Miguel de Unamuno

Miguel de Unamuno
Ilustracja
Imię i nazwisko

Miguel de Unamuno y Jugo

Data i miejsce urodzenia

29 września 1864
Bilbao, Hiszpania

Data i miejsce śmierci

31 grudnia 1936
Salamanka, Hiszpania

Narodowość

hiszpańska

Dziedzina sztuki

literatura

Muzeum artysty

Dom i Muzeum Unamuno w Salamance

Ważne dzieła

Mgła

podpis

Miguel de Unamuno y Jugo (ur. 29 września 1864 w Bilbao, zm. 31 grudnia 1936 w Salamance) – hiszpański filozof, pisarz, dramaturg i poeta, rektor Uniwersytetu w Salamance, z pochodzenia Bask.

Unamuno wobec hiszpańskiej wojny domowej

Antecedencje

Stanowisko jakie zajął Unamuno wobec zamachu stanu z lipca 1936 roku jest niejasne i do dziś stanowi przedmiot kontrowersji[1]. Niektóre wiążą się z kwestiami poprzedzającymi spisek generałów, jak np. z problemem stosunku pisarza do II Republiki. Unamuno uważany jest za jednego z ojców duchowych republikańskiego reżimu, w którym widział polityczną szansę na modernizację Hiszpanii[2]. Jednak już od końca roku 1931 pisarz zaczął dystansować się od wcielanej w życie politycznej formuły; aczkolwiek nie występował przeciw Republice jako takiej, z czasem zaczął otwarcie krytykować ustrój, zarzucając mu promocję sekciarstwa i barbaryzację życia publicznego[3]. Ponieważ Unamuno był szczególnie zaniepokojony protorewolucyjnym kursem, obranym po wyborczym zwycięstwie Frontu Ludowego, pytanie na ile pisarz identyfikował się jeszcze z ustrojem kraju pozostaje otwarte[4]. Inną kontrowersyjną kwestią jest problem stosunku Unamuno do wojny domowej jako takiej. Od początku swojej kariery literackiej i publicystycznej przez kilka dekad pisarz systematycznie głosił pochwałę „guerra civil”[5]. Większość badaczy twierdzi, że Unamuno miał na myśli metaforyczną walkę poglądów; niektórzy jednak uważają, że pisarz mógł dopuszczać konfrontację militarną jako formę rozwiązywania dialektycznych sprzeczności, zwłaszcza w okresie dyktatury Primo de Rivery[6]. Nie ulega natomiast żadnej wątpliwości wrogość Unamuno wobec hiszpańskiego militaryzmu i pretoriańskiej tradycji politycznej.

Pierwsze tygodnie wojny

Zamach stanu z lipca 1936 zastał Unamuno w Salamance, która natychmiast znalazła się pod kontrolą Nacjonalistów[7]. Pisarz – który oprócz funkcji rektora na uniwersytecie był również członkiem wybieranej w wyborach lokalnych Rady Miejskiej – przyjął bez sprzeciwu rozwiązanie tego ciała przez nowe władze wojskowe, a następnie zaakceptował nominację do nowych, komisarycznych władz miasta. W przemówieniu na forum rady z 26 lipca Unamuno stwierdził, że będzie nadal służył Hiszpanii, w której „zdrowe siły kraju uzbroiły lud”[8]. W sierpniu przekazał 5,000 peset – ogromną kwotę, równą połowie jego rocznych profesorskich zarobków – na potrzeby wojska, choć niektorzy historycy powątpiewają w prawdziwość donacji[9]. We wrześniu jako rektor podpisał oficjalne oświadczenie wydane przez Uniwersytet, w którym mowa jest o hiszpańskiej obronie chrześcijańskiej cywilizacji zachodniej przed „destrukcyjną wschodnią ideologią” i kilkakrotnie brał udział w różnych uroczystościach, w tym w ceremonii proklamowania Franco jako szefa rządu[10]. W rozmowach z dziennikarzami deklarował się jako zwolennik rebeliantów i powtarzał tezy o obronie cywilizacji zachodniej[11]. Jako rektor przewodniczył uniwersyteckiej komisji, która przeprowadziła czystki wśród kadry zwalniając profesorów uznanych za zbyt lewicowych[12]. W związku z docierającymi do Madrytu doniesieniami o postawie Unamuno prezydent Azaña zdymisjonował go ze stanowiska rektora[13], czego pisarz nie przyjął do wiadomości[14].

Incydent podczas Dnia Kolumba

Z różnych źródeł wiadomo, że już od końca lipca Unamuno był coraz bardziej rozczarowany wobec rządów Nacjonalistów; filozof był wstrząśnięty informacjami o rozlewającej się fali przemocy[15]. Nie są znane jakiekolwiek publiczne czy prywatne protesty pisarza, wiadomo jednak że podczas osobistego spotkania z Franco wstawił się za uwięzionymi przyjaciółmi[16]. Do historii przeszły wydarzenia z 12 października na Uniwersytecie, w którym odbywały się uroczystości z okazji Dnia Kolumba. Unamuno reprezentował na nich nie tylko urząd rektora, ale na prośbę nieobecnego Franco również jego samego. Przebieg wydarzeń jest sporny[17]. Unamuno, poirytowany przemówieniami dyskredytującymi Basków i Katalończyków wystąpił w ich obronie, stwierdzając również że przeciwnika należy "przekonać, a nie tylko pokonać"[18][19]. W utarczce słownej z generałem Millán-Astray, która nastąpiła zaraz potem, oprócz ironicznych uwag wobec swojego oponenta Unamuno zaprotestował przeciw rządom siły. Według niektórych przed linczem uchroniła rektora żona Franco, która z pisarzem pod rękę opuściła budynek[19][20]; inni twierdzą że większość relacji jest przesadnie udramatyzowana[21]. W kilka dni potem Unamuno został zdymisjonowany z rady miejskiej oraz – tym razem przez Nacjonalistów – ze stanowiska rektora. Odtąd pisarz całkowicie wycofał się z życia publicznego; według niektórych pozostawał w areszcie domowym[22].

Ostatnie tygodnie życia

Unamuno nadal jednoznacznie piętnował sytuację w strefie republikańskiej jako „barbarzyński, antyobywatelski reżim bolszewicki”, niemniej po incydencie z połowy października jego poglądy dotyczące Nacjonalistów stały się niejasne[23]. Z jednej strony, nadal pokładał nadzieję w „rządzie z Burgos” i „ruchu którym chwalebnie kieruje generał Franco”, z drugiej również władzę Nacjonalistów określał jako barbarzyńskie i nieludzkie „rządy terroru”[24]. W niektórych sformułowaniach przyznawał że „idzie z żołnierzami”, w innych pisał, że „pod rządami wojskowych nic nie może się udać”[25]. Występował w obronie „chrześcijańskiej cywilizacji zachodniej” a jednocześnie atakował praktyki Nacjonalistów jako afrykańskie zdziczenie[26]. Szydził z falangistów, ale ich pełne rewerencji odwiedziny przyjmował u siebie w domu[27]. W planie politycznym obawiał się faszyzacji, w planie kulturowym dalszej umysłowej infantylizacji, a w planie ludzkim – morza przelanej krwi[28]. Jego diagnoza polityczna pozostaje niejasna. Początkowo widział rządy generałów w kontekście nowoczesnych formuł ustrojowych takich jak faszyzm i totalitaryzm; przed śmiercią wskazywał jednak raczej na historię Hiszpanii, uważając reżim za rewanż kastowego militaryzmu i inspirowany przez karlistów triumf „pogańskiego chrześcijańskiego tradycjonalizmu”[29].

Próby interpretacji

Historycy proponują różne interpretacje postawy Unamuno z okresu po lipcu 1936. Według jednych była ona wyrazem dezorientacji i niedoinformowania[30]. Według innych wręcz przeciwnie, była ona logiczną konsekwencją jego zawsze ambiwalentnej i uwikłanej w dialektyczne sprzeczności osobowości[31]. Jeszcze inni uważają, że była ona konsekwencją, ale nie ambiwalencji a integralnej wizji cywilizacji zachodniej[32]. Niektórzy spekulują, że w swoich początkowych deklaracjach Unamuno mógł być nieszczery i że prowadził z władzami wojskowymi grę, obawiając się o bezpieczeństwo swoje i swoich dzieci[33]. Są i tacy, dla których początkowe poparcie Unamuno dla zamachowców pozostaje „niepojęte”[34]. Generalnie przeważa opinia, że rozczarowany wobec protorewolucyjnego kursu II Republiki, Unamuno początkowo uznał, że krótkotrwała wojskowa dyktatura jest lepsza niż bolszewizacja Hiszpanii; kiedy stwierdził, że rządy generałów ewoluują w stronę budowy trwałego systemu opartego na masowym terrorze, wycofał poparcie również dla nich. Zdaniem niektórych, początkowy akces Unamuno do obozu Nacjonalistów był wręcz formą obrony Republiki przed jej sekciarskimi wypaczeniami[35]. Inni wskazują, że jeszcze w grudniu 1936 pisarz uważał Franco za apolitycznego zwolennika prawa i porządku, a za falę krwawych Nacjonalistycznych represji winił generała Molę[8].

Dzieła

Powieści

  • Pokój wśród wojny (1975), (Paz en la guerra, 1895) – czas akcji to III wojna karlistowska, którą autor przeżył jako dziecko. Autor przedstawia problem jednostki wobec świata, uwarunkowany poznaniem śmierci.
  • Miłość i pedagogika, (Amor y pedagogía, 1902) – łączy elementy komiczne i tragiczne aby pokazać, że socjologia pozytywistyczna jest absurdem.
  • Recuerdos de niñez y mocedad (1908) – powieść autobiograficzna, autor wspomina pierwsze lata życia w Bilbao.
  • El espejo de la muerte (1913) – zbiór opowiadań.
  • Mgła (1958), (Niebla, 1914), jedno z kluczowych dzieł Unamuno, które nazywa nivola (zamiast novela, hiszp. powieść) – gatunek literacki stworzony przez autora, aby wyzwolić dzieła od sztywnych ram powieści.
  • Abel Sánchez: Opowieść o namiętności, (Abel Sánchez, 1917) – analiza zazdrości na podstawie tekstu biblijnego o Kainie i Ablu.
  • Tulio Montalbán (1920) – nowela, której tematem jest upadek osobowości bohatera, zniszczonej przez jego własny wizerunek publiczny.
  • Trzy nowele przykładowe i prolog (1959), (Tres novelas ejemplares y un prólogo, 1920)
  • Ciotka Tula (1978), (La tía Tula, 1921) – pragnienie macierzyństwa, temat przedstawiony także w Amor y pedagogía i Dos madres.
  • Teresa (1924)
  • Jak się tworzy powieść (2021), (Cómo se hace una novela, 1927) – trudne do jednoznacznego sklasyfikowania dzieło, w którym autor dokonuje wiwisekcji swojego utworu in statu nascendi.
  • Święty Manuel Dobry, męczennik i trzy inne opowieści (1985), (San Manuel Bueno, mártir, 1930)
  • Don Sandalio, jugador de ajedrez (1930)

Inne

  • Agonia chrystianizmu (2002), (La agonía del Cristianismo, 1925) – zbiór esejów
  • Chrystus Velazqueza (2006), (El Cristo de Velázquez, 1920) – poemat religijny
  • Dziennik intymny (2003), (Diario intimo, 1966)
  • O poczuciu tragiczności życia wśród ludzi i wśród narodów (1984), (Del sentimiento trágico de la vida en los hombres y en los pueblos, 1913)

Przypisy

  1. ↑ dotąd ukazały się dwie książki analizujące szczegółowo postawę Unamuno w okresie po lipcu 1936: Luciano Gonzalez Egido, Agonizar en Salamanca. Unamuno (julio-diciembre 1936), Madrid 1986, ISBN 978-84-206-9536-5, oraz Carlos Rojas, ¡Muera la inteligencia! jViva la muerte! Salamanca, 1936, Barcelona 1995, ISBN 978-84-08-01469-0. Spośród kilku mniejszych prac częściowo lub w całości poświęconych tej kwestii na uwagę zasługuje przede wszystkim bardzo analityczne i systematyczne opracowanie Francisco Blanco Prieto, Unamuno y la guerra civil, [w:] Cuadernos de la Cátedra Miguel de Unamuno 47/1 (2009), ss. 13-53; oprócz niego warto wspomnieć artykuły Alberto Reig Tapia, Los intelectuales y la guerra civil: los casos de Unamuno y Baroja, [w:] Historia Contemporánea 35 (2007), ss. 601-622, José Luis Cano, Unamuno y la guerra civil, [w:] Tiempo de Historia 3/2 (1975), ss. 28-31, Elías Díaz García, Unamuno y la guerra civil, [w:] María Dolores Gómez Molleda (red.), Actas del Congreso Internacional Cincuentenario de Unamuno, Salamanca 1989, ISBN 978-84-7481-561-0, ss. 17-28, Francisco Javier Arias Santos, Unamuno y Guerra Civil, [w:] Historia y vida 345 (1996), ss. 103-108, Mercedes Tasende, "El resentimiento trágico de la vida": últimas reflexiones de Unamuno en torno a la Guerra Civil Española, [w:] Anales de la literatura española contemporánea 34/1 (2009), ss. 275-304, oraz rozdział Luciano G. Egido, Unamuno, en guerra, [w:] Ricardo Robledo (red.), Esta salvaje pesadilla. Salamanca en la guerra civil española, Barcelona 2007, ISBN 978-84-8432-901-5, ss. 233-262. Dziesiątki jeśli nie setki prac poświęconych Unamuno bądź wojnie domowej mniej lub bardziej szczegółowo referują i analizują postawę pisarza wobec wojny. W języku polskim brak jest stosownego opracowania
  2. ↑ Julio Rodríguez Puértolas, Historia de la literatura fascista española, tom I, Madrid 2008, ISBN 978-84-460-2930-4, s. 177
  3. ↑ szczegółowa lecz zwięzła analiza politycznej trajektorii Unamuno w okresie republiki np. w Pedro Ribas Ribas, Return from Exile: Politics and Poetics 1930-1936, [w:] Julia Biggane, John Macklin, A Companion to Miguel de Unamuno, London 2016, ISBN 978-1-85566-300-8, ss. 75-98
  4. ↑ Ribas Ribas 2016, ss. 84-87
  5. ↑ oprócz wielokrotnych wzmianek publicystycznych będących pochwałą wojny domowej, jeden z badaczy zwraca uwagę na stylistykę niektórych akapitów z powieści Paz en la guerra, zob. Jean-Claude Rabaté, Miguel de Unamuno frente al 2 de mayo de 1874: entre memoria y mito, [in:] Hispanisme 3 (2014), s. 163: „po bitwie, w której walczyli jeden przeciw drugiemu dużo zacieklej niż we wszystkich starciach z Maurem, czuli wspólnotę ojczyzny i słodycz ludzkiego braterstwa. Walcząc w przeciwnych obozach nauczyli się współczuć sobie wzajemnie, jakaś wielka litość pulsowała pod walką, a z niej unosił się w niebo aromat braterskiego współczucia”, polskie tłumaczenie za Miguel de Unamuno, Pokój wśród wojny, tlum. Kalina Wojciechowska, Kraków 1975, s. 229
  6. ↑ jeszcze w początkach września 1936 Unamuno twierdził, że „toda la vida he llevado la guerra civil en mi alma. Esa lucha se ha librado continuamente en mi interior”, cytat za Frederik Verbeke, La entrevista de Johan Brouwer con Miguel de Unamuno en septiembre de 1936, [w:] Insula 682 (2003), s. 7. Pisma publicystyczne Unamuno pełne są pochwał dla „świętej wojny”, „wojny jako elementu kultury”, „wojny która stworzyła kulturę”, „wojny jako formy pedagogiki narodowej” etc, por. np. Manuel María Urrutia León (red.), Miguel de Unamuno desconocido. Con 58 nuevos textos de Unamuno, Salamanca 2007, ISBN 978-84-7800-384-6, s. 127, także Rabaté 2014, s. 162
  7. ↑ szczegółowa analiza wojennych losów miasta w Ricardo Robledo (red.), Esta salvaje pesadilla. Salamanca en la guerra civil española, Barcelona 2007, ISBN 978-84-8432-901-5
  8. ↑ a b Ribas Ribas 2016, s. 89
  9. ↑ Ribas Ribas 2016, ss. 89-90; biorąc pod uwagę wielkość kwoty autor podejrzewa, że informacja została spreparowana przez frankistowską prasę w celach propagandowych
  10. ↑ parę tygodni wcześniej Unamuno witał Franco na dworcu kolejowym w Salamance, a za innym razem spotkał się z Franco w cztery oczy
  11. ↑ „estoy del lado de los rebéldes”, Verbeke 2003, s. 6
  12. ↑ Stanley G. Payne, Jesus Palacios, Franco. A Personal and Political Biography, Madison 2014, ISBN 978-0-299-30210-8, p. 154
  13. ↑ 22 sierpnia, Blanco Prieto 2003, s. 26. Od końca sierpnia niektóre tytuły prasy republikańskiej zaczęły nazywać Unamuno faszystą, por. np. El Mono Azúl 17.09.1936, dostępny tutaj
  14. ↑ albo raczej przyjął do wiadomości potwierdzenie jego rektorskiego statusu przez władze nacjonalistyczne, ogłoszone 1 września 36, Blanco Prieto 2003, s. 27, Ribas Ribas 2016, s. 94
  15. ↑ w przeprowadzonej w pierwszych dniach września rozmowie z dziennikarzem De Tijd twierdził, że Hiszpania pogrąża się w chaosie, Blanco Prieto 2003, s. 25.
  16. ↑ Blanco Prieto 2003, s. 52
  17. ↑ wystąpienie Unamuno i jego repliki wobec Millána Astray były improwizowane. Kilku uczestników tego wydarzenia – włącznie z samym Unamuno - usiłowało je potem zrekonstruować i ich wersje różnią się tak co do szczegółów (np. niektórzy świadkowie twierdzą, że przypisywane zwykle Astrayowi słynne okrzyki „śmierć inteligencji!” padły z sali) jak spraw kluczowych (np. stopnia napięcia na sali). Notatki prasowe z uroczystości, które ukazały się następnego dnia, nie wspominały o incydencie. Krótki przegląd rozmaitych wersji w Blanco Prieto 2003, ss. 39-41
  18. ↑ w oryginale „vencer no es convencer”
  19. ↑ a b Strefa nacjonalistów, [w:] Antony Beevor, Walka o Hiszpanię 1936–1939, Znak, 2009, s. 155-156.
  20. ↑ zob. np. Bernat Muniesa, Dictadura y transición: La dictadura franquista, 1939-1975, Barcelona 2005, ISBN 978-84-475-2889-9, s. 56
  21. ↑ „todo ello hace pensar que la tradicional narración de los hechos ocurridos en el Paraninfo se ha dramatizado más de lo necesario”, Blanco Prieto 2003, s. 42. Istnieje zdjęcie przedstawiające Unamuno i Millana Astray w chwili gdy opuszczając zgromadzenie, podają sobie ręce. Na jego podstawie niektórzy twierdzą, że historia o konfrontacji wybitnego intelektualisty z tępym żołdakiem jest mitem, stworzonym na potrzeby lewicowej propagandy, zob. Cuando Unamuno y Millán Astray se dieron la mano, [w:] blog Desde Mi Campanario, dostępny tutaj
  22. ↑ zob. np. Felipe B. Pedraza Jiménez, Milagros Rodríguez Cáceres, Historia esencial de la literatura española e hispanoamericana, Madrid 2000, ISBN 978-84-414-0789-3, s. 482. Sam Unamuno twierdził w prywatnym liście że jest „jakby w więzieniu” (tj. w „cárcel disfrazada”), niemniej przyznał że może chodzić gdzie chce, tyle że policjant stoi przed jego domem w dzień i w nocy i że „me sigue a donde vaya”
  23. ↑ stanowisko Unamuno po incydencie z połowy października rekonstruowane jest na podstawie jego prywatnych notatek, listów, relacjonowanych potem rozmów i kilku udzielonych wywiadów. Systematyczny przegląd wszystkich źródeł w Blanco Prieto 2003, ss. 15-16. Warto zwrócić uwagę że jednym z ostatnich rozmówców Unamuno był wysłannik Kuriera Warszawskiego Roman Fajans; jego wywiad z pisarzem, przeprowadzony prawdopodobnie w połowie listopada, ukazał się w Kurierze 6 grudnia 1936
  24. ↑ Fernando García de Cortázar, Los mitos de la Historia de España, Madrid 2003, ISBN 978-84-08-05009-4, ss. 294-295
  25. ↑ „con los militares nada puede prosperar”, Blanco Prieto 2003, s. 48
  26. ↑ „pero los métodos que emplean [nacjonaliści] no son civiles, ni son occidentales sino africanos”; uwaga ta może mieć podwójne znaczenie jeśli odnieść ją również do tzw. africanistas, tj. oficerów hiszpańskich biorących udział we wcześniejszej wojnie w Maroku, zwykle uważanych za najbardziej brutalną i reakcyjną część korpusu oficerskiego
  27. ↑ szczegółowa analiza stosunku Unamuno do Falangi w Mercedes Tasende, "¿Unamuno falangista? La paradójica relación entre Miguel de Unamuno y los falangistas, [w:] España contemporánea: Revista de literatura y cultura 20/2 (2007), ss. 49-76
  28. ↑ Ribas Ribas 2016, ss. 94-05
  29. ↑ Blanco Prieto 2003, s. 50
  30. ↑ José Gregorio Cayuela Fernández (red.), Un siglo de España: centenario 1898-1998, Cuenca 1998, ISBN 978-84-89958-07-4, s. 622
  31. ↑ Reig Tapia 2007, s. 614
  32. ↑ Díaz 1989, s. 24. Zdaniem niektórych, „salvar la civilización occidental cristiana fue la idea obsesiva de Unamuno”, Blanco Prieto 2003, s. 24
  33. ↑ Blanco Prieto 2003, ss. 32, 51-52. Jeden syn i córka Unamuno znajdowali się latem 1936 w Burgos, dwaj inni synowie byli w republikańskim Madrycie
  34. ↑ Ribas Ribas 2016, s. 84
  35. ↑ opinia Francisco Blanco Prieto, zob. Rafa López, Blanco:"Unamuno apoyó el golpe del 36 al creer que era a favor de la República", [w:] Faro de Vigo 06.07.2012, dostępne tutaj

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Miguel de Unamuno Meurisse 1925.jpg
Miguel de Unamuno, Spanish essayist, novelist, poet, playwright and philosopher, in 1925.(Cropped print_2.)