Muton (geomorfologia)

Schemat powstawania mutonu. Na czerwono oznaczono kierunek ruchu lodowca, a na niebiesko powierzchnię szlifowania - detersji.
Muton w Yosemite National Park w Stanach Zjednoczonych.
Muton w Cadair Idris w Walii.
(c) Tony Page, CC BY-SA 2.0
Skalista wyspa o charakterze mutonu (szkier) Dubh Fheith w Hebrydach Wewnętrznych w Szkocji.
Mutony w tatrzańskiej Dolinie Pięciu Stawów (Niżnia i Wyżnia Kopa)

Muton, baraniec, barani łeb, bochen skalny[a], wygład tarczowy[a] (fr. roche moutonnée)[1] – forma ukształtowania powierzchni Ziemi powstała w wyniku działalności lodowca (procesy glacjalne); oszlifowany, podłużny pagórek lub garb o długości od kilku do kilkuset metrów i wysokości do kilkuset metrów.[2]

Etymologia

Nazwa muton pochodzi z języka francuskiego od słowa mouton, oznaczającego owcę.[3]

Opis

Cechą charakterystyczną mutonów są asymetryczny profil podłużny[2][4] i kierunek osi głównej zgodny z kierunkiem ruchu lodowca.[5] Stok proksymalny, czyli ten, od którego strony nadszedł lodowiec, jest łagodny i ma idealnie wygładzoną powierzchnię (wygład lodowcowy)[4], ponieważ był nastawiony na szlifującą działalność lodowca - detersję.[2] Natomiast stok dystalny, czyli przeciwny do proksymalnego jest stromy.[2] Jeżeli wyjściowe wzgórze było niewielkich rozmiarów, lodowiec ześlizgiwał się po stoku dystalnym, szlifując go i dając wygładzoną powierzchnię, jednak jeśli pagór był większych rozmiarów ze stoku odrywane były bloki skalne (detrakcja), dlatego często stoki te są poszarpane[6], a czasem urywiste.[4] Przyczyną powstawania stromego i postrzępionego stoku może być naprzemienne topnienie i zamarzanie lodowca w jego spodniej części.[2] Kiedy lodowiec napotyka na swojej drodze przeszkodę, ta stawia opór, co prowadzi do wzrostu ciśnienia i rozmarzania spągu lodowca.[2] Po przejściu masy lodu przez punkt kulminacyjny wzniesienia ciśnienie zaczyna spadać, w wyniku czego lód z powrotem zamarza i z dalszym ruchem wyrywa fragmenty materiału skalnego z podłoża.[2] Na wygładach lodowcowych mutonów mogą się znajdować rysy lodowcowe i inne drobne formy erozyjne (bruzdy, zadziory).[6]

Proces przekształcania wzniesień w mutony nosi nazwę mutonizacji, a obszar na którym zaszedł jest nazywany zmutonizowanym lub zmutowanym.[7]

Barańce występują często w duży skupiskach na niewielkich obszarach i są od siebie oddzielone zagłębieniami zwanymi rynnami międzymutonowymi.[6] Rynny te mogą być wypełnione wodą, tworząc jeziora. Przykładem jezior w rynnie międzymutonowej są Stawki Staszica w Tatrach.[2]

Mutonami są również w większości niewielkie, skaliste wyspy, tworzące wybrzeże szkierowe[7], czyli szkiery, występujące np. u wybrzeży Finlandii (Wyspy Alandzkie).[8]

Występowanie

Mutony zazwyczaj (nie zawsze) wiążą się z działalnością lodowców górskich, ponieważ aby powstały wymagane jest podłoże zbudowane z odpornych skał (przede wszystkim krystalicznych, ale również innych, np. wapień). Mutony występują w Fennoskandii (Finlandia, południowa Szwecja), na półwyspie Labrador, czy w Szkocji. W Polsce barańce można znaleźć w górach objętych zlodowaceniem w plejstocenie - w Tatrach[9][10] (np.: Wyżnia Kopa i Niżnia Kopa) i Karkonoszach (np. pola mutonów w okolicy wsi Łomnica)[11]. Większe mutony w Tatrach nazywane są bulami.[2]

Zobacz też

Uwagi

  1. ↑ a b Według M.Klimaszewskiego

Bibliografia

  • Mieczysław Klimaszewski, Geomorfologia, Warszawa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1981, s. 666-668, 886. ISBN: 83-01-03498-X
  • Włodzimierz Mizerski, Geologia dynamiczna, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2019, s. 274. ISBN: 978-83-01-20021-3
  • Piotr Migoń, Geomorfologia, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006, s. 305. ISBN: 978-83-01-14812-6
  • Jan Flis, Szkolny słownik geograficzny, Warszawa, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1982, s. 132. ISBN: 83-02-00870-2

Przypisy

  1. ↑ roche moutonnée, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2021-01-18] (ang.).
  2. ↑ a b c d e f g h i Mieczysław Klimaszewski, Geomorfologia, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1981, s. 666-668, ISBN 83-01-03498-X.
  3. ↑ Piotr Łuczyński, Słowa wyzbyte swych znaczeń. Czy warto angielskie terminy naukowe tłumaczyć na język polski?, „Nauka”, Biuro Upowszechniania i Promocji Nauki PAN, 2011, ISSN 1231-8515 [dostęp 2021-01-18].
  4. ↑ a b c Piotr Migoń, Geomorfologia, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006, s. 305, ISBN 978-83-01-14812-6.
  5. ↑ Jan Flis, Szkolny słownik geograficzny, Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1982, s. 132, ISBN 83-02-00870-2.
  6. ↑ a b c Włodzimierz Mizerski, Geologia dynamiczna, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2019, s. 274, ISBN 978-83-01-20021-3.
  7. ↑ a b Mieczysław Klimaszewski, Geomorfologia, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1981, s. 886, ISBN 83-01-03498-X.
  8. ↑ SZKIERY, encyklopedia.interia.pl [dostęp 2021-01-18] (pol.).
  9. ↑ Witold Henryk Paryski, Zofia Radwańska-Paryska, Wielka Encyklopedia Tatrzańska, Poronin: Wydawnictwo Górskie, 2004, ISBN 83-7104-009-1.
  10. ↑ Mutony w Tatrach, portaltatrzanski.pl [dostęp 2021-01-18] (pol.).
  11. ↑ Jan Wieczorek, DZIKIE SUDETY: Wygłady polodowcowe w Kotlinie Jeleniogórskiej, DZIKIE SUDETY, 23 lutego 2013 [dostęp 2021-01-18].
Rzeźba glacjalna
Formy glacjalne
erozyjne
akumulacyjne
Formy fluwioglacjalne
erozyjne
akumulacyjne

Media użyte na tej stronie

Dolina Pięciu Stawów Polskich, Tatry, 20201010 0932 1783.jpg
Autor: Jakub Hałun, Licencja: CC BY-SA 4.0
Dolina Pięciu Stawów Polskich w Tatrach, widok ze szlaku na Szpiglasową Przełęcz
Roche moutonnée (Lembert Dome, Yosemite National Park, California, USA) 20.jpg
Autor: James St. John, Licencja: CC BY 2.0
This granite dome has a long, low-slope side on the right and a short, steep side on the left. It formed by glacial abrasion and plucking. Such glacially eroded knobs of bedrock are called roches moutonnées. The long side is the up-glacier side. The short side is the down-glacier side (= the direction the glacier was moving).

The rocks are porphyritic granodiorites.

Geologic unit: Cathedral Peak Granite, mid-Late Cretaceous 86-88 Ma

Locality: Lembert Dome, Yosemite National Park, California, USA

See info. at: en.wikipedia.org/wiki/Roche_moutonnée and

en.wikipedia.org/wiki/Lembert_Dome
Roche Moutonnée Cadair Idris.jpg
A roche moutonnée in the Cadair Idris valley, Snowdonia, Wales. A product of glacial erosion.
Roche moutonnée without texts1.svg
Autor: , Licencja: CC BY-SA 3.0
Roche moutonnée without texts, language neutral