Most przy Cytadeli

Most przy Cytadeli
Ilustracja
Most przy Cytadeli, widok w kierunku Pragi
Długość całkowita505 m
Państwo Polska
Województwo mazowieckie
MiejscowośćWarszawa
Podstawowe dane
PrzeszkodaWisła
Liczba torów kolejowych1 (pierwszy most), 2 (drugi most)
Liczba przęseł7
Data budowy1873–1875 (pierwszy most)
1905–1908 (drugi most)
Data zburzenia5 sierpnia 1915
13 września 1944
ProjektantTadeusz Chrzanowski (pierwszy most), Nikołaj Bielelubski (drugi most)
Most kolejowy (po 1946)
PrzeszkodaWisła
Długość505 m
Liczba torów kolejowych2
Liczba przęseł7
Data odbudowy1945–1946
ProjektantFranciszek Szelągowski
Położenie na mapie Warszawy
Położenie na mapie Polski
Położenie na mapie województwa mazowieckiego
Mapa konturowa województwa mazowieckiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Most przy Cytadeli”
52°15′38,1600″N 21°00′33,1200″E/52,260600 21,009200

Most przy Cytadeli, pełna nazwa most kolejowy przy Cytadeli[1][2] lub most kolejowy pod Cytadelą[3][4] – most kolejowy na Wiśle w Warszawie.

Pierwszy most o tej nazwie, nazywany II mostem, został oddany do użytku w listopadzie 1875 jako część linii obwodowej. Był to most kolejowo-drogowy. W latach 1905–1908 poniżej tego mostu powstał drugi (wyłącznie kolejowy), a most z 1875 został dostosowany w całości do potrzeb ruchu kołowego. Obydwa mosty zostały zniszczone przez Rosjan w sierpniu 1915 oraz przez Niemców we wrześniu 1944.

Most kolejowy (z 1908) został odbudowany w 1946 jako pierwszy stały most na Wiśle w Warszawie po zakończeniu II wojny światowej. Na filarach mostu drogowego (z 1875) w latach 1957–1959 zbudowano most Gdański.

Historia

Pierwotnie mostem kolejowym, łączącym Dworzec Wiedeński z Dworcem Petersburskim, miał być most Kierbedzia. Zaniechano jednak prowadzenia linii kolejowej przez centrum Warszawy i most ten ukończono w 1864 wyłącznie jako drogowy (z torami dla tramwajów konnych).

Pierwszy warszawski most kolejowy, będący fragmentem budowanej linii obwodowej, powstał na północ od mostu Kierbedzia, przy warszawskiej Cytadeli. Jego projektantem był Tadeusz Chrzanowski, a przetarg na budowę wygrała warszawska firma Lilpop, Rau i Loewenstein[5]. Na budowę przeprawy miał wpływ rosyjski Sztab Generalny, który chciał mieć możliwość szybkiego transportu kolejowego przez Wisłę[6]. Most zlokalizowano przy Cytadeli, aby mogła go osłaniać znajdująca się tam artyleria[6].

Most był budowany od kwietnia 1873 i został otwarty w listopadzie 1875. Ponieważ został wybudowany jako drugi stały most w Warszawie (po moście Kierbedzia) był nazywany II mostem[6]. Przeprawę wykonano według konstrukcji amerykańskiej, jako most dwupoziomowy, kolejowo-drogowy. Górą biegł tor kolejowy, a poziom dolny był przeznaczony do ruchu pieszego i kołowego. Piętro dolne początkowo przeznaczone było tylko dla ruchu wojskowego, jednak z czasem dopuszczono tam ruch cywilny. Most nie cieszył się jednak popularnością wśród mieszkańców Warszawy[7]. Ułożony na górnym poziomie tor kolejowy składał się z czterech szyn ułożonych w taki sposób, aby mogły z niego korzystać zarówno pociągi szerokotorowe (1524 mm, tak jak linia warszawsko-petersburska oraz linia warszawsko-terespolska), jak i normalnotorowe (1435 mm, taki rozstaw szyn miała linia warszawsko-wiedeńska)[8].

Powstanie mostu i kolei obwodowej miały dla Warszawy duże znaczenie gospodarcze m.in. przyspieszyło to proces uprzemysłowienia Pragi, umożliwiając dostarczanie do fabryk na prawym brzegu Wisły węgla oraz innych surowców z Zagłębia Dąbrowskiego[9].

Most ten okazał się jednak niewystarczający, głównie z powodu posiadania tylko jednego toru kolejowego. W latach 1905–1908 wybudowano nowy most kolejowy przy Cytadeli, który został zaprojektowany przez Nikołaja Bielelubskiego[1]. Powstał w odległości 32 metrów na północ od pierwszego i posiadał 2 tory kolejowe obydwu szerokości[1]. Budowę prowadziło przedsiębiorstwo K. Rudzki i S-ka, a kratownice wykonały Zakłady Ostrowieckie[10]. Po przeniesieniu w 1908 ruchu kolejowego na nową przeprawę, most z 1875 przestał być mostem kolejowym[1]. Został przekazany miastu i zaadaptowany do ruchu wyłącznie drogowego i pieszego. Ponieważ jednak łączył dwie nieuprzemysłowione dzielnice miasta i nie miał znaczenia tranzytowego, w odróżnieniu od mostu kolejowego ruch na moście drogowym był bardzo niewielki[11].

W literaturze mosty są nazywane m.in. pierwszym i drugim mostem kolejowym przy Cytadeli[12], pierwszym i drugim mostem kolejowym pod Cytadelą[13] oraz mostem drogowym pod Cytadelą i mostem kolejowym pod Cytadelą[14]. Jednak kolejny, chronologicznie czwarty warszawski most – Poniatowskiego – warszawiacy nazywali Trzecim Mostem, gdyż mosty pod Cytadelą traktowali jako jeden[15].

Mosty wraz z mostami drogowymi: Kierbedzia i Poniatowskiego zostały wysadzone przez wycofujących się Rosjan 5 sierpnia 1915[16]. Most z 1875 stracił dwa środkowe przęsła, a most z 1908 – cztery (trzecie, czwarte, piąte i szóste, licząc od strony Cytadeli). Obydwa zostały odbudowane przez Niemców jeszcze w czasie trwania I wojny światowej[15].

Po raz drugi w swojej historii mosty pod Cytadelą zostały wysadzone w czasie II wojny światowej, 13 września 1944, przez wycofujących się z Pragi Niemców[15].

Z uwagi na konieczność zaopatrywania wojsk na przesuwającym się na zachód froncie[17], w dniach 18 stycznia – 8 lutego 1945 radzieccy saperzy w odległości 25 metrów od mostu kolejowego wznieśli jednotorowy most kolejowy na drewnianych podporach[18]. Przy budowie nasypu kolejowego zatrudniono kilka tysięcy cywilów[19]. Brali w niej udział również polscy żołnierze z 4 Łużyckiej Brygady Saperów[20]. Most został oddany do użytku 8 lutego 1945[21]. Pełnił swoją funkcję do marca 1946, tj. odbudowy mostu z 1908. Został zniesiony przez krę 20 marca 1947[18]. Jego relikty, podobnie jak i pozostałości konstrukcji po kesonie wykorzystywanym w trakcie budowy pierwszego mostu (1873), są widoczne w okresach niskiego stanu wody w Wiśle[22].

Po wojnie odbudowano tylko most kolejowy (z 1908). W marcu 1946 przywrócono ruch pociągów na jednym torze[23], a w lipcu 1947 – na dwóch torach. Pierwszy pociąg, prowadzony przez wiceministra komunikacji, przejechał przez most 19 marca 1946[4]. Był to pierwszy stały most na Wiśle w Warszawie odbudowany po zakończeniu II wojny światowej[18][24].

Na filarach mostu z 1875 w latach 1957–1959 stanął most Gdański. Współczesne części mostu stoją dokładnie w tym samym miejscu (w miejscu swoich przedwojennych odpowiedników), a przyczółki mostowe przeprawy kolejowej pochodzą jeszcze z czasów carskich, podobnie jak większość przejazdów pod torami linii obwodowej. W 2009 odnaleziono i wydobyto z Wisły element pochodzący z konstrukcji z tego mostu, który ma być eksponowany w przestrzeni miejskiej wraz z odnalezionym w 2011 fragmentem mostu Kierbedzia[25].

W latach 2015–2019 most był remontowany; w tym czasie ruch odbywał się po jednym torze[26].

Fragment konstrukcji wydobytego z Wisły w 2008 drugiego mostu pod Cytadelą jest eksponowany w Pontiseum na terenie Instytutu Badawczego Dróg i Mostów[27][28].

Galeria

Przypisy

  1. a b c d Marian Gajewski: Urządzenia komunalne Warszawy. Zarys historyczny. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1979, s. 268. ISBN 83-06-00089-7.
  2. Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 1047. ISBN 83-01-08836-2.
  3. Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 512. ISBN 83-01-08836-2.
  4. a b Wacław Sterner: Mosty Warszawy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwa Techniczne, 1960, s. 155.
  5. Marian Gajewski: Urządzenia komunalne Warszawy. Zarys historyczny. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1979, s. 267. ISBN 83-06-00089-7.
  6. a b c Robert Marcinkowski: Ilustrowany Atlas Dawnej Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Oliwka, 2013, s. 82. ISBN 978-83-931203-1-4.
  7. Stefan Kieniewicz: Warszawa w latach 1795–1914. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1976, s. 211.
  8. Wacław Sterner: Mosty Warszawy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwa Techniczne, 1960, s. 101.
  9. Jan Berger: Rozwój Pragi [w:] Irena Pietrzak-Pawłowska (red.) Wielkomiejski rozwój Warszawy do 1918 r.. Warszawa: Wydawnictwo Książka i Wiedza, 1973, s. 265.
  10. Wacław Sterner: Mosty Warszawy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwa Techniczne, 1960, s. 108.
  11. Wacław Sterner: Mosty Warszawy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwa Techniczne, 1960, s. 110.
  12. Wielka Encyklopedia PWN. Tom 28. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, s. 575. ISBN 83-01-14363-0.
  13. Juliusz A. Chrościcki, Andrzej Rottermund: Atlas architektury Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 1977, s. 52.
  14. Józef Sigalin: Warszawa 1944–1980. Z archiwum architekta. Tom 3. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1986, s. 229. ISBN 83-06-01187-2.
  15. a b c Marian Gajewski: Urządzenia komunalne Warszawy. Zarys historyczny. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1979, s. 268, 269. ISBN 83-06-00089-7.
  16. Krzysztof Dunin-Wąsowicz: Warszawa w czasie I wojny światowej. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1974, s. 22.
  17. Jerzy Kasprzycki: Warszawa nieznana. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1982, s. 28.
  18. a b c Marian Gajewski: Urządzenia komunalne Warszawy. Zarys historyczny. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1979, s. 269. ISBN 83-06-00089-7.
  19. Marian Spychalski: Warszawa architekta. Wspomnienia pierwszego powojennego prezydenta stolicy. Warszawa: Bellona, 2015, s. 186. ISBN 978-83-11-13416-4.
  20. Jan Górski: Drugie narodziny miasta. Warszawa 1945. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1976, s. 50.
  21. Władysław Bartoszewski, Bogdan Brzeziński, Leszek Moczulski: Kronika wydarzeń w Warszawie 1939–1949. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970, s. 115.
  22. Joanna Borowska. Mosty. „Skarpa Warszawska”, s. 8, czerwiec 2020. 
  23. Władysław Bartoszewski, Bogdan Brzeziński, Leszek Moczulski: Kronika wydarzeń w Warszawie 1939–1949. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970, s. 142.
  24. Kronika wydarzeń w Warszawie 1945−1958. „Warszawskie kalendarz ilustrowany 1959”, s. 30, 1958. Wydawnictwo Tygodnika Ilustrowanego „Stolica”. 
  25. Jakub Chełmiński. Słynny most odnaleziony! Wyciągnęli fragment z Wisły. „gazeta.pl Warszawa”, 2011-09-19. 
  26. Jarosław Osowski. Dwa tory nad Wisłą. „Gazeta Stołeczna”, s. 4, 10–11 sierpnia 2019. 
  27. Pontiseum w IBDiM. ibdim.edu.pl, 24 czerwca 2014. [dostęp 2017-06-07].
  28. Warszawiacy polubili Pontiseum. W: Instytut Badawczy Dróg i Mostów [on-line]. ibdim.edu.pl, 22 maja 2017. [dostęp 2017-06-10].

Media użyte na tej stronie

Warszawa outline with districts v4.svg
(c) Mfloryan at pl.wikipedia, CC BY 2.5
Mapa Warszawy - podkład lokalizacyjny
Masovian Voivodeship location map.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Masovian Voivodeship. Geographic limits of the map:
  • N: 53.55N
  • S: 50.95 N
  • W: 19.15 E
  • E: 23.25 E
IconBridge-bk.svg
Autor: Tzugaj, Licencja: CC0
Ikona mostu do legendy mapy.
Most kolejowy pod Cytadelą 2015.JPG
Autor: Adrian Grycuk, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Most kolejowy pod Cytadelą w Warszawie
Zniszczony most pod Cytadelą.jpg
Odbudowa przez Niemców zniszczonego przez Rosjan w sierpniu 1915 mostu kolejowego pod Cytadelą
Most pod Cytadelą, dolna kondygnacja dla pieszych.jpg
Most pod Cytadelą w Warszawie, dolna kondygnacja dla pieszych
Fort Legionów i zniszczone mosty przy Cytadeli 1915.jpg
Fort Władymira (Legionów) i zniszczone mosty przy Cytadeli
Drugi most pod Cytadelą Pontiseum Instytut Badawczy Dróg.jpg
Autor: Adrian Grycuk, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Wydobyty z dna Wisły fragment drugiego mostu pod Cytadelą eksponowany na terenie Instytutu Badawczego Dróg i Mostów przy ul. Instytutowej 1 w Warszawie
II most na Wiśle most kolejowy pod Cytadelą z 1875.jpg
I pod pod Cytadelą (II most) w Warszawie
Most przy Cytadeli Konrad Brandel 1874.jpg
Budowa mostu przy Cytadeli w Warszawie