Mordechaj Anielewicz

Mordechaj Anielewicz
מרדכי אנילֶביץ
Marian, Malachi, Aniołek
Ilustracja
Data i miejsce urodzenia

1919
Wyszków

Data i miejsce śmierci

8 maja 1943
Warszawa

Przebieg służby
Lata służby

1942–1943

Formacja

Żydowska Organizacja Bojowa

Stanowiska

dowódca ŻOB

Główne wojny i bitwy

powstanie w getcie warszawskim

Odznaczenia
Order Krzyża Grunwaldu III klasy Krzyż Walecznych (od 1941)
Nazwiska Mordechaja Anielewicza, Miry Fuchrer oraz innych żydowskich powstańców, którzy zginęli w bunkrze przy ul. Miłej 18, wyryte na obelisku u podnóża Kopca Anielewicza
Kamienny blok Trakt Pamięci Męczeństwa i Walki Żydów upamiętniający Mordechaja Anielewicza
Pomnik w Wyszkowie
Pomnik Anielewicza w kibucu Jad Mordechaj
Anielewicz i Mira Fuchrer

Mordechaj Anielewicz (hebr. ‏מרדכי אנילֶביץ‎, pseudonimy: Marian, Malachi, Aniołek; ur. 1919 w Wyszkowie, zm. 8 maja 1943 w Warszawie) – polski działacz młodzieżowy i konspiracyjny pochodzenia żydowskiego, dowódca Żydowskiej Organizacji Bojowej (ŻOB), przywódca powstania w getcie warszawskim.

Życiorys

Był synem Abrama i Cyrli z domu Zandram[1]. Kiedy miał kilka lat, rodzina Anielewiczów przeprowadziła się z Wyszkowa do Warszawy[2]. Jego ojciec prowadził sklep na Solcu[3].

Uczył się w prywatnym hebrajskim męskim Gimnazjum Towarzystwa „Laor” („Ku światłu”) przy ul. Nalewki 2a[4]. Dzięki bardzo dobrym wynikom w nauce był zwolniony z czesnego[1]. Zdał maturę w 1938[5].

W 1933 wstąpił do prawicowej organizacji młodzieżowej Betar[2]. Od 1934 należał do lewicowo-syjonistycznej organizacji skautowskiej Ha-Szomer Ha-Cair[6]. Od 1937 był dowódcą oddziału (gdudu) hufca „Bechazit” i członkiem komendy warszawskiej, a w 1939 wszedł do Komendy Naczelnej. W latach 1936–1938 organizator samoobrony przeciwko antysemickim akcjom ONR, a także przeciwko nacjonalistom żydowskim[6].

W czasie kampanii wrześniowej wraz z kolegami z organizacji Ha-Szomer Ha-Cair usiłował przedostać się do Rumunii, jednak został na krótko aresztowany przez władze radzieckie. Powrócił do Warszawy po kapitulacji miasta, a pod koniec 1939 wyjechał na kilka tygodni do Wilna[7]. Po powrocie do Warszawy kontynuował swoją działalność w Komendzie Naczelnej Ha-Szomer Ha-Cair. Włączył się także do redagowania pisma Neged Hazerem (pol. Pod prąd) i był instruktorem w kibucu przy ul. Nalewki 23[1]. Przyjaźnił się z Emanuelem Ringelblumem[8].

Był lubiany przez kolegów; wzbudzał zaufanie swoją skromnością, opanowaniem i wnikliwością[9]. Wyróżniał się zaangażowaniem i zdolnościami organizacyjnymi. Był również uzdolnionym dziennikarzem[10].

W marcu 1942 w getcie warszawskim zaczął współorganizować żydowski Blok Antyfaszystowski[6]. Blok był organizacją działającą w gettach Generalnego Gubernatorstwa i Śląska. W 1942 organizował grupy samoobrony Żydów w Będzinie i Sosnowcu[1]. Wrócił do Warszawy jesienią 1942, już po zakończeniu wielkiej akcji deportacyjnej do Treblinki[11].

Od października 1942 komendant Żydowskiej Organizacji Bojowej. Był m.in. współorganizatorem udanego zamachu dokonanego 29 października 1942 na zastępcę komendanta Żydowskiej Służby Porządkowej Jakuba Lejkina (chociaż osobiście nie wziął w nim udziału)[12].

W dniach 18–21 stycznia 1943 kierował pierwszą zbrojną samoobroną w getcie warszawskim, która doprowadziła do przerwania drugiej niemieckiej akcji deportacyjnej do Treblinki (tzw. akcji styczniowej); m.in. oddział dowodzony przez Anielewicza wmieszał się w kolumnę Żydów prowadzonych na Umschlagplatz i na dany przez niego sygnał, na rogu ulic Zamenhofa i Niskiej, zaatakował niemieckich konwojentów. Większość żydowskich bojowców zginęła, jednak kilkudziesięciu Żydom prowadzonym na Umschlagplatz udało się zbiec[13]. Walki w styczniu wzmocniły pozycję i autorytet Anielewicza jako dowódcy ŻOB[14]. Był zwolennikiem porozumienia z Żydowskim Związkiem Wojskowym[1].

19 kwietnia 1943 Mordechaj Anielewicz stanął na czele powstania w getcie warszawskim. Zginął 8 maja 1943 wraz z członkami dowództwa ŻOB w otoczonym przez Niemców bunkrze przy ul. Miłej 18. Dokładne okoliczności jego śmierci nie są znane[15]. W bunkrze znajdowało się w tym czasie ok. 120 powstańców, w tym jego dziewczyna Mira Fuchrer. Wielu z nich na wezwanie Arie Wilnera popełniło samobójstwo[16].

Według Tosi Altman Anielewicz był przeciwny samobójstwu – uważał, że jeżeli istnieje przynajmniej cień nadziei na wytrwanie w bunkrze do wieczora, należało podjąć taką próbę[16].

Odznaczenia

Upamiętnienie

Przypisy

  1. a b c d e Krzysztof Komorowski (red.): Warszawa walczy 1939–1945. Leksykon. Warszawa: Fundacja Polska Walczy i Wydawnictwo Bellona, 2015, s. 16. ISBN 978-83-1113474-4.
  2. a b c Aneta Kowalewska: Polsko-żydowski wyszkowski bohater. [w:] Tygodnik Ostrołęcki [on-line]. to.com.pl, 29 kwietnia 2008. [dostęp 2016-06-17].
  3. Joanna Nalewajko-Kulikov: Anielewicz Mordechaj. W: Magdalena Prokopowicz: Żydzi polscy. Historie niiezwykłe. Warszawa: Demart, 2010, s. 11. ISBN 978-83-7427-392-3. OCLC 926819060.
  4. Ryszard Mączewski: Warszawa między wojnami. Łodź: Księży Młyn, 2009, s. 125. ISBN 978-83-61253-51-8.
  5. Andrzej Krzysztof Kunert: Słownik biograficzny konspiracji warszawskiej 1939–1944. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1987, s. 30. ISBN 83-211-0739-7.
  6. a b c Wielka Encyklopedia PWN. Tom 2. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001, s. 73. ISBN 83-01-13409-7.
  7. Anka Grupińska: Odczytane listy. Opowieści o powstańcach żydowskich. Warszawa: Wydawnictwo Literackie, 2003, s. 30. ISBN 83-08-03314-8.
  8. Barbara Engelking, Jacek Leociak: Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście. Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2013, s. 841. ISBN 978-83-63444-27-3.
  9. Bernard Mark: Walka i zagłada warszawskiego getta. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1959, s. 151.
  10. Anka Grupińska: Ciągle po kole. Rozmowy z żołnierzami getta warszawskiego. Warszawa: Wydawnictwo Twój Styl, 2000, s. 40–41. ISBN 83-7163-187-1.
  11. Rudi Assuntino, Wlodek Goldkorn: Strażnik. Marek Edelman opowiada. Kraków: Wydawnictwo Znak, 2006, s. 78. ISBN 83-240-0647-8.
  12. Joanna Nalewajko-Kulikov: Anielewicz Mordechaj w Żydzi Polscy. Historie niezwykłe. Warszawa: Demart, 2010, s. 12. ISBN 978-83-7427-392-3.
  13. Barbara Engelking, Jacek Leociak: Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście. Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2013, s. 784. ISBN 978-83-63444-27-3.
  14. Israel Gutman: Żydzi warszawscy 1939-1943.. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 1993, s. 448. ISBN 83-85249-26-5.
  15. Hela Rufeisen-Schupper: Pożeganie Miłej 18. Kraków: Wydawnictwo Beseder, 1996, s. 117. ISBN 83-86995-01-7.
  16. a b Hela Rufeisen-Schupper: Pożeganie Miłej 18. Kraków: Wydawnictwo Beseder, 1996, s. 116. ISBN 83-86995-01-7.
  17. Aleksander Mazur: Order Krzyża Grunwaldu 1943-1985. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1988, s. 89. ISBN 83-11-07449-6.
  18. Kwiryna Handke: Słownik nazewnictwa Warszawy. Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, 1998, s. 384. ISBN 83-86619-97X.
  19. Andrzej Romaniak: Medale, medaliony, plakiety. Katalog zbiorów. Sanok: Muzeum Historyczne w Sanoku, 2005, s. 108. ISBN 83-919305-8-0.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

POL Order Krzyża Grunwaldu 3 Klasy BAR.svg
Baretka: Order Krzyża Grunwaldu III klasy
Mordechaj Anielewicz.JPG
Mordechaj Anielewicz, known as "Aniolek"
Anilevich.jpg
Autor:
Shimon Garmize
, Licencja: CC BY-SA 2.5
A painting of Mordechai Anielewicz and his girlfriend Mira Fuchrer in the ruined Warsaw ghetto.
Kamień upamiętniający Mordechaja Anielewicza na ul. Zamenhofa w Warszawie..JPG
Autor: Mateusz Opasiński, Licencja: CC BY-SA 3.0
Kamień upamiętniający Mordechaja Anielewicza na ul. Zamenhofa w Warszawie.
Obelisk Mila 18 Warsaw close-up.JPG
Autor: Adrian Grycuk, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Nazwiska żydowskich powstańców wyryte na obelisku przy Kopcu Anielewicza w Warszawie
POL Krzyż Walecznych (1941) BAR.svg
Baretka: Krzyż Walecznych (1941).
Yad-Mordechai-Anilevich-memorial-1.jpg
Autor: User:Bukvoed, Licencja: CC BY 2.5
Kibbutz Yad Mordechai, Mordechai Anilevich memorial.