Obozy niemieckie (1933–1945)

Obozy w III Rzeszyobozy przeznaczone do przetrzymywania (w niektórych przypadkach także uśmiercania) osób, kierowane przez SA, (później również SS, Gestapo lub Wehrmacht). Tworzone w latach 1933–1945 przez władze Rzeszy Niemieckiej. Obozy te, w liczbie przynajmniej 12 tysięcy[1], umiejscowione były na terytorium własnym Niemiec oraz na ziemiach państw okupowanych.

Niemieckie obozy koncentracyjne znajdowały się na terenie wielu obecnych państw europejskich: Polski, Niemiec, Austrii, Czech, Słowacji, Francji, Danii, Belgii, Holandii, Włoch, Łotwy, Estonii, Norwegii, Węgier, Serbii, Chorwacji, Słowenii, Bułgarii i Macedonii
Brama wejściowa do Auschwitz z napisem Arbeit macht frei
Buchenwald – więźniowie w baraku
Mauthausen-Gusen – zwłoki więźniów przygotowane do kremacji
Białe autobusy ze Szwecji i Danii ratowały więźniów obozów w czasie II wojny światowej. Tuż przed wojną Niemiecki Czerwony Krzyż odmówił[2] władzom Szwecji współpracy w badaniu dowodów na łamanie praw człowieka w Niemczech w więzieniach i obozach koncentracyjnych.

Obozy koncentracyjne w Cesarstwie Niemieckim i Republice Weimarskiej

Pierwsze niemieckie obozy koncentracyjne powstały w niemieckiej Afryce Południowo-Zachodniej po powstaniu plemion Herero i Nama w 1904 r. W czasie I wojny światowej, w marcu 1915, utworzono pierwsze obozy dla internowanych Polaków - przymusowych robotników w Friedrich-Albrecht-Hütte, należącej do koncernu Kruppa w Barmen i Elberfeld (miasta będące dziś dzielnicami Wupertalu). W Republice Weimarskiej obozy koncentracyjne powołano w Cottbus-Sielow[3] i podobny w Stargardzie na Pomorzu. Pierwotnie nazywane były obozami dla internowanych, a od 1923 r. obozami koncentracyjnymi. W obozach tych przetrzymywano tzw. osoby niepożądane (głównie bezpaństwowców), a także (internowanych w czasie III Powstania Śląskiego) mieszkańców Górnego Śląska - zarówno powstańców śląskich i polskich działaczy plebiscytowych, jak i niemieckich Ślązaków - zwolenników lewicy z USPD i SPD na czele, do obozu w Stargardzie kierowano Polaków, "Czechosłowaków", jak i Żydów[4]

Powstanie i rozwój obozów w III Rzeszy

Pierwsze obozy koncentracyjne zostały zorganizowane w III Rzeszy w 1933 r. na mocy „rozporządzenia wyjątkowego o ochronie narodu i państwa” z dnia 28 lutego 1933 r. Rozporządzenie to umożliwiało m.in. zawieszenie wolności osobistej obywateli posiadających niemieckie obywatelstwo i zezwalało na aresztowanie i osadzanie bez wyroku sądowego na czas nieograniczony wszystkich osób uznawanych za wrogów państwa i narodu niemieckiego. W pewnym sensie sankcjonowało ono praktykę bojówek nazistowskich SA i SS (jeszcze sprzed zdobycia władzy w wyborach w 1933 r.) – tworzenia „prywatnych odosobnień”, w których przetrzymywano siłą osoby niechętne rodzącemu się reżimowi, zwłaszcza działaczy partii opozycyjnych.

Po zdobyciu władzy służyły one przede wszystkim wyniszczeniu opozycji antyhitlerowskiej oraz odizolowaniu ludzi uznanych za groźnych bądź „nieprzydatnych”. 20 marca 1933 r., na podstawie zarządzenia Heinricha Himmlera, zorganizowano w Dachau pierwszy obóz koncentracyjny (niektóre źródła wskazują, że pierwszym niewielkim obozem, założonym 12 marca 1933 r. był obóz Dürrgoy). Jeszcze w roku 1933 SA i SS oraz policja zorganizowały kolejne obozy, m.in. w Oranienburgu, Berlinie (tzw. Columbia-Haus), Królewcu (Quednau), Papenburgu, Esterwegen, Kemna bei Wuppertal, Sonnenburgu, Sachsenburgu, Lichtenburgu. W 1934 r. obozy koncentracyjne podporządkowano SS, a obóz w Dachau stał się obozem wzorcowym. Sztab tych obozów od 1936 r. do końca wojny mieścił się w Oranienburgu. W następnych latach założono obozy w: Sachsenhausen (1936), Buchenwaldzie (1937), Mauthausen (1938), Flossenbürgu (1938) oraz obóz dla kobiet w Ravensbrück (1939). Szacuje się, że jeszcze przed wojną przez obozy niemieckie przeszło 165-170 tysięcy więźniów.

Podczas wojny niemieccy naziści wprowadzili nowe typy obozów, zgodnie z rozszerzeniem ich roli w przeprowadzaniu założeń polityki nazistowskiej oraz konkretnych celów natury gospodarczo-militarnej. Obozy zaczęły służyć jako miejsca przetrzymywania inteligencji państw okupowanych (w szczególności polskiej), kleru (w szczególności katolickiego), osób związanych z ruchem oporu, ofiar ulicznych łapanek oraz jeńców wojennych. W obozach masowo wykorzystywano więźniów do pracy niewolniczej na rzecz niemieckich przedsiębiorstw, w tym przede wszystkim koncernów przemysłu wojennego. Eliminacja ludności Polski miały miejsce w ramach przygotowanego projektu Generalnego Planu Wschodniego, mającego na celu kolonizację ziem słowiańskich. Po 1939 r. znacznie rozbudowano dotychczas istniejące obozy koncentracyjne na terenie przedwojennej III Rzeszy, a w miarę zdobyczy terytorialnych organizowano w okupowanych krajach nowe obozy zagłady. Największymi nowo powstałymi tego typu obozami były: Stutthof (sierpień 1939), Auschwitz (wiosna 1940), Neuengamme (czerwiec 1940), Natzweiler-Struthof (lipiec 1940), Groß-Rosen (1940), Bergen-Belsen (październik 1940), Majdanek (październik 1941), Hertogenbosch (styczeń 1942), Ryga-Kaiserwald (Salaspils – maj 1943), Mittelbau-Dora (koniec 1943). Przy lokalizacji obozów brano pod uwagę m.in. położenie dogodne ze względów transportowych, sąsiedztwo dużych zakładów produkcyjnych lub kamieniołomów w celu wykorzystania pracy niewolniczej więźniów (np. Mittelbau-Dora, Groß-Rosen).

Wraz z atakiem Niemiec na ZSRR specjalne szwadrony rozpoczęły akcję masowych mordów na Żydach, najpierw mężczyznach i chłopcach, potem również kobietach i dzieciach. W obliczu problemów organizacyjnych, wysokich kosztów oraz trudności psychologicznych dla katów związanych z tak licznymi egzekucjami w 1941, a szerzej od 1942 r., wybrane placówki zaczęto przygotowywać pod kątem nowej metody masowej eksterminacji. Instalowano całe systemy komór gazowych i krematoriów, które miały służyć mordowaniu i kremacji tysięcy zwłok dziennie – głównie Żydów. Zgodnie z planem zagłady Żydów (tzw. Endlösung, pol. ostateczne rozwiązanie), którego techniczne szczegóły przyjęto na Konferencji w Wansee, 20 stycznia 1942, w wyselekcjonowanych obozach prowadzono masową zagładę ludności żydowskiej. W obozach Niemcy mordowali również masowo Romów oraz Sinti.

Najwcześniej uruchomiony został obóz zagłady Kulmhof (grudzień 1941) w Kraju Warty. W Generalnym Gubernatorstwie, w ramach Einsatz Reinhardt powstały ośrodki zagłady: Treblinka II (lipiec 1942), Sobibor (marzec 1942) i Belzec (marzec 1942). Na terytorium wcielonym do III Rzeszy przystosowano do tego celu tyły obozu Birkenau.

W miarę zbliżania się wojsk alianckich do granic Rzeszy, Niemcy próbowali zatrzeć ślady funkcjonowania obozów. W szczególności rozbierali i równali z ziemią obozy zagłady, niektóre instalacje wysadzali. Więźniów obozów koncentracyjnych wyprowadzano w marszach śmierci.

W obozach tych więziono około 18 mln osób, z których zginęło 11 mln[5].

Po wojnie na terenach wielu byłych obozów powstały miejsca pamięci, mauzolea, muzea; prowadzona jest działalność edukacyjna.

Rodzaje obozów

Niemieckie nazwy obozów bywały różne i często mylące: Konzentrationslager, Arbeitslager, Vernichtungslager, Sonderkommando SS, Zwangsarbeitslager, Aufenthaltslager, Durchgangslager, Transitlager, Schutzhaftlager, Familienlager, Internierungslager itp.

W czasie wojny obozy organizacyjnie podlegały:

  • Głównemu Urzędowi Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA-Reichssicherheitshauptamt),
  • Głównemu Urzędowi Gospodarki i Administracji SS (SS-WVHA-Wirtschaftsverwaltungshauptamt),
  • Inspektorowi Obozów Koncentracyjnych (Fuhrungs- und Aufsichtshauptamt – Inspektion der Konzentrationslager), który od 3 marca 1942 r. wszedł w skład SS-WVHA jako Amtsgruppe D. Konzentrationslager.

Z obozami koncentracyjnymi (Konzentrationslager, Schutzhaft- und Konzentrationslager) były złączone ich podobozy (Nebenlager, Außenlager) i oddziały robocze (Außenkommando).

Przy pomocy obozów III Rzesza prowadziła kilka różniących się polityk niewolniczych i eksterminacyjnych. Prawdziwe przeznaczenie obozów bywało kryte pod eufemistycznymi nazwami, które pozwalały ukryć przed światową opinią publiczną, a poniekąd przed samymi Niemcami, realne znaczenie placówek obozowych. Sieć obozów niemieckich tworzyło kilka podstawowych rodzajów obozów, których jednak precyzyjne rozgraniczenie bywało w praktyce płynne:

Obozy koncentracyjne i pochodne:

Obozy zagłady:

Struktura obozów

Przy dużej różnorodności obozów, można wyodrębnić niektóre cechy stałe, które były odtwarzane w większości placówek, wedle modelowych założeń przyjętych przy budowie KL Dachau i KL Sachsenhausen. Przestrzeń obozowa była podzielona na cztery strefy.

  • Pierwsza strefa to baraki więźniarskie. Ogrodzone drutem kolczastym, pod napięciem, czasem (np. w Sobiborze) nawet polem minowym. Nieopodal znajdowały się na ogół sanitariaty. Baraki były wyposażone w dwu- i trzypiętrowe trzyosobowe prycze (o szerokości rzadko przekraczającej jeden metr). W obrębie strefy baraków istniały często sektory oddzielone drutami, za którymi przetrzymywano specjalne grupy więźniów (np. rodzinny obóz cygański w Birkenau, obóz dla Żydówek w Ravensbrück, baraki dla więźniów Nacht und Nebel w Natzweiler-Struthof). Po zewnętrznej stronie drutów stały wieżyczki wartownicze. Między barakami na ogół istniała przestrzeń wykorzystywana jako plac apeli.
  • Druga strefa to niektóre instytucje specjalne w obrębie obozów: lazarety, komory gazowe, krematoria, sale przesłuchań, izby i ściany egzekucji. Miejsca te były rozrzucone po całym obozie. Jedynie komory gazowe i krematoria były na ogół umieszczane na uboczu.
  • Trzecia strefa to przestrzeń robocza, w której każdy Konzentrationslager ujawniał swe oblicze jako Arbeitslager. Najpierw były to miejsca pracy komand zewnętrznych, pracujących na rzecz obozu, następnie stawały się to miejsca niewolniczej pracy na rzecz niemieckich przedsiębiorstw i niemieckiego wysiłku wojennego. Z czasem niektóre strefy robocze na tyle się rozbudowały, że dawało to okazję do utworzenia podobozów.
  • Czwarta strefa to administracja, kantyna i baraki SS, domek komendanta itp.

Cechy te nie były zachowane w ośrodkach zagłady, które nie pełniły funkcji obozowych (Kulmhof, Belzec, Sobibor, Treblinka II). W tych miejscach przestrzeń można podzielić na cztery inne strefy.

  • Pierwsza strefa stanowiła swoistą ścieżkę skazanych na zagładę: strefę przybycia (rampę, plac), rozbieralnię, zakamuflowane komory gazowe. W tej strefie sortowano również mienie pozostawione przez ofiary i przygotowywano wywózkę tego mienia do Rzeszy.
  • Druga strefa to doły grzebalne, później paleniska obsługiwane przez nielicznych więźniów.
  • Trzecia strefa to baraki dla więźniów obsługujących proces zagłady – przy czym z reguły więźniowie sortujący mienie pozostawione przez ofiary byli odseparowani od więźniów palących zwłoki.
  • Czwarta strefa to administracja, kantyna i baraki SS, domek komendanta itp.

Lista obozów i ośrodków zagłady

Według Biuletynu Komisji do Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce[6] obozów niewolniczych było 435. Niektóre, jak np. Stutthof, składały się z sieci kilku do ponad stu zakładów (Danuta Drywa). Tereny wojewódzkie:
Białystok 14
Bydgoszcz 37
Gdańsk 2 (tzn. ponad 100)
Kielce 53
Kraków 53
Lublin 39
Łódź 39
Poznań 63
Rzeszów 33
Śląsk i Dąbrowa (kopalnie) 36
Warszawa 66

razem 435

Lista alfabetyczna ważniejszych obozów

Dodając nowy obóz, zapoznaj się z zaleceniami edycyjnymi

Główne obozy i ośrodki zagłady

według granic przedwojennych

według granic z czasu wojny

według dzisiejszych granic

Lista obozów, podobozów i ważniejszych komand zewnętrznych

A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W Z

(źródło: niemieckie Ministerstwo Sprawiedliwości)

Podstawowa chronologia

1933

1934

1935

  • Styczeń: Wolfgang Langhoff, publikuje w Szwajcarii po niemiecku książkę opisującą 13 miesięcy pobytu w niemieckich obozach koncentracyjnych.
  • 16 marca: Służba wojskowa znowu staje się obowiązkowa. Unikający służby z powodów sumienia oraz Świadkowie Jehowy są wysyłani masowo do obozów.
  • 1 kwietnia: Dekretem ministra spraw wewnętrznych organizacja Świadków Jehowy zostaje rozwiązana w III Rzeszy ustawą ogólnokrajową, a od 13 lipca ich mienie podlega konfiskacie.
  • Lato: bojkoty i wzrost brutalności antysemickiej.
  • 15 maja: Członkowie SA zostają skazani na więzienie za złe praktyki względem więźniów KL Hohnstein. Kilka miesięcy później wszystkich tych SA ogarnia amnestia.
  • 17 sierpnia: Zamknięcie wszystkich lóż wolnomularskich.
  • 15 września: Reichstag przyjmuje jednomyślnie Ustawy norymberskie: prawo o „ochronie krwi i honoru narodu niemieckiego” i prawo o „obywatelstwie Rzeszy”. Żydzi zostają pozbawieni obywatelstwa.
  • 18 października: Prawo o ochronie zdrowia dziedzicznego Narodu niemieckiego. Kampania propagandy przeciwko „istnieniom, które nie warto, by żyły”.

1936

  • 6 czerwca: Rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych przeciwko „cygańskiej pladze”.
  • 16 czerwca: Utworzenie w Marzahn pod Berlinem pierwszego obozu dla Romów.

1937

  • 12 czerwca: Tajne rozporządzenie Reinharda Heydricha rozkazujące utrzymanie w odosobnieniu więźniów żydowskich po ukończeniu czasu, na który zostali skazani.
  • 5 sierpnia: Rozporządzenie Gestapo, rozkazujące zatrzymywanie i umieszczanie w obozach Świadków Jehowy i osób odmawiających służby wojskowej w przypadku, gdyby sądy przyznały im do tego prawo, lub z chwilą, gdy odsiedzieli zasądzony wyrok.
  • Grudzień: Lichtenburg staje się obozem dla kobiet.

1938

1939

  • 30 stycznia: Adolf Hitler w przemówieniu przed Reichstagiem, zapowiada „wyniszczenie żydowskiej rasy w Europie w przypadku wybuchu konfliktu ogólnoeuropejskiego”.
  • 9 sierpnia: Według szacunków Niemieckiej Partii Wolności (Deutsche Freiheitspartei), od 1933 do sierpnia 1939 w niemieckim obozach koncentracyjnych zmarło przeszło 98 tys. ludzi, z czego ok. 10% Żydów[7].
  • 31 sierpnia: Śmiertelne ofiary Sachsenhausen, przebrane w polskie mundury wojskowe, są użyte w gliwickiej prowokacji, co było pretekstem inwazji na Polskę co rozpoczęło II wojnę światową.
  • Październik: Hitler podpisuje dekret zezwalający na „uśmiercenie śmiercią miłosierną chorych uznanych za nieuleczalnych”. Utworzenie „obozu cygańskiego” w Leopoldskron.
  • 15 listopada: Początek deportacji z Kraju Warty do Generalnego Gubernatorstwa 800 000 Polaków i 100 000 Żydów.
  • 17–19 grudnia: Pierwsze uśmiercanie gazem 540 chorych umysłowo w szpitalach w okupowanej Polsce w Kochanówku koło Łodzi, przy pomocy spalin samochodów ciężarowych (inne dane mówią o marcu 1940 r.).

1940

1941

1942

1943

1944

1945

Zobacz też

Przypisy

  1. obozy hitlerowskie, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2015-02-10].
  2. Vita bussarna | Röda Korset, www.redcross.se [dostęp 2019-06-20] (szw.).
  3. KRIEGSGEFANGENENLAGER COTTBUS, https://ausstellungen.deutsche-digitale-bibliothek.de/lager-cottbus/#s2
  4. Klaus Drobisch, Günther Wieland, System der NS-Konzentrationslager 1933–1939, Berlin: Published by Akademie Verlag 1993, s. 20
  5. Obozy hitlerowskie. [w:] Onet WIEM [on-line].
  6. Tablica III. W: German Crimes in Poland. YIVO pub. eng., 1946, s. 22–23. ISBN 0-86527-336-7.
  7. 100 tysięcy ludzi zmarło w obozach koncentracyjnych. „Gazeta Lwowska”, s. 1, nr 179 z 10 sierpnia 1939. 

Bibliografia

  • Wykaz bibliografii dla serii artykułów o niemieckich obozach w latach 1933–1945 został umieszczony na osobnej stronie.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Buchenwald Slave Laborers Liberation.jpg
These are slave laborers in the Buchenwald concentration camp near Weimar; many had died from malnutrition when U.S. troops of the 80th Division entered the camp. The very ill man lying at the back on the lower bunk is Max Hamburger, who had TBC and severe malnutrition. He recovered and became a psychiatrist in the Netherlands. Second row, seventh from left is Elie Wiesel. Photograph taken 5 days after rescue.
Wanted Information about The White Buses..jpg
Autor: NieznanyUnknown author, Licencja: No restrictions
Swedish and Danish White Buses in the forest at Friedrichsruh in Germany in 1945.

This Agfacolor photo (invention from 1936) was not colorized.

The National Museum of Denmark is currently seeking individuals stories and objects associated with the White Buses, who rescued over 17,000 people out of the concentration camps in Germany during World War II. The aim is a special exhibition to mark the 70th anniversary, and to tell the story about kindness and citizenship in a time of war, insecurity and fear.
WW2-Holocaust-Europe-2007Borders DE.png
Autor: , Licencja: CC BY 3.0
Map (with German legend) of the Holocaust in Europe during World War II, 1939-1945.
This map shows all German Nazi extermination camps (or death camps), most major concentration camps, labor camps, prison camps, ghettos, major deportation routes and major massacre sites. Please note that a version with 1942 borders is available here: Image:WW2-Holocaust-Europe.png.

Notes:
1. Extermination camps were dedicated death camps, but all camps and ghettos took a toll of many, many lives.
2. Concentration camps include labor camps, prison camps & transit camps.
3. Not all camps & ghettos are shown.
4. Borders are present borders (2007).