Olsza

Olsza
Ilustracja
Morfologia olszy czarnej
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

różopodobne

Rząd

bukowce

Rodzina

brzozowate

Rodzaj

olsza

Nazwa systematyczna
Alnus Mill.
Gard. Dict. Abr. ed. 4. 28 Jan 1754[3]
Typ nomenklatoryczny

A. glutinosa (L.) Gaertn[3]

Olsza, olcha[4] (Alnus Mill.) – rodzaj drzew i krzewów z rodziny brzozowatych (Betulaceae A. Gray). Według różnych źródeł zalicza się do niego od 25[5] do 41[6]–44[7] gatunków. Występują one naturalnie w strefie umiarkowanej i borealnej półkuli północnej, na wschodzie ich zasięg występowania dociera do indyjskiego stanu Asam, Azji Południowo-Wschodniej[8][5] i Japonii, gdzie rośnie 10 gatunków[9]. Najdalej na południe sięga A. acuminata, rosnąca w Ameryce Południowej w kolumbijskich Andach[8][9]. W Europie rośnie 5 gatunków[9], z czego w Polsce trzy: olsza czarna A. glutinosa, olsza szara A. incana i olsza zielona A. alnobetula (poza tym status gatunku nadawany jest introdukowanej i zadomowionej olszy pomarszczonej A. rugosa[10], w innych ujęciach mającej status podgatunku olszy szarej A. incana subsp. rugosa[11].

Gatunki z tego rodzaju rosną często na siedliskach wilgotnych i zalewowych. Wykorzystywane jest ich drewno, cenione ze względu na łatwość obróbki i trwałość, w tym odporność na gnicie w wodzie. Wyrabiano z niego m.in. węgiel drzewny i proch. Drzewa sadzone są w celu rekultywacji słabych i zniszczonych gruntów, jako ozdobne, bywają też wykorzystywane jako lecznicze.

Morfologia

Pokrój olszy czarnej (A. glutinosa)
Pokrój
Zrzucające liście drzewa lub krzewy. Osiągają zwykle niezbyt okazałe rozmiary, do największych gatunków należy chińska A. cremastogyne (do 40 m wysokości) i olsza czarna (do 35 m wysokości)[12]. Pędy i kora zwykle ciemno zabarwione[9]. Korzenie mają brodawki, które w symbiozie z bakteriami wiążą azot atmosferyczny do gleby[13], zwykle zasiedlone przez nie korzenie są czerwone i spęczniałe[9]. Pąki zwykle na trzonkach[12][9].
Liście
Naprzemianległe, pojedyncze. Blaszka liściowa jest piłkowana lub ząbkowana na brzegu, rzadko jest całobrzega. Przylistki opadające[13].
Kwiaty
Promieniste, jednopłciowe, zebrane w zwisające kotki o cylindrycznym kształcie. Kwiatostany męskie zbudowane są z licznych segmentów, z których każdy składa się z 3–5 przysadek i 3 pojedynczych kwiatów. Kwiatostany żeńskie wyrastają pojedynczo lub w parach, zebrane w kwiatostany złożone przypominające wiechy lub grona, rozwijają się w kątach pędów, mają kształt od jajowatego do stożkowatego, z licznymi łuskowatymi i zdrewniałymi przylistkami[13]. Poszczególne kwiaty są bardzo drobne i pozbawione okwiatu[12]. Kwiaty męskie zawierają po cztery pręciki z czerwonymi zwykle pylnikami[9].
Owoce
Ściśnięte orzeszki, z błoniastymi lub papierzastymi skrzydełkami[13], stąd mające postać drobnych skrzydlaków[5].

Biologia i ekologia

Rośliny z tego rodzaju są jednopienne i wiatropylne. Kwitną wiosną lub jesienią (sekcje Cremastogyna i Clethropsis). Wszystkie gatunki olszy mają brodawki korzeniowe, w których żyją bakterie promieniowce z rodzaju Actinomycetes, mające zdolność asymilowania wolnego (atmosferycznego) azotu. Dzięki temu mogą zasiedlać gleby ubogie i bagienne. Większość gatunków rośnie na siedliskach wilgotnych, mokrych lub zalewanych – wzdłuż brzegów rzek i jezior. Rośliny z tego rodzaju zasiedlają odsłoniętą glebę po zalewach lub uwalnianą spod ustępujących lodowców[9]. Podrodzaj subg. Alnobetula obejmuje gatunki krzewów zaadaptowane do klimatu chłodnego[5], w tym stanowiące w wielu miejscach istotny komponent lasotundry[14].

Systematyka

Liść olszy szarej (A. incana)
Kora olszy japońskiej (A. japonica)
Kwiatostany meskie i żeńskie olszy czarnej (A. glutinosa)
Owoce olszy czerwonej (Alnus rubra)
Pozycja systematyczna

Rodzaj z rodziny brzozowate z rzędu bukowców. W obrębie rodziny zaliczany do podrodziny Betuloideae Arnott, jako takson siostrzany rodzaju brzoza Betula[2].

Lista gatunków[6][12]
  • Alnus acuminata Kunth
  • Alnus alnobetula (Ehrh.) K.Kocholsza zielona
  • Alnus betulifolia G.Y.Li, Z.H.Chen & D.D.Ma
  • Alnus cordata (Loisel.) Dubyolsza sercowata
  • Alnus cremastogyne Burkill
  • Alnus djavanshirii H.Zare
  • Alnus dolichocarpa H.Zare, Amini & Assadi
  • Alnus × elliptica Req.olsza eliptyczna
  • Alnus × fallacina Callier
  • Alnus fauriei H.Lév. & Vaniot
  • Alnus ferdinandi-coburgii C.K.Schneid.
  • Alnus firma Siebold & Zucc.olsza twarda
  • Alnus formosana (Burkill) Makino
  • Alnus glutinosa (L.) Gaertn.olsza czarna
  • Alnus glutipes (Jarm. ex Czerpek) Vorosch.
  • Alnus hakkodensis Hayashi
  • Alnus × hanedae Suyinata
  • Alnus henryi C.K.Schneid.
  • Alnus hirsuta (Spach) Rupr.olsza szorstka
  • Alnus × hosoii Mizush.
  • Alnus incana (L.) Moencholsza szara
  • Alnus japonica (Thunb.) Steud.olsza japońska
  • Alnus jorullensis Kunth
  • Alnus lanata Duthie ex Bean
  • Alnus lusitanica Vít, Douda & Mandák
  • Alnus mairei H.Lév.
  • Alnus mandschurica (Callier) Hand.-Mazz.
  • Alnus maritima (Marshall) Muhl. ex Nutt.olsza nadmorska
  • Alnus matsumurae Callierolsza Matsumury
  • Alnus maximowiczii Callierolsza Maksymowicza
  • Alnus × mayrii Callier
  • Alnus nepalensis D.Donolsza nepalska
  • Alnus nitida (Spach) Endl.olsza lśniąca
  • Alnus oblongifolia Torr.
  • Alnus orientalis Decne.olsza wschodnia
  • Alnus paniculata Nakai
  • Alnus × peculiaris Hiyama
  • Alnus pendula Matsum.olsza zwisłokwiatowa
  • Alnus × pseudoglutinosa Dostál
  • Alnus × pubescens Tauscholsza omszona
  • Alnus rhombifolia Nutt.olsza rombolistna
  • Alnus rohlenae Vít, Douda & Mandák
  • Alnus rubra Bong.olsza czerwona
  • Alnus serrulata (Aiton) Willd.olsza piłkowana
  • Alnus serrulatoides Callier
  • Alnus sieboldiana Matsum.
  • Alnus subcordata C.A.Mey.olsza kaukaska
  • Alnus × suginoi Sugim.
  • Alnus trabeculosa Hand.-Mazz.
  • Alnus vermicularis Nakai

Zastosowanie

  • W przemyśle do produkcji sklejki. Jest to doskonałe drewno w obróbce stąd wykorzystywane bywa m.in. w rzeźbiarstwie[8].
  • Ze względu na odporność na gnicie drewno olszy wykorzystywane jest w konstrukcjach podwodnych (na olszach zbudowano m.in. Wenecję i Amsterdam)[9].
  • Wykorzystywana jest w lutnictwie do wyrobu pudeł instrumentów strunowych[9], w tym wykorzystywane były do wyrobu skrzypiec przez Antonio Stradivariego[8].
  • Drewno używane jest do budowy stępek łodzi i jachtów drewnianych[8].
  • Drewno wykorzystywane było do wyrobu węgla drzewnego i prochu[8].
  • Olsza wykorzystywana jest do zalesiania nieużytków o niskiej zawartości azotu w glebie, w tym poprzemysłowych[12], olsza szara uprawiana bywa jako przedplon[15].
  • Szybko rosnąca i zachowująca długo liście jesienią olsza sercowata stosowana jest do tworzenia pasów wiatrochronnych[9].
  • Niektóre gatunki wykorzystywane były jako lecznicze[8].
  • Rzadko bywają sadzone jako ozdobne[12].
  • Drewno olszy czerwonej uchodzi za najbardziej wartościowe drewno stosowane do wędzenia ryb[8].

Zagrożenia i ochrona

W Czerwonej księdze gatunków zagrożonych jest wymienionych 28 gatunków olszy – 19 z nich ma status gatunków najmniejszej troski, po jednym jest uznanych za bliski zagrożenia i krytycznie zagrożony[16].

GatunekStatus zagrożeniaTendencja populacji
Alnus acuminataStatus iucn2.3 LC pl.svgSymbol question.svg nieznana
Alnus cordataStatus iucn3.1 LC pl.svgSteady2.svg stabilna
Alnus cremastogyneStatus iucn3.1 LC pl.svgSteady2.svg stabilna
Alnus faurieiStatus none DD.svgSymbol question.svg nieznana
Alnus ferdinandi-coburgiiStatus iucn3.1 LC pl.svgSymbol question.svg nieznana
Alnus firmaStatus none DD.svgSymbol question.svg nieznana
Alnus formosanaStatus iucn3.1 LC pl.svgSteady2.svg stabilna
Alnus glutinosaStatus iucn3.1 LC pl.svgSteady2.svg stabilna
Alnus hakkodensisStatus none DD.svgSymbol question.svg nieznana
Alnus henryiStatus iucn3.1 CR pl.svgSymbol question.svg nieznana
Alnus hirsutaStatus iucn3.1 LC pl.svgSymbol question.svg nieznana
Alnus incanaStatus iucn3.1 LC pl.svgSteady2.svg stabilna
Alnus japonicaStatus iucn3.1 LC pl.svgSteady2.svg stabilna
Alnus jorullensisStatus iucn3.1 LC pl.svgSteady2.svg stabilna
Alnus mandshuricaStatus iucn3.1 LC pl.svgSymbol question.svg nieznana
Alnus maritimaStatus iucn2.3 NT pl.svgSymbol question.svg nieznana
Alnus maximowicziiStatus none DD.svgSymbol question.svg nieznana
Alnus nepalensisStatus iucn3.1 LC pl.svgSteady2.svg stabilna
Alnus nitidaStatus iucn3.1 LC pl.svgSteady2.svg stabilna
Alnus oblongifoliaStatus iucn3.1 LC pl.svgSteady2.svg stabilna
Alnus orientalisStatus none DD.svgSymbol question.svg nieznana
Alnus pendulaStatus iucn3.1 LC pl.svgSteady2.svg stabilna
Alnus rhombifoliaStatus iucn3.1 LC pl.svgSteady2.svg stabilna
Alnus rubraStatus iucn3.1 LC pl.svgSteady2.svg stabilna
Alnus serrulataStatus iucn3.1 LC pl.svgSteady2.svg stabilna
Alnus serrulatoidesStatus none DD.svgSymbol question.svg nieznana
Alnus sieboldianaStatus none DD.svgSymbol question.svg nieznana
Alnus trabeculosaStatus iucn3.1 LC pl.svgSteady2.svg stabilna

Obecność w kulturze i symbolice

  • W mitologii greckiej była drzewem poświęconym Foroneusowi – wynalazcy ognia.
  • W tradycji niemieckiej pojawia się Olchowa Kobieta (Else, Elsa, Elise), która najpierw kusi, a później karze mężczyzn zmieniając się we włochate stworzenie.
  • Ballada Johanna Wolfganga von Goethego zatytułowana jest "Król Olch", chociaż tytuł ten jest dyskusyjny, gdyż jej duński pierwowzór mówi o królu elfów.

Przypisy

  1. Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI10.1371/journal.pone.0119248, PMID25923521, PMCIDPMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-06-01] (ang.).
  3. a b Alnus. [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2016-06-09]. (ang.).
  4. Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.): Słownik botaniczny. Wyd. wydanie II, zmienione i uzupełnione. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 596. ISBN 83-214-1305-6.
  5. a b c d Alnus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2013-02-25]. (ang.).
  6. a b Alnus Mill.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2021-04-30].
  7. Alnus. The Plant List. [dostęp 2016-06-09]. (ang.).
  8. a b c d e f g h D. J. Mabberley: The Plant-book: A Portable Dictionary of the Vascular Plants (Fourth Edition). Cambridge University Press, 2017, s. 33. ISBN 978-1-107-11502-6.
  9. a b c d e f g h i j k Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 122. ISBN 0-333-73003-8.
  10. Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 30, ISBN 978-83-62975-45-7.
  11. Alnus incana subsp. rugosa. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-04-15].
  12. a b c d e f Włodzimierz Seneta: Drzewa i krzewy liściaste A–B. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1991, s. 189-207. ISBN 83-01-10135-0.
  13. a b c d Alnus. Plantes et botanique. [dostęp 2016-06-09]. (fr.).
  14. L. S. Berg: Przyroda ZSRR. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1962, s. 27–30.
  15. Olsza szara. MojeDrzewa.pl. [dostęp 2016-06-09]. (pol.).
  16. Alnus. The IUCN Red List of Threatened Species. Version 2015-4. [dostęp 2016-06-09]. (ang.).

Bibliografia

  • Frank Hageneder: Magia drzew. Warszawa: Świat Książki, 2006. ISBN 978-83-247-0273-2.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Wikispecies-logo.svg
Autor: (of code) -xfi-, Licencja: CC BY-SA 3.0
The Wikispecies logo created by Zephram Stark based on a concept design by Jeremykemp.
Status iucn3.1 LC pl.svg
Autor: unknown, Licencja: CC BY 2.5
Steady2.svg
Icon representing steadiness, consisting of a blue rectangle. To be used in Template:Steady.
Keep it 300 x 300, do not resize it. Because that may cause some problem when using it, when it is the only element in a text line, the position of the these text lines may go wrong.
Status none DD.svg
Autor: unknown, Licencja: CC BY 2.5
Symbol question.svg
This image orange is based on Image:Symbol keep vote.svg with the "✓" replaced with a "?".
Status iucn2.3 LC pl.svg
Autor: unknown, Licencja: CC BY 2.5
A glutinosa Gaertn. 05.jpg
Autor: Kruczy89, Licencja: CC BY-SA 3.0
Olsza czarna (Alnus glutinosa Gaertn.) - kwiatostany żeńskie i męskie
Alnus glutinosa 011.jpg
Autor: Willow, Licencja: CC BY 2.5
Black alder tree (Alnus glutinosa) in Marburg, Germany.
307 Alnus glutinosa Gaertn.jpg
Alnus glutinosa Gaertn.
Status iucn3.1 CR pl.svg
Autor: unknown, Licencja: CC BY 2.5
Red Alder Female Catkins in Autumn.jpg
Autor: Noël Zia Lee, Licencja: CC BY 2.0
Red Alder Alnus rubra female catkins in autumn. West Linn, Oregon.
Status iucn2.3 NT pl.svg
Autor: unknown, Licencja: CC BY 2.5