygraniczne, strategiczne położenie w Prusach znajdowały się liczne obiekty militarne: koszary wojskowe, kwatery dowódców, bunkry, schrony i umocnienia. W 1939 roku przeprowadzono tu koncentrację wojsk mających uderzyć na Polskę, a w 1941 roku na Związek Radziecki. W gospodarstwach pracowało wielu robotników przymusowych z podbitych państw^[16].

• W 1941 pod Kętrzynem wybudowana została kwatera główna Hitlera – Wilczy Szaniec i kwatery pomocnicze.
• 20 lipca 1944 roku w Gierłoży doszło do nieudanego zamachu na Adolfa Hitlera.

Z 2,3 miliona mieszkańców Prus Wschodnich sprzed radzieckiej ofensywy do marca 1945 roku pozostało tylko 400 tysięcy^[16].

Okres powojenny

Po II wojnie światowej decyzją podjętą na konferencji w Teheranie i ostatecznie w Poczdamie większą część Mazur przyłączono do państwa polskiego. Wytyczoną nową, sztuczną granicę polsko-radziecką potwierdziła umowa podpisana w Moskwie 16 sierpnia 1945^[24]. Terytorium Prus Wschodnich podzielone zostało na część północną – którą wcielono do Związku Radzieckiego i południową – która znalazła się w granicach Polski.

Autochtoniczna ludność mazurska była bardzo źle traktowana przez ludność napływową. Uważano ich za Niemców. Po wojnie grasowały tu bandy rabunkowe^[23].

Także terenowi przedstawiciele polskich władz, w stosunku do ludności mazurskiej, działali bezprawnie^[26].

Mazurski działacz społeczny dr Edward Szymański w artykule pt. Położenie gospodarcze ludności mazurskiej w województwie olsztyńskim pisał^[25]:

Mieczysław Moczar, wojewoda olsztyński od października 1948 do kwietnia 1952, przedwojennych bojowników o polskość Warmii i Mazur uznał za wrogów klasowych. Taka postawa ówczesnych władz powodowała wyobcowanie mazurskich patriotów i była przyczyną ich wyjazdów do Niemiec. Tak się stało z potomkami ludowego poety Michała Kajki. Szykanowano Karola Małłka, pozbawiając go kierownictwa Mazurskiego Uniwersytetu Ludowego, odsuwając go na margines życia społecznego^[27]. Autochtoni na zaostrzoną politykę władz reagowali coraz większą liczbą wniosków o wyjazd do Niemiec. Ludność miejscowa masowo występowała o poświadczenie obywatelstwa niemieckiego w RFN, ale także w ambasadach Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii w Warszawie. Osoby nie chcące poddać się akcji ankietyzacji szykanowano niewydawaniem im listów i paczek, a także bonów mięsno-tłuszczowych^[27].

Akcja wysiedleńcza Mazurów trwała do 1950 i objęła 72 000 osób. Pozostali zostali poddani przymusowej weryfikacji – na 120 tysięcy około 35 tysięcy odmówiło. W 1949 r. zweryfikowano siłą 19 000 osób. Nadano im polskie obywatelstwo. W kolejnych falach emigracji: w 1956 z Mazur wyjechało 30% autochtonów, a w 1975 r., w wyniku porozumienia polsko-niemieckiego kolejnych 50 000^[28].

W miejsce byłych mieszkańców Mazur przybyła ludność z dawnych Kresów: Wileńszczyzny, Podola i Wołynia, a także Polacy wracający z Syberii. W ramach akcji Wisła w 1947 roku przesiedlono na północny obszar dawnego województwa olsztyńskiego Łemków i Ukraińców z Polski południowo-wschodniej.

Prasa na Mazurach po II wojnie światowej

„Wiadomości Mazurskie” 4 stycznia 1946 r.

Włączenie terenów Prus Wschodnich w organizm państwa polskiego przyniosło konieczność integracji społeczności o różnych nawykach, postawach politycznych, zróżnicowanym poziomie kultury ogólnej i pochodzeniu narodowościowym. Istotną rolę odegrała tu prasa. Już w kwietniu 1945 roku pracownik Urzędu Informacji i Propagandy, Eugeniusz Modzelewski, wywieszał w olsztyńskim ratuszu pisaną ręcznie gazetkę ścienną. Wśród pierwszych, wydawanych po wojnie gazet ukazał się Głos Ziemi – jako organ Stronnictwa Ludowego na Okręg Mazurski, pierwszy numer pojawił się już 20 maja 1945 r., początkowo jako druk powielaczowy.

Inną inicjatywą Wojewódzkiego Urzędu Informacji i Propagandy w Olsztynie były wydawane od 1 sierpnia 1945 r. Wiadomości Mazurskie redagowane przez Ludwika Zielińskiego. Ukazywały się w formacie kancelaryjnym, drukowane w dwóch kolumnach na papierze pakunkowym. Łącznie ukazało się 36 numerów. Wydawania zaprzestano na skutek konieczności zmian składu redakcji i administracji. Pismo redagowane było w duchu programu głoszonego przez Polską Partię Robotniczą.

Gazety były narzędziem antyniemieckiej propagandy. W „Wiadomościach Mazurskich” w 1947 roku czytamy: Wierzymy, że oto niezadługo już pozostaniemy sami, my Polacy na tej odwiecznie polskiej ziemi wydartej z pazurów niemieckiej bestii^[29]. Ostatni numer Wiadomości Mazurskich ukazał się 30 kwietnia 1947 r^[30].

Kalendarium

Daty w historii Mazur^[31]:

• 10000 lat p.n.e. – Z tego okresu pochodzą zebrane z piaszczystych wydm w okolicach Ostródy narzędzia kultury świderskiej^[20].
• 1500 lat p.n.e. – Z tego okresu pochodzą siekierki typu wschodniobałtyckiego znalezione w Grabinku, Dylewie i Turznicy^[20].
• 500 lat p.n.e. – Z tego okresu pochodzą brązowe bransolety kultury łużyckiej znalezione przez archeologów w Ostródzie^[20].
• 500–400 lat p.n.e. – Z tych lat pochodzą kurhany i cmentarzyska w Brzydowie, Tyrowie i Mostkowie^[20].
• 54–211 n.e. – Z tego okresu pochodzą monety rzymskie znalezione w Gierłoży, Ostródzie, Durągu. W Domkowie na terenie grodziska odkryto fragment naczynia terra singillata wyrabianego w warsztatach rzymskich Galii i Nadrenii^[20].
• 23 kwietnia 997 – Z rąk Prusów ginie święty Wojciech.
• 9 marca 1009 – Prusowie zabijają świętego Brunona z Kwerfurtu
• styczeń 1226 – Konrad Mazowiecki proponuje Zakonowi misję podboju Prus.
• styczeń 1230 – Papież Grzegorz IX udzielił zgodę na podbój Prus.
• 1242 – I powstanie Prusów przeciw Krzyżakom.
• 1249 – koniec powstania Prusów. Podpisany został układ w Dzierzgoniu.
• 1260–1273 – II powstanie Prusów.
• XIV/XV w. – pierwsze lokacje miast na Mazurach, głównie na zachodzie i południu regionu. Prawa miejskie otrzymują kolejno: Dąbrówno (1326), Ostróda (1329), Działdowo (1344), Rastembork (ob. Kętrzyn; 1357), Olsztynek (1359), Nibork (ob. Nidzica; 1381), Pasym (1386), Dryfort (ob. Srokowo; 1405), Ządzbork (ob. Mrągowo; 1407), Ełk (1435)

Bitwa pod Grunwaldem, obraz Jana Matejki z 1878

• 15 lipca 1410 – wojska polskie i litewskie zwyciężają Krzyżaków pod Grunwaldem.

Akt oddania się stanów pruskich królowi Polski Kazimierzowi IV Jagiellończykowi i Koronie Królestwa Polskiego, 1454, Archiwum Główne Akt Dawnych.

• 1454 – Stany pruskie wypowiedziały posłuszeństwo zakonowi krzyżackiemu i zwróciły się do króla Kazimierza IV Jagiellończyka z prośbą o włączenie Prus, w tym Mazur, do Królestwa Polskiego. Król przychylił się do prośby i ogłosił inkorporację regionu, po czym wybuchła wojna trzynastoletnia
• 1466 – pokój toruński, Mazury lennem Polski
• 1519–1521 – Wojna polsko-krzyżacka
• 1546 – pierwsza na Mazurach szkoła średnia powstała w Ełku, jej pierwszym rektorem został Hieronim Malecki
• XVI w. – kolejne lokacje miast, prawa miejskie otrzymują kolejno: Olecko (1560), Gołdap (1570), Węgobork (ob. Węgorzewo; 1571), Lec (ob. Giżycko; 1573)
• 1579 – w Nidzicy powstała pierwsza na Mazurach publiczna szkoła dla dziewcząt^[32]
• 1611 – polski Sejm oddaje Prusy w lenno elektorowi brandenburskiemu.
• 1626–1629 – Prusy cierpią w wojnie polsko-szwedzkiej.
• XVII w. – kolejne lokacje miast, prawa miejskie otrzymują Barciany (1628) i Pisz (1645)
• 1639 – wizyta króla Polski Władysława IV Wazy, król gości kolejno m.in. w Ełku, Piszu, Nidzie i Szczytnie^[18]
• 8 października 1656 – bitwa pod Prostkami, w której Polacy pod wodzą hetmana Wincentego Aleksandra Gosiewskiego, wspomagani przez Tatarów, odnoszą zwycięstwo nad połączonymi siłami szwedzko-brandenburskimi
• 1656 – Tatarzy spustoszyli południowe Mazury

Miasto Ełk na rycinie z XVII w.

• 1657 – traktaty welawsko-bydgoskie, utrata Mazur przez Polskę
• 1698 – konferencja na zamku piskim króla Polski Augusta II Mocnego i elektora Fryderyka III, zostaje zawarta tzw. umowa piska
• 18 stycznia 1701 – w Królewcu Fryderyk III, elektor brandenburski, koronuje się na pruskiego króla
• 1708–1711 – w Prusach szerzy się zaraza
• 1709 – pobyt króla Polski Stanisława Leszczyńskiego w Piszu
• 1722–1726 – prawa miejskie otrzymują Biała Piska, Szczytno, Wielbark, Ryn, Orzysz i Mikołajki
• 1734, 1736 – ponowny pobyt króla Stanisława Leszczyńskiego na Mazurach: w Piszu i Węgoborku
• 1765–1772 – w krainie Wielkich Jezior Mazurskich powstają pierwsze sztuczne kanały
• 1772 – po I rozbiorze Polski Mazury zostały włączone w skład nowo powstałej prowincji Prusy Wschodnie

Bitwa pod Frydlandem na obrazie Jeana-Louisa-Ernesta Meissoniera z ok. 1875

• 1806 – kampania wojsk francuskich i polskich na Mazurach
• 1807
  • 14 czerwca – bitwa pod Frydlandem, w której Francuzi i Polacy odnieśli zwycięstwo nad Rosjanami. Ranny w bitwie został generał Jan Henryk Dąbrowski. Zwycięstwo utorowało drogę do utworzenia Księstwa Warszawskiego
  • czerwiec – polskie oddziały generałów Jana Henryka Dąbrowskiego i Józefa Zajączka zajmują północne i wschodnie Mazury
• 1831–1832 – epidemia cholery pustoszy Prusy
• 1845–1860 – budowa Kanału Elbląskiego
• 1867–1868 – powstają węzłowe stacje kolejowe w Korszach i Ełku
• 1871 – Prusy, w tym Mazury, weszły w skład II Rzeszy Niemieckiej.
• 1873 – zarządzeniem władz wycofano język polski z nauczania w szkołach.
• styczeń 1882 – piórem Wojciecha Kętrzyńskiego ukazała się praca O ludności polskiej w Prusiech..., wydana we Lwowie.
• 1885 – w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego stolicą Mazur zostaje nazwany Ełk

Ostróda – największe miasto Mazur na pocz. XX w.

• 1896 – w Ełku powstaje Mazurska Partia Ludowa, pierwsza organizacja polityczna Mazurów
• 1905 – największymi miastami Mazur są kolejno Ostróda, Ełk, Rastembork i Gołdap, populacja żadnego nie przekracza 15 tys.
• 1911 – początek budowy nieukończonego Kanału Mazurskiego
• 1920 – przeprowadzone zostały plebiscyty na Warmii, Powiślu i Mazurach, Działdowo w granicach odrodzonej Polski bez plebiscytu.
• 1928 – Ordynacja szkolna zezwoliła na zakładanie polskich szkół w Prusach Wschodnich.
• kwiecień 1943 – Konferencja w Teheranie przyznaje Mazury Polsce
• 1944 – Zamach 20 lipca – zamach na życie Adolfa Hitlera w jego kwaterze w Wilczym Szańcu
• 1945
  • Armia Czerwona zajmuje Prusy Wschodnie
  • Polska przejmuje administrację po wycofaniu czerwonoarmistów, Mazury współtworzą okręg mazurski, z wyjątkiem powiatu działdowskiego, pozostającego częścią województwa warszawskiego
  • Wydminy otrzymują prawa miejskie, by po kilku miesiącach je utracić
• 1946 – uruchomiona została żegluga na Wielkich Jeziorach Mazurskich
• 1950 – stabilizuje się podział administracyjny na Mazurach: region jest podzielony pomiędzy województwa olsztyńskie (większość Mazur) oraz białostockie (wschodnie powiaty: ełcki, gołdapski i olecki), podział obowiązuje do 1975
• 1962 – Korsze otrzymują prawa miejskie

• 1966 – Ruciane-Nida otrzymuje prawa miejskie jako najmłodsze miasto na Mazurach
• 1975 – nowy podział administracyjny dzieli Mazury pomiędzy województwa olsztyńskie (zachód), suwalskie (wschód) i ciechanowskie (fragment południowo-zachodni z Działdowem), podział obowiązuje do 31 grudnia 1998
• 1996 – początek obsługi lotów cywilnych przez lotnisko w Szymanach
• 1998 – największymi miastami Mazur są kolejno Ełk, Ostróda, Giżycko i Kętrzyn, są to jedyne miasta o populacji przekraczającej 30 tys.
• 1999 – wizyta papieża Jana Pawła II w Ełku (ok. 300.000 pielgrzymów)
• 1999 – kolejny podział administracyjny Polski. Mazury zostają przyłączone do województwa warmińsko-mazurskiego
• 2016 – otwarcie rozbudowanego portu lotniczego Olsztyn-Mazury w Szymanach, jedynego portu lotniczego na Mazurach
• 2017 – największymi miastami Mazur są kolejno Ełk, Ostróda, Giżycko i Kętrzyn.

Mazurzy

Mieszkańcy Mazur w większości byli protestantami, a ściślej luteranami, mówiącymi po polsku, często w gwarze mazurskiej. Uprzednio tereny zamieszkiwane przez nich nazywano polskimi powiatami, a ludność polskimi Prusakami^[33]. Przed 1945 rokiem byli poddawani germanizacji. W okresie powojennym byli polonizowani oraz wyjeżdżali do Niemiec Zachodnich. W 2008 r. w regionie żyło około 5 tys. Mazurów.

Hymn mazurski

Kultura ludowa

Strój mazurski

Już Krzyżacy mieli problemy z obrzędowością Prusów. Ustęp z Układu Dzierzgońskiego narzuconego przez Krzyżaków stłumionemu powstaniu pruskiemu w 1249 r.

Wśród mazurskich ludów istniał nie pisany zakaz wykonywania pewnych prac gospodarskich w niektóre dni w roku np. w czwartek po kolacji. Wierzono, że kto nie przestrzega tego zakazu temu zwierzętom tzw. zmory zaplotą ogony i grzywy. Szycie w takie dni miało powodować ślepotę u zwierząt. Różne przestrogi wyciągano z zachowania zwierząt: piejąca kura była zwiastunem nieszczęścia^[35].

Przed Bożym Narodzeniem w domach wieszano wieniec adwentowy pleciony z choinki, zdobiony wstążkami i świeczkami, zawieszany w pokoju pod sufitem^[35].

Do 1945 r. na Mazurach nieznany był zwyczaj łamania się opłatkiem, a świąteczne choinki zaczęto stawiać w domach dopiero około 1910 r.^[36]

Pierwszego dnia świąt obchodzono Jutrznię na Gody w której udział brała cała wieś. Według wierzeń w okresie od Bożego narodzenia do Trzech Króli chodziły czarownice i złe duchy. By się diabeł nie kręcił nie wolno było prząść, rąbać drewna – bo w zasięgu odgłosów będą puste kłosy^[35].

Dwanaście dni pomiędzy Bożym Narodzeniem a świętem Trzech Króli miało określać pogodę, jaka będzie panować w każdym miesiącu nadchodzącego roku oraz przepowiadano przyszłość. Okres ten nazywano dwunastkami:

• Jeśli Boże Narodzenie przypadało w niedzielę, zima miała być ciepła, wiosna wilgotna a lato przyjemne, jesień wilgotna, zboża miały być obfite w małżeństwach miał panować pokój.
• Jeżeli w Boże Narodzenie panowała piękna pogoda, nadchodzący rok miał przynieść dużo pięknego zboża.
• Jeśli w pierwszy dzień po Bożym Narodzeniu panowała piękna pogoda, przychodzący rok miał przynieść niesnaski^[37].

Rzeźba Pofajdoka w Szczytnie

Od nowego roku po wsiach chodziły zespoły przebierańców, zwanych Napierkami, Klonami, Szymonami^[36] – ubranych w maski kóz, baranów, niedźwiedzi. W ostatni dzień roku urządzano psotowanie – zatykano kominy, malowano szyby. W ostatni dzień karnawału Mazurzy urządzali najczęściej składkowe zabawy i bawiono się do północy. W Świętego Jana przestrzegano zakazu przychodzenia obcych do domu, nie zbierano niektórych ziół. Po tym dniu dziewczęta rzucały wianki na wodę, pod poduszki kładły wianki z macierzanki – by przyśnił się przyszły mąż. Odpowiednikiem polskich dożynek był mazurski Plon. W Zaduszki karmiono dziadów proszalnych pod kościołami. Na weselach tańczono kosejdera, żabkę, dziada, chodzonego. Po drugim dniu wesela pannę młodą przeprowadzano do nowego domu. Tydzień po weselu były poprawiny i pierwszą wizytę młodzi składali rodzicom małżonki^[38].

W mazurskiej wyobraźni występował cały szereg demonów: topników (topiących w jeziorach ludzi), ogników i mar. Mazurskie diabły przybierały postacie zwierząt i ptaków, mieszkały w lasach i na bagnach. Mogły być złe lub dobre. Demon Kłobuk miał przybierać postać czarnego kurczaka^[34].

Wierzono w czarownice, które miały odbierać krowom mleko i rzucać uroki na młode zwierzęta i dzieci. Złym mocom zapobiegano kładąc siekiery w narożach obór, liczono wspak jednocześnie spluwając, wiązano czerwone wstążki. Głównym motywem twórczości ludowej był diabeł i chytra baba z którymi wiążą się ludowe przysłowia i powiedzenia np.:

• Przez babę do diabła,
• Gdzie diabeł nie może tam babę pośle^[38].

Architektura wsi mazurskich

Typowa historyczna zabudowa wiejska składała się przede wszystkim z kościoła z wieżą posadowionego w centrum wsi, karczmy, folwarku oraz regularnej kępy drzew na wzniesieniu, gdzie znajdował się cmentarz. Typowymi obiektami w mazurskich wsiach były także budynki kuźni, wiatraka, remizy strażackiej, młyna i szkoły. Najwięcej wsi czynszowych powstało na podstawie przywileju lokacyjnego^[16].

Cechy wyróżniające budownictwo mazurskie to przede wszystkim:

• budynki drewniane w rzucie prostokątnym,
• chaty drewniane na planie krzyża,
• zabudowa z czerwonej cegły z dachami krytymi dachówką,
• dach dwuspadzisty,
• ściany wykonane z dobrego materiału,
• drzwi wejściowe znajdują się w ścianie dłuższej,
• zdobnictwo jest oszczędne.

Zagroda mazurska z domem ustawionym szczytem do drogi.

Zdobione były drzwi, szczyty i okienne obramienia. Nowsze budynki mieszkalne często wyposażone są w ganki^[39].

Fragment podcienia szczytowego chałupy z okolic Mrągowa (za Boetticherem).

Przed wiekami mazurskie chaty budowano na zrąb. Szczyty domów modelowano za pomocą układu desek. Szkielet był z belek a ściany okładano deskami. Dach kryto trzciną, słomą lub gontem. Krokwie ozdabiano np. głową końską. Okiennice ozdabiane były wycięciami. Domy budowano z podcieniem. Jednym z charakterystycznych elementów budownictwa wiejskiego była tzw. ciemna kuchnia. Cechą charakterystyczną mazurskiej zagrody chłopskiej było oddzielne położenie budynku mieszkalnego od zabudowań gospodarczych. Jedynie w biedniejszych zagrodach stawiano jeden budynek mieszkalno-inwentarski.

Mazurskie wsie miały kształt ulicówek – położonych wzdłuż drogi, rzeki albo, rzadziej, kształty owalne – gdy chałupy budowano wokół np. kościoła lub stawu^[20].

W II połowie XIX wieku budownictwo murowane zaczęło wypierać drewniane. Powstawały charakterystyczne budynki mieszkalne i użytkowe z czerwonej cegły. Za panowania gaulaitera Ericha Kocha w latach 30 XX wieku masowo powstawały charakterystyczne kochówki – niewielkie, parterowe domki pokryte tynkiem z dwuspadzistym dachem o charakterystycznej linii z lekko wklęsłymi bokami^[16].

Wyposażenie wnętrz

Wyposażenie chałup zależne było od zamożności gospodarzy. Wnętrza jednoizbowe podzielone były na obszerną izbę, do której wchodziło się przez sień oraz komorę i zapiecek. Izba pełniła jednocześnie funkcje kuchenne i sypialne oraz jako pomieszczenie dziennego pobytu. Na meble składały się łóżka (od najprostszych pryczy, po okazałe z baldachimem – czyli podniebziem. Do spania wykorzystywane były także ławy skrzyniowe – ślubanki, w których mieściła się pościel. Głównym elementem wnętrza był ogromny piec. W drugiej połowie XIX wieku do mazurskich chałup zawitały przyozdobione firankami i koronkami kredensy. Pod oknem znajdował się stół, malowane ławy i krzesła zydle zdobione ażurowymi motywami koniczynek, serduszek, lub półksiężyców. Przy stołach zbierały się rodziny do spożywania posiłków. Jedzono drewnianymi łyżkami z jednej lub kilku cynowych bądź glinianych naczyń. Niemowlęta przebywały w kołyskach a dziadkowie zajmowali zapiecek. Odzież przechowywano w zdobionych skrzyniach, które później zastąpiły komody, a następnie upiększane motywami roślinnymi szafy. Ściany domów w późniejszym okresie malowano wapnem.

Pierwotnie do uprawy roli chłopi używali radła, do orki soch a później pługów.

Warunki naturalne

(c) nocnalunatyczka, CC BY-SA 3.0

Śniardwy – największe jezioro na Mazurach i w całej Polsce.

Krajobraz regionu został ukształtowany przez ostatnie zlodowacenie około 14 000–15 000 lat temu. Z tego okresu pochodzi, znaleziony w okolicach Giżycka, fragment rogu renifera^[16].

Najwyższym szczytem Mazur jest Dylewska Góra (312 m n.p.m.).

Do największych jezior na Mazurach należą Śniardwy, będące największym jeziorem w Polsce (pow. 113,8 km²) oraz Mamry, które jest jeziorem o największej objętości w Polsce (obj. 1013 mln m³).

Krajobraz

(c) I, Schorle, CC-BY-SA-3.0

Charakterystyczna dla Mazur droga z aleją drzew.

Charakterystyczne elementy krajobrazu:

• przydrożne aleje drzew,
• pałace oraz dwory z założeniami parkowo-ogrodowymi,
• mazurskie cmentarze ewangelickie,
• obiekty dawnych linii kolejowych^[16],
• charakterystyczne dla regionu są też pozostałości wczesnośredniowiecznych (XI–XII w.) posągów nagrobnych bądź przedstawień bóstw pruskich plemion, tzw. baby pruskie.

Pałace i dwory

Pałac w Sorkwitach

Spełniały one nie tylko funkcje użytkowe i reprezentacyjne, ale także gospodarcze. Składały się zwykle z położonej w centrum rezydencji z założeniem parkowym; cmentarzem rodowym; ze stawami. Obiekty te stanowiły niegdyś centra kultury i rolnictwa i są przykładem znaczących osiągnięć architektury europejskiej dawnych czasów. Po II wojnie światowej były często zamieniane w magazyny i PGR-y – co doprowadziło do ich znacznej dewastacji^[16].

Cmentarze

Na terenie Warmii i Mazur obecnie znajduje się około 3200 cmentarzy. Najwięcej z nich to cmentarze ewangelicko-augsburskie. Historia cmentarzy zaczyna się dopiero w XVIII wieku – wtedy to zmieniło się nastawienie ludności do śmierci. Grób stał się miejscem upamiętnienia człowieka, a nie tylko miejscem złożenia zwłok. Powstała sztuka nagrobna, groby zaczęły zdobić epitafia. Cmentarz stał się gajem – przedsionkiem raju^[16].

Piramida w Rapie

Na Mazurach można wyróżnić cmentarze wiejskie, rodzinne, wojenne i cmentarze leśne^[16].

Cmentarze wiejskie sytuowane były przy kościołach i dopiero w XIX wieku wprowadzono zakaz chowania zwłok w obrębach siedzib ludzkich. Każda wieś miała swój cmentarz leżący zwykle na wzniesieniu. Położenie cmentarzy zdradzają w krajobrazie kępy drzew tworzące zespoły zielonych alejek. Zwykle układ alejek zbudowany jest na planie krzyża. Na cmentarzach ewangelickich przeważają gatunki iglaste^[16].

Cmentarze rodowe położone są zwykle w atrakcyjnych krajobrazowo miejscach i na wzniesieniach. Najbardziej znanym obiektem jest tu grobowiec rodziny Fahrenheidów – słynna piramida w Rapie^[16].

Cmentarze z I wojny światowej. Stanowią proste układy kompozycyjne, skromne w formach. Na nich spoczywają żołnierze niemieccy i rosyjscy polegli w latach 1914–1915^[16].

Obecnie (2008 r.) mazurskie cmentarze niszczeją w zapomnieniu. Zdewastowano groby, kwatery pozbawiono metalowych krzyży i zdobionych ogrodzeń, zniszczone i rozkradzione zostały płyty nagrobne i kamienne pomniki^[16].

Miasta

Do miast Mazur należą^[40]:

Lp.	Miasto	Populacja	Powierzchnia
1.	Ełk	61 903	21,05 km²
2.	Ostróda	33 216	14,15 km²
3.	Giżycko	29 642	13,72 km²
4.	Kętrzyn	27 629	10,35 km²
5.	Szczytno	23 166	9,96 km²
6.	Działdowo	21 370	11,47 km²
7.	Mrągowo	21 302	14,81 km²
8.	Pisz	19 386	10,08 km²
9.	Olecko	16 422	11,62 km²
10.	Nidzica	13 872	6,86 km²
11.	Gołdap	13 740	17,20 km²
12.	Węgorzewo	11 438	10,87 km²
13.	Olsztynek	7677	7,69 km²
14.	Orzysz	5615	8,17 km²
15.	Ruciane-Nida	4579	17,07 km²
16.	Biała Piska	4083	3,24 km²
17.	Mikołajki	3852	8,85 km²
18.	Wielbark	2911	1,84 km²
19.	Ryn	2865	4,09 km²
20.	Pasym	2549	15,18 km²

Miasta zdegradowane

Do miast Mazur (które jednak z różnych przyczyn utraciły status miasta) należą również:

Lp.	Dawne miasto	Populacja	Prawa miejskie	Degradacja
1.	Srokowo	1385	1405 r.	1945 r.
2.	Dąbrówno	1014	1325 r.	1945 r.

Nazewnictwo miejscowości

W latach 1945–1950 Komisja Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych ponownie nazwała miejscowości i obiekty fizjograficzne (rzeki, jeziora) na terenie całych Prus, aby przywrócić lub często nadać nową, polską nazwę. Istniejące niektóre wcześniej w polskim piśmiennictwie lub lokalnej mowie nazwy, przemianowano na nowe, wcześniej nieużywane, związane m.in. z zasłużonymi dla regionu postaciami:

• Ządzbork – Mrągowo
• Lec lub Łuczany – Giżycko
• Rastembork – Kętrzyn
• Węgobork – Węgorzewo
• Dryfort – Srokowo
• Nibork – Nidzica
• Rudczanny – Ruciane
• Jańsbork – Pisz
• Łek – Ełk

Turystyka

Atrakcją turystyczną jest Pole Bitwy – Grunwald, na którym w 1410 r. wojska polsko-litewskie pokonały Krzyżaków.

Sieć kanałów wodnych łączących liczne jeziora jest atrakcją dla żeglarzy i wodniaków. Wiele jezior jest połączonych kanałami żeglownymi (kanały mazurskie, Kanał Elbląski). Na Kanale Elbląskim odbywa się żegluga statków tzw. białej floty. Region Mazur idealnie nadaje się do uprawiania turystyki rowerowej. Obecnie powstaje prawie 300-kilometrowa Mazurska Pętla Rowerowa^[41], która otoczy Krainę Wielkich Jezior Mazurskich.

Wybitne osoby związane z Mazurami

Pomnik Michała Kajki w Ełku

• Walenty Barczewski (1856–1928) – polski działacz narodowy, historyk i wydawca, autor m.in. Gwary ludu na Warmii i Mazurach, Kościoły katolickie na Mazurach, Źródła naszej Łyny, odznaczony Krzyżem Kawalerskim Polonia Restituta
• Gotfryd Bendziułła (1817–po 1892) – poeta i bibliotekarz, pisał korespondencje oraz wiersze do wydawnictw piętnujące akcję germanizacyjną, propagator czytelnictwa
• Friedrich Dewischeit – twórca nieoficjalnego hymnu Mazur
• Samuel Dorner (zm. po 1914 r.) – Działacz Towarzystwa Czytelni Ludowych. Płodny poeta ludowy oraz korespondent Mazura i Gazety Leckiej.
• Marion Dönhoff (1909–2002)
• Marcin Giersz (1808–1895) – nauczyciel, pisarz i wydawca, współpracownik Przyjaciela Ludu Łeckiego, wydawanego w latach 1842–1845
• Gustaw Gizewiusz (1810–1848) – polski działacz społeczno-narodowy i polityczny na Mazurach, pastor ewangelicki, publicysta, tłumacz, wydawca
• Jan Jakub Gräber (1664–1729) – polski duchowny luterański, wydawca publikacji religijnych
• Georg Andreas Helwing (1666–1748)
• Johann Gottfried von Herder (1744–1803)
• Michał Kajka (1858–1940) – poeta ludowy, artysta, działacz mazurski^[42]
  

  Pomnik Wojciecha Kętrzyńskiego w Kętrzynie
• Wojciech Kętrzyński (1838–1918) – polski historyk, wieloletni dyrektor Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie (ur. w Lecu)
• Hans Hellmut Kirst (1914–1989)
• Walter Kollo (1878–1940)
• Erwin Kruk (ur. 4 maja 1941 w Dobrzyniu) – Polski poeta, prozaik, eseista, pisarz, senator I kadencji.
• Udo Lattek (1935–2015)
• Siegfried Lenz (1926–2014)
• Gustaw Leyding-Mielecki (1899–1974) – polski dziennikarz, działacz narodowy na Mazurach, w okresie międzywojennym razem z ojcem Gustawem (seniorem) pracował nad tworzeniem polskiej świadomości wśród Mazurów, a także przyłączenie Mazur do Polski. W latach 1919–1920 członek Polskiej Rady Ludowej w powiecie szczycieńskim oraz Mazurskiego Związku Ludowego^[26]
• Fryderyk Leyk (1885-1968) – poeta, publicysta i pamiętnikarz
• Jan Luśtych (1833–1901) – poeta ludowy, przeciwnik germanizacji
• Hieronim Malecki (1525/26–1583/84) – polski pastor i teolog luterański, wydawca, tłumacz i drukarz, jeden z twórców literackiej polszczyzny, pierwszy rektor Akademii Mazurskiej w Ełku
• Karol Małłek (1898–1969) – folklorysta, pisarz i publicysta. Współpracownik Gazety Mazurskiej. Autor Jutrzni mazurskiej na Gody, Mazurskiego śpiewnika regionalnego, Wesela mazurskiego, Jest dąb nad Mukrem, Opowieści znad mazurskiego Gangesu, O dawnych zwyczajach ludowych, Interludium mazurskiego i kilku innych^[43].
• Jan Marczówka (ok. 1810–po 1880) – poeta ludowy, nauczyciel ze Starych Juch^[44]
  

  (c) Piotr Marynowski / Wikimedia Commons / CC-BY-SA-3.0

  Pomnik Krzysztofa Celestyna Mrongowiusza w Olsztynku
• Krzysztof Celestyn Mrongowiusz (1764–1855) – pastor, kaznodzieja ewangelicki, lobbysta polskości w zaborze pruskim, mieszkaniec Gdańska, filozof, językoznawca, tłumacz, ur. w Olsztynku
• Celestyn Myślenta (1588–1653) – polski teolog luterański, orientalista, przez 24 lata rektor Uniwersytetu Albrechta w Królewcu
• Józef Naronowicz-Naroński (ok. 1610–1678) – polski kartograf, matematyk, geodeta i architekt, zamieszkiwał i zmarł w Szczytnie
• Zbigniew Nienacki – ostatnie swoje lata życia spędził w Jerzwałdzie nad Jeziorakiem. Na tamtejszym cmentarzu znajduje się grób pisarza^[45]
• Frycz Olszewski (pocz. XIX w.–po 1876) – jeden z pierwszych ludowych poetów nie tylko mazurskich, ale i polskich
• Jan Karol Sembrzycki (1856–1919) – redaktor pism dla ludności mazurskiej i folklorysta. Propagator i organizator Towarzystwa Czytelni Ludowych. Jeden z pierwszych polskich etnografów i folklorystów zajmujących się Mazurami
• Jerzy Skrodzki (1635–1682) – polski duchowny luterański i pisarz religijny, ur. w Dąbrównie
• Helmuth Stieff (1901–1944)
• Tobiasz Stullich (1841–1908) – polski poeta ludowy^[46].
• Krystyn Lach Szyrma (1790–1866) – polski filozof, pisarz i publicysta, działacz polityczny, ur. w Wojnasach
• Ernst Wiechert – urodzony pod Mrągowem pisarz i piewca Mazur

Zobacz też

• Prusy (kraina historyczna)
• Mazurzy
• Gwara mazurska

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Mazowsze pruskie al. Mazury, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI: Malczyce – Netreba, Warszawa 1885, s. 205 .