Oś Saska

Oś Saska w Warszawie
Symbol zabytku nr rej. 510 z 1 lipca 1965
Ilustracja
Państwo

 Polska

Miejscowość

Warszawa

Położenie na mapie Warszawy
Położenie na mapie Polski
Położenie na mapie województwa mazowieckiego
Mapa konturowa województwa mazowieckiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Oś Saska w Warszawie”
52°14′26,1600″N 21°00′30,9600″E/52,240600 21,008600
Pałac Saski, XVIII w.
Oś Saska, plan Warszawy (1831)
Pałac Saski (1930)
Fontanna w Ogrodzie Saskim

Oś Saska – barokowe założenie urbanistyczne XVIII-wiecznej Warszawy, związane z budową rezydencji królewskiej dla Augusta II Sasapałacu Saskiego. Z powodów finansowych i politycznych wiele zaprojektowanych elementów, które miały dopełniać oś, nie zostało wybudowanych.

Opis

Autorami koncepcji i realizacji Osi Saskiej byli drezdeńscy architekci:Matthäus Daniel Pöppelmann, J. Naumann, Z. Longuelune, Joachim Daniel Jauch i Jan Zygmunt Deybel.

Oś biegnie od Krakowskiego Przedmieścia do placu Żelaznej Bramy, przez Ogród Saski. Jej długość wynosiła ok. 1650 metrów. Przebiega wzdłuż linii łączącej dwa istotne miejsca związane z polską państwowością – kościół św. Wawrzyńca we wsi Wola (dawne pole elekcyjne) i wieś Kamion (miejsce pierwszej wolnej elekcji w 1573).

Centralnym punktem założenia był pałac Saski wraz z ogrodem. Między Krakowskim Przedmieściem a pałacem Saskim powstał ogromny dziedziniec, który od strony północnej, wschodniej i południowej otoczono murem z bramami wjazdowymi z każdej strony. Od strony zachodniej wzniesiono Żelazną Bramę wjazdową z wielkimi żelaznymi wrotami, tak masywnie i kunsztownie wykonanymi, iż zmieniono nazwę placu Wielopole, znajdującą się przed bramą, na plac Żelaznej Bramy.

Oś Saska była pierwszym przedsięwzięciem regulacyjnym w Warszawie przeprowadzonym na tak dużą skalę[1]. Przyczyniło się m.in. do rozwoju dzielnicy zachodniej i przekształcenia ulic Chłodnej i Wolskiej w ważne arterie miejskie[2].

Realizacja

Prace nad Osią Saską trwały niemal 40 lat – kształtowanie założenia architektonicznego Osi Saskiej trwało początkowo od 1713 do początków lat 20. XVIII wieku, w drugim etapie od 1717 do śmierci Augusta II i ostatecznie zostało ukończone przez Augusta III w latach 30. i 40. XVIII wieku.

Obszar przeznaczony pod realizację założeń Osi Saskiej wypełniony był przed 1713 chaotycznie rozmieszczonymi budowlami o niewielkiej wartości architektonicznej, z których większość wyburzono uzyskując teren przypominający w zarysach pięcioboczny wachlarz. Centrum Osi Saskiej przechodziło przez zaprojektowany wcześniej przez Tylmana z Gameren pałac i tzw. oś morsztynowską, którą wykorzystano przy projektowaniu nowego założenia krajobrazowego. Po wyburzeniu terenu uzyskano 17-hektarowy teren, w którym urządzono park, ze zbiegającymi się w jego centrum 5 głównymi arteriami, gdzie w 1724 postawiono pawilon nazwany Wielkim Salonem. W 1727 środkowa część ogrodu została udostępniona ludności Warszawy, a w rok później została także wzbogacona o liczne posągi antycznych postaci.

W latach 1839–1842 dokonano kolejnej przebudowy Pałacu Saskiego w stylu klasycystycznym, rozbierając część środkową pałacu i dodając w tym miejscu kolumnadę według projektu architekta Adama Idźkowskiego.

Oś Saska w okresie II Rzeczypospolitej

2 listopada 1925 pod arkadami kolumnady Pałacu Saskiego powstał Grób Nieznanego Żołnierza.

Na placu przed kolumnadą ustawiono w roku 1923 pomnik Księcia Józefa Poniatowskiego, dzieło Bertela Thorvaldsena, gdzie przetrwał aż do wysadzenia go przez Niemców po upadku powstania warszawskiego.

W latach 1924–1926 rozebrano stojący pośrodku placu Saskiego sobór pod wezwaniem św. Aleksandra Newskiego, zbudowany w latach 1894–1912.

Oś Saska po roku 1945

W okresie od 30 marca do 18 maja 1970 przesunięto i ustawiono na Osi Saskiej stojący dotychczas na uboczu Pałac Lubomirskich. Przesunięcie po łuku wraz z obrotem zabytkowego budynku było największą tego rodzaju akcją w powojennej Warszawie.

W roku 1985 przed Pałacem Lubomirskich wzniesiono pomnik „Poległym w Służbie i Obronie Polski Ludowej” autorstwa Jana Bohdana Chmielewskiego. Warszawiacy nadali mu żartobliwą nazwę „Pomnika Utrwalaczy” lub „Ubelisku”. Pomnik przetrwał tylko 6 lat, został rozebrany w roku 1991.

W listopadzie 2010 na miejscu po zburzonym pomniku „Poległym w Służbie i Obronie Polski Ludowej” wzniesiono pomnik Tadeusza Kościuszki, stanowiący dokładną kopię pomnika zbudowanego w roku 1910 w Waszyngtonie, autorstwa Antoniego Popiela.

Powstałe w 2012 roku Stowarzyszenie „Saski2018” ma na celu doprowadzenie do odbudowy głównego elementu Osi Saskiej, tj. Pałacu Saskiego, a wraz z nim zabudowań zachodniej pierzei Pl. Marszałka Józefa Piłsudskiego: Pałacu Brühla oraz kamienic przy ulicy Królewskiej. W ten sposób na mapie Warszawy pojawiłby się brakujący element Osi Saskiej.

Przypisy

  1. Anna Berdecka, Irena Turnau: Życie codzienne w Warszawie okresu Oświecenia. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1969, s. 11–12.
  2. Anna Berdecka, Irena Turnau: Życie codzienne w Warszawie okresu Oświecenia. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1969, s. 12.

Bibliografia

  • Elżbieta Charazińska, Ogród Saski, Warszawa 1979
  • Krzysztof Mordyński, Oś Saska w Warszawie jako niekończąca się przestrzeń władzy królewskiej, „Spotkania z Zabytkami”, 2007, nr 2, ss. 7-11.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Warszawa outline with districts v4.svg
(c) Mfloryan at pl.wikipedia, CC BY 2.5
Mapa Warszawy - podkład lokalizacyjny
Masovian Voivodeship location map.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Masovian Voivodeship. Geographic limits of the map:
  • N: 53.55N
  • S: 50.95 N
  • W: 19.15 E
  • E: 23.25 E
Distinctive emblem for cultural property.svg
Blue Shield - the Distinctive emblem for the Protection of Cultural Property. The distinctive emblem is a protective symbol used during armed conflicts. Its use is restricted under international law.
The Saxon Palace, Warsaw 1.jpg
The Saxon Palace in Warsaw, Poland.
Os saska.jpg
Warszawa. Ogród Saski.
OgrodSaskiStary.jpg
Warszawa. Pałac Saski od strony Ogrodu Saskiego.
Warszawa-Ogród Saski fontanna.jpg
Autor: Marcin Białek, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Fontanna w Ogrodzie Saskim w Warszawie, położona na osi Saskiej.