Odmiana językowa

Odmiana językowa (ang. language variety, speech variety), niekiedy również lekt (ang. lect) lub kod językowy[1] – wyodrębniona forma realizacji języka, zbiór środków językowych wyróżnionych na podstawie określonego kryterium – funkcjonalnego, socjalnego lub terytorialnego[2]. Mianem odmiany językowej można określić pewien język, dialekt czy też rejestr, styl lub odmianę standardową danego języka[3]. Pojęcie odmiany językowej bywa odróżniane od pojęcia wariantu – pod tym drugim określeniem rozumie się wówczas pojedyncze cechy lub elementy językowe, w przeciwieństwie do odmiany jako zespołu pewnych jednostek o podobnej dystrybucji[2].

Stosowanie terminu „odmiana językowa” w odniesieniu do różnych form mowy pozwala uniknąć terminu „język”, który jest popularnie kojarzony z językiem standardowym, oraz terminu „dialekt”, który bywa rezerwowany dla kodów terytorialnych, postrzeganych jako mniej prestiżowe lub mniej poprawne niż standard literacki[4]. W dyskursie lingwistycznym mowa zarówno o standardowych (literackich), jak i niestandardowych (nieliterackich) odmianach językowych[5]. Termin „lekt” pozwala neutralnie określić środek komunikacji pewnej społeczności w sytuacjach, gdy wybór precyzyjniejszej jednostki klasyfikacyjnej byłby kwestią sporną. Jako neutralne określenie bytów językowych bywa stosowany także termin „idiom” (m.in. w serbsko-chorwackiej tradycji lingwistycznej)[6][7][8][9]. Niektórzy badacze posługują się terminami „kod językowy” oraz „forma egzystencji języka”, które mają zasadniczo charakter synonimiczny[2].

Wśród odmian językowych można wyróżnić odmiany socjalne (diastratyczne), terytorialne (diatopiczne, geograficzne) oraz sytuacyjne (diafazyczne, funkcjonalne)[2][10]. Zróżnicowanie polegające na odrębności leksykalnej, takie jak slang czy żargon, opisywane jest często w ramach konkretnych stylów lub poziomów formalności (rejestrów), choć takie formy również bywają ujmowane jako swoiste odmiany językowe[3].

Dialekty

O’Grady et al. definiują „dialekt”: „regionalna lub społeczna odmiana języka, cechująca się swoistymi cechami fonologicznymi, składniowymi i leksykalnymi”[3]. Dialekt o podłożu regionalnym określany jest mianem dialektu regionalnego (inne terminy używane w tym znaczeniu to regiolekt i geolekt[11]); sporadycznie spotyka się również terminy „regionalekt”[12] i „topolekt”[13], zwłaszcza w dziedzinie języka chińskiego. Lingwiści wyróżniają także odmiany powiązane z grupami etnicznymi (tzw. etnolekty), klasami socjoekonomicznymi (socjolekty) lub innymi wspólnotami społeczno-kulturowymi. Badaniem dialektów i ich rozmieszczenia geograficznego zajmuje się dialektologia[3].

Standardy językowe

Standard językowy (zwany również językiem standardowym lub ogólnym) to odmiana językowa, która przeszła proces kodyfikacji, polegający na usankcjonowaniu normatywnej postaci gramatyki, ortografii i leksyki oraz opracowaniu publikacji i materiałów językowych takich jak słowniki, szerzących rozstrzygnięcia wynikające z kodyfikacji. Na tle innych odmian języka standard wyróżnia się wyjątkowym stopniem poważania społecznego. Jest szerzony przez system edukacji i służy jako miara dla oceny środków językowych[14][15]. Jednocześnie jest stosowany jako norma w piśmiennictwie[16].

Pod względem lingwistycznym standardy nie wykazują szczególnych cech, które predysponowałyby je do wyższego prestiżu względem innych odmian języka – ich kształt i status stanowi wynik splotu okoliczności historycznych[17]. Dla zaznaczenia tego faktu stosuje się niekiedy określenie „dialekt standardowy” (ang. standard dialect), podkreślające ich pozycję wśród szerszego spektrum odmian językowych[18].

W niektórych przypadkach zasady języka standardowego są ustalane przez autorytatywne gremium, takie jak Akademia Francuska[19], która kodyfikuje normy literackiej francuszczyzny[20]. W innych przypadkach za źródło normy językowej przyjmuje się powszechną praktykę językową. John Algeo stwierdza, że normę języka angielskiego tworzy „to, co użytkownicy angielszczyzny decydują się uznać za właściwe”[21].

Rejestry i style

Rejestr językowy (utożsamiany również ze stylem) to odmiana języka używana w danym kontekście społecznym[22]. Kontekst społeczny można definiować w kategoriach większej lub mniejszej formalności[23], ale można też mówić o szerzej pojętych okolicznościach sytuacyjnych, determinujących sposób posługiwania się językiem. Jako szczególny przykład rejestru podaje się mowę matczyną, używaną w kulturach zachodnich przez dorosłych, kiedy ci zwracają się do niemowląt i małych dzieci[22]. Wyróżnia się także rejestry związane z poszczególnymi zawodami lub grupami interesów; termin „żargon” odnosi się konkretnie do słownictwa związanego z takimi rejestrami.

Wybór rejestru jest uwarunkowany sytuacją komunikatywną oraz celami mówiącego. Cecha ta odróżnia je od dialektów, które odzwierciedlają różnice pomiędzy różnymi użytkownikami języka[24]. Dialekt i rejestr można toteż pojmować jako różne wymiary wariacji językowej. Rejestry nie są ściśle powiązane ze zróżnicowaniem gwarowym (każdy dialekt można realizować na różne sposoby), choć dla użytkownika nieliterackiej odmiany języka rolę specjalnego rejestru (sytuacyjnej formy języka) może odgrywać język standardowy[24].

Idiolekt i familiolekt

Idiolekt definiuje się jako „sposób użycia języka właściwy dla danej osoby”[25]. Na kształt mowy indywidualnej może rzutować kontakt mówiącego z dialektami regionalnymi i środowiskowymi, rejestrami zawodowymi, a – w przypadku osób wielojęzycznych – także kontakt z różnymi językami[26].

Pod pojęciem familiolektu rozumie się natomiast mowę charakterystyczną dla pewnej rodziny[27][28]. Familiolekt cechuje się swoistymi właściwościami leksykalnymi bądź innego rodzaju odrębnościami w zakresie praktyki językowej[29][30].

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Ronald Wardhaugh, An introduction to sociolinguistics, wyd. 5, Malden, Mass., USA: Blackwell Pub, 2006, s. 88, ISBN 978-1-4051-3559-7, OCLC 60835457 (ang.).
  2. ↑ a b c d Jiří Nekvapil, VARIETA JAZYKA, [w:] Petr Karlík, Marek Nekula, Jana Pleskalová (red.), Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017 [zarchiwizowane z adresu 2021-08-23] (cz.).
  3. ↑ a b c d Meechan i Rees-Miller 2001 ↓, s. 537–590.
  4. ↑ Schilling-Estes 2006 ↓, s. 311–341.
  5. ↑ Schilling-Estes i Wolfram 2015 ↓, s. 13–16.
  6. ↑ Marek Stanojević, Barbara Kryżan-Stanojević, Słowa kluczowe podawane przez autora publikacji jako podstawa opisu bibliograficznego w iSybislawie, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej”, 49, 2014, s. 219–231, DOI: 10.11649/sfps.2014.020, ISSN 2392-2435 [dostęp 2019-10-13].
  7. ↑ idiom, [w:] Hrvatska enciklopedija [online] [dostęp 2019-10-13] (chorw.).
  8. ↑ Dalibor Brozović, Povijest hrvatskoga književnog i standardnoga jezika, Školska knj., 2008, s. 15, ISBN 978-953-0-60845-0 [dostęp 2019-10-13] (chorw.).
  9. ↑ Živorad Kovačević, Srpsko-engleski frazeološki rečnik, "Filip Višnjić", 2002, s. 9 [dostęp 2019-10-13] (serb.).
  10. ↑ Jiří Černý, Dějiny lingvistiky, Ołomuniec: Votobia, 1996, s. 395, ISBN 80-85885-96-4, OCLC 37391292 (cz.).
  11. ↑ Christopher D. Land, Varieties of the Greek language, [w:] Stanley E. Porter, Andrew Pitts (red.), The Language of the New Testament: Context, History, and Development, s. 250 (ang.).
  12. ↑ Kanstantsin Masaila, Čínská fonetická abeceda pinyin a její sociolingvistický rozměr, Praga: Uniwersytet Karola, 2014, s. 11 (cz.).
  13. ↑ topolect, [w:] The American Heritage Dictionary of the English Language, wyd. 4, Boston: Houghton Mifflin Harcourt, 2010 (ang.).
  14. ↑ Vít Dovalil, JAZYKOVÝ STANDARD, [w:] Petr Karlík, Marek Nekula, Jana Pleskalová (red.), Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017 (cz.).
  15. ↑ Maciej Rataj, Attitudes to Standard British English and Standard Polish: a Study in Normative Linguistics and Comparative Sociolinguistics., Frankfurt: Peter Lang GmbH, Internationaler Verlag der Wissenschaften, 2016, s. 11–13, ISBN 978-3-653-05404-0, OCLC 953657257 (ang.).
  16. ↑ B. Suhardi, B. Cornelius Sembiring, Aspek sosial bahasa, [w:] Kushartanti, Untung Yuwono, Multamia R.M.T. Lauder (red.), Pesona bahasa: langkah awal memahami linguistik, Dżakarta: Gramedia Pustaka Utama, 2007, s. 61, ISBN 979-22-1681-2, OCLC 156874430 (indonez.).
  17. ↑ Katubi, Bahasa Dan Nasionalisme Di Indonesia: Kajian Politik Bahasa, „Masyarakat Indonesia”, 34 (2), 2008, s. 33–35, ISSN 0125-9989 (indonez.).
  18. ↑ standard dialect, [w:] Tom McArthur, The concise Oxford companion to the English language, Nowy Jork: Oxford University Press, 1998, ISBN 978-0-19-172702-3, OCLC 49356842 (ang.).
  19. ↑ Le Dictionnaire, Académie française [dostęp 2019-03-20] (fr.).
  20. ↑ Suzanne Romaine, Language in Society: An Introduction to Sociolinguistics, Oxford University Press, 1994, s. 85, ISBN 978-0-19-875133-5 (ang.).
  21. ↑ John Algeo, What Makes Good English Good?, [w:] L. Miller Cleary, M.D. Lin (red.), Linguistics for Teachers, Nowy Jork: McGraw, 1993, s. 473–482 (ang.).
  22. ↑ a b Harriet Joseph Ottenheimer, The Anthropology of Language, Belmont: Wadsworth Cengage, 2006 (ang.).
  23. ↑ Martin Joos, The Five Clocks, Nowy Jork: Harcourt, Brace and World, 1961 (ang.).
  24. ↑ a b Karen Calteaux, Standard and non-standard African language varieties in the urban areas of South Africa: main report for the STANON Research Programme, HSRC Publishers, 1996, s. 34–35, ISBN 978-0-7969-1754-6 (ang.).
  25. ↑ Dennis Freeborn, Peter French & David Langford, Varieties of English, Houndsmill/Londyn: MacMillan Press, 1993 (ang.).
  26. ↑ Michael Gregory, Susanne Carroll, Language and situation: language varieties and their social contexts, Londyn: Routledge, 1978 (ang.).
  27. ↑ Włodzimierz Gruszczyński, Jerzy Bralczyk, Słownik gramatyki języka polskiego, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna, 2002, s. 110, ISBN 978-83-02-08471-3.
  28. ↑ Rozprawy Komisji Językowej, wyd. 27, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 2001, s. 64.
  29. ↑ Agata Hącia, Język w naszej rodzinie [dostęp 2020-01-23] [zarchiwizowane z adresu 2020-03-22].
  30. ↑ Katarzyna Kłosińska, Wygwizdów czy wygwizdowo?, [w:] Poradnia językowa PWN [online], 20 grudnia 2017 [dostęp 2020-01-23].

Bibliografia

  • Marjory Meechan, Janie Rees-Miller, Language in social contexts, [w:] William O’Grady i inni red., Contemporary linguistics: an introduction, Boston: Bedford/St. Martin’s, 2001, s. 537–590 (ang.).
  • Natalie Schilling-Estes, An introduction to language and linguistics, Ralph W. Fasold, Jeff Connor-Linton (red.), Cambridge: Cambridge University Press, 2006, s. 311–341, ISBN 978-0-521-84768-1, OCLC 62532880 (ang.).
  • Natalie Schilling-Estes, Walt Wolfram, American English: dialects and variation, wyd. 3, Hoboken: John Wiley & Sons, 2015 (Language in Society), s. 13–16, ISBN 978-1-118-39145-7, OCLC 919202335 (ang.).