Olszewka (powiat przasnyski)

Olszewka

wieś
Państwo	Polska
Województwo	mazowieckie
Powiat	przasnyski
Gmina	Jednorożec
Liczba ludności (2011)	596[1][2]
Strefa numeracyjna	29
Kod pocztowy	06-323[3]
Tablice rejestracyjne	WPZ
SIMC	0510735[4]
Położenie na mapie gminy Jednorożec Olszewka
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Olszewka
Położenie na mapie województwa mazowieckiego Olszewka
Położenie na mapie powiatu przasnyskiego Olszewka
53°12′43″N 21°02′50″E/53,211944 21,047222

Olszewka (kurp. Łolséwka^[5]) – wieś w Polsce położona w województwie mazowieckim, w powiecie przasnyskim, w gminie Jednorożec^[6][4]. Leży nad rzeką Orzyc w Puszczy Zielonej.

Wiadomości ogólne

Ols w Olszewce

Nazwa

Nazwa wsi pochodzi od olszyny, czyli drzewa z rodziny brzozowatych, lub olsu, formacji roślinnej, która rośnie na terenach wilgotnych, dobrze nawodnionych^[7]. Ols do dziś występuje w Olszewce.

Zmiany administracyjne

Do 1795 Olszewka była wsią puszczańską w starostwie przasnyskim, ziemi ciechanowskiej i województwie mazowieckim. Z III rozbiorem trafiła do Prus Nowowschodnich (departament płocki, powiat przasnyski). Odtąd stanowiła dobra rządowe^[8]. Po powstaniu Księstwa Warszawskiego Olszewka była częścią departamentu płockiego i powiatu przasnyskiego. W Królestwie Polskim włączono ją do województwa płockiego, obwodu przasnyskiego i powiatu przasnyskiego. W 1837 województwa przemianowano na gubernie, w 1842 obwody na powiaty, a powiaty na okręgi sądowe. Od 1867 Olszewka znalazła się w gminie Jednorożec, powiecie przasnyskim i guberni płockiej. Od 1919 wieś należała do powiatu przasnyskiego w województwie warszawskim. W 1933 w obrębie gmin wprowadzono podział na gromady. Olszewka wraz z leśniczówką Zadziory, gajówką Stara Droga i stacją kolejową Olszewka tworzyły gromadę Olszewka. Z dniem 1 listopada 1939 do III Rzeszy wcielono północną część województwa warszawskiego, w tym powiat przasnyski i wieś Olszewkę jako część Rejencji Ciechanowskiej w prowincji Prusy Wschodnie. Gdy w 1944 przywrócono przedwojenną administrację, Olszewka należała do powiatu przasnyskiego i województwa warszawskiego. W 1954 zlikwidowano gminy i zastąpiono je gromadami. Olszewkę przypisano do gromady Olszewka. W latach 1962–1972 wieś należała do gromady Parciaki. Gromadę Olszewka zniesiono, bo nie uważano jej za przyszłościową. W 1973 przywrócono istnienie gminy Jednorożec, do której ponownie należała Olszewka. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa ostrołęckiego. Od 1999 Olszewka znajduje się w gminie Jednorożec w powiecie przasnyskim i województwie mazowieckim^[9].

Części wsi

W użyciu są nazwy miejscowe określające części wsi, np. Biel, Brzeziny, Naodrzyc, Stara Wieś, Tabory, Zadziory^[5][10][11].

Historia

Krzyż z 1890 w centrum wsi

Żołnierze Landsturmu w okolicach Olszewki w czasie odpoczynku, 1915

Na terenie wsi odnaleziono ślady osadnictwa z epoki brązu, cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich, ślady osadnictwa ze starożytności i średniowiecza oraz osady i ślady osadnictwa z XVI–XV wieku^[10].

Olszewka powstała w II połowie XVII wieku. Lustracja dóbr królewskich z 1661 nie wymienia wsi, lustracja z 1764 już tak^[8]. W zachowanej księdze bartnej zachodniej Kurpiowszczyzny (1710–1760)^[12][13] podane są nazwiska wójtów miejscowości. Byli to (w nawiasie okres, w którym urzędowała osoba): Andrzej Pruszyk [Prusik] (1715), Stanisław Pogorzelski (1718, 1729), Szymon Pogorzelski (1732–1733), Franciszek Pogorzelski (1743), Piotr Pogorzelski (1744) i Jan Pruszyk (1756–1757). Powtarzalność nazwisk sugeruje, że funkcję przekazywano w obrębie rodzin^[8]. Księga bartna pozwala też ustalić dokładniejszą datację powstania wsi. W księgach metrykalnych parafii Chorzele Olszewkę notowano najwcześniej w 1697, natomiast w księdze bartnej Olszewka pojawia się wcześniej. Do dokumentów bartnych przepisano notatkę z księgi miejskiej chorzelskiej z 1693 dotyczącą Olszewki^[13]. Co więcej, notka podaje, że fundatorem wsi Olszewka był Marcin Grabowski^[8].

Wieś zasiedlili zapewne chłopi uciekający przed pańszczyzną, może zubożali szlachcice. Niektórzy zajęli się bartnictwem i wraz ze społecznością Jednorożca i Parciak płacili daninę miodową w wysokości 40 rączek miodu. Dysponowali przywilejami bartnymi, a jednocześnie zajmowali się rolnictwem^[8]. W 1766 potwierdzenie przywilejów dla Jednorożca, Parciak i Olszewki oblatowano w aktach ziemskich przasnyskich. Delegatami, którzy zanieści przywileje do oblatowania, byli bartnicy Jan Prusik z Olszewki, Adam Berk z Parciak i Maciej Bakuła z Jednorożca. Oblatowano przywilej starosty przasnyskiego Zygmunta Niszczyckiego z 1616 oraz przywileje królewskie, które nadali Michał Korybut Wiśniowiecki w 1671, August II Sas w 1700, August III w 1748 i Stanisław August Poniatowski w 1766^[14].

Wojska niemieckie w Olszewce, 1915

14 grudnia 1762 Angela Humięcka scedowała na Kazimierza Krasińskiego i jego żonę Eustachię z Potockich starostwo przasnyskie, wójtostwo przasnyskie i dzierżawę w Dobrzankowie. Starostwo obejmowało m.in. wieś Olszewkę. Wcześniej, przed zmarłym mężem Humięckiej, Stanisławem Antonim Krasińskim, starostwo od 1663 należało do Jana Błażeja Krasińskiego^[14]. W lustracji z 1789 zapisano, że w Olszewce mieszkało 47 gospodarzy osiadłych na półwłóczkach, ćwierciach i półćwierciach gruntu piaszczystego. Budynki były w dobrym stanie. Mieszkańcy odrabiali pańszczyznę w folwarkach w starostwie przasnyskim (w czasie żniw 141 dni pieszych i 21 podwód rocznie). Płacili czynsz, kwartę przeniesioną z innych dób i zagonowe. Ze wsi Olszewka, Parciaki, Żelazna, Poścień, Pruskołęka i Rachujka płacono łącznie arendę karczemną. Łącznie dochody starostwa przasnyskiego ze wsi Olszewka wynosiły 1305 złotych polskich i 19 groszy^[14].

Polna droga w Olszewce

Pogłówne żydowskie z 1781 informuje, że karczmarzem w Olszewce był Szmul Morkowicz^[14]. Do dziś we wsi opowiada się, że w miejscu, gdzie stoi krzyż wystawiony w 1890, w centrum Olszewki, znajdowała się żydowska karczma. Została spalona przez kobiety, które musiały same pracować, podczas gdy wracający z pola mężczyźni upijali się w karczmie. Na miejsce wyszynku przywieziono wielki kamień i umocowano w nim krzyż^[15]. Żydzi z Olszewki podlegali pod kahał w Krasnosielcu^[14].

W czasie III wojny północnej, w 1708, w pobliżu wsi maszerowały wojska Karola XII. W Olszewce kolumna królewska idąca od Chorzel złączyła się z resztą wojska maszerującą od strony Przasnysza^[16]. Na przełomie 1769 i 1770 w rejonie wsi Olszewka, Rachujka, Zaręby, Brodowe Łąki i Parciaki koncentrowała się partia Józefa Sawy-Calińskiego. 3 listopada 1771 konfederaci barscy stoczyli w Olszewce bitwę z wojskami rosyjskimi^[17].

Wedle informacji z wizytacji parafii chorzelskiej (1781) Olszewka była trzecią co do wielkości wsią w parafii. Istniała tu jedna z 3 szkół w parafii Chorzele (pozostałe w Chorzelach i Jednorożcu). Wieś oddawała 10 złotych dziesięciny. Na przełomie roku 1799 i 1800 w Olszewce stało 58 domów^[18].

W tym czasie wybuchł spór między mieszkańcami puszczańskich wsi starostwa przasnyskiego a pruskimi władzami. Starania mieszkańców m.in. Olszewki nic nie dały, Prusacy nie szanowali przywilejów bartnych i zmuszali Puszczan do udziału w rabunkowej gospodarce leśnej. W 1802 sołtysem wsi był Józef Pogorzelski^[8].

W 1815 we wsi istniały 62 domy, które zamieszkiwały 333 osoby (164 mężczyzn i 169 kobiet). Olszewka była drugą najludniejszą wsią w ekonomii Przasnysz (po Jednorożcu)^[19]. W 1816 w pobliżu wsi otwarto kopalnię bursztynu^[20]. Znajdowano go jeszcze co najmniej przez 100 lat^[21].

W 1817 w szkole w Olszewce uczył Wawrzyniec Nawrocki. Mieściła się w domu prywatnym. Uczyły się tu dzieci z Olszewki, Łazu, Pościenia, Pruskołęki, Żelaznej i Parciak. W 1818 postawiono murowany budynek szkolny. Pod okiem nauczyciela Walentego Sakiewicza uczyło się tu ok. 20 dzieci^[22]. W 1823 informowano, że we wsi jest odpowiednie miejsce do założenia huty szklanej^[23]. W 1827 we wsi istniało 65 domów, w których mieszkały 384 osoby^[24]. Olszewkę nawiedzały pożary, np. 17 czerwca 1845 spłonęło 59 z 70 domów, tyle samo stodół i zabudowaniach gospodarczych^[25].

Po 1864 przeprowadzono uwłaszczenie. W Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich wydanym w 1886 czytamy, że wieś liczyła 80 domów, 573 mieszkańców, 2 273 mórg gruntu użytecznego i 643 morgi nieużytków^[26]. W 1889 w Olszewce mieszkało 4 Żydów^[27]. W XIX wieku w pobliżu wsi powstało leśnictwo Olszewka^[8]. Na przełomie XIX i XX wieku w Olszewce istniała jedna z 4 w gminie Jednorożec smolarni^[25] (zlokalizowana w kolonii Zadziory)^[28].

Kościół parafialny (stan na 2022)

Remiza OSP Olszewka

Według mapy z 1914 we wsi było 81 domów. W czasie I wojny światowej w pobliżu wsi stał front wschodni. W 1915 w Olszewce stacjonowały wojska niemieckie. Żołnierze postawili tu pomnik Paula von Hindenburga^[8]. We wsi istniały co najmniej 3 cmentarze powstałe po przejściu frontu. W latach 30. XX wieku szczątki poległych zostały przeniesione na większe nekropolie, np. w Jednorożcu^[29]. W 1915 Niemcy zbudowali kolejkę wąskotorową, a następnie normalnotorową na trasie Ostrołęka–Chorzele. Jedną ze stacji wyznaczono w Olszewce^[30][31]. W latach 1917–1920 we wsi panowała epidemia hiszpanki^[8].

Z powodu konfliktu z mieszkańcami Parciak na tle zakupu drewnianego kościoła z Czarni mieszkańcy Olszewki postanowili wystawić własną świątynię. Kościół Najświętszego Serca Jezusa konsekrowano w 1922. Od 1918 wieś należała do parafii Parciaki. Parafia w Olszewce powstała dopiero w 1980^[32].

Stary budynek przedwojennej szkoły w Olszewce

Według spisu powszechnego z 1921 we wsi istniało 121 domów, w których mieszkało 617 osób, w tym 10 Żydów. Na stacji kolejowej Olszewka znajdowały się 2 budynki, w których mieszkało 18 osób^[33]. W 1926 przeprowadzono komasację gruntów, a w kolejnym dziecięcioleciu regulację rzeki Orzyc^[34]. We wsi pracowali rzemieślnicy (kołodziej, kowal), istniały 3 sklepy spożywcze^[35]. Trzy inne sklepy, w tym jeden spożywczo-łokciowy-galanteryjny, prowadzili Żydzi^[36]. W 1915 w budynku prywatnym zorganizowano szkołę. W 1918 mieściła się w kilku budynkach prywatnych^[37]. Szkoła była jednoklasowa. W roku szkolnym 1925/1926 w jednej wynajętej sali o powierzchni 20 m² uczyło się 89 dzieci, w roku szkolnym 1930/1931 w jednej wynajętej sali o powierzchni 27 m² – 61 dzieci. Pracował tu jeden nauczyciel^[38]. W 1926 z inicjatywy nauczyciela Karola Synoradzkiego założono straż pożarną^[39]. Na początku lat 30. XX wieku liczba domów wynosiła 93^[8].

W 1929 działacze społeczni z Olszewki próbowali przeforsować plan zorganizowania nowej gminy. Miały do niej należeć: Olszewka z dotychczasowej gminy Jednorożec, Poścień, Rachujka, Łaz, Budki, Sosnówek, Ostrówek, Rawki i Brodowe Łąki z gminy Zaręby oraz Dąbrowa i Wola Błędowska z gminy Baranowo. Nie otrzymano pozytywnej odpowiedzi ze starostwa w Przasnyszu^[40].

W 1936 ks. Władysław Skierkowski prowadził we wsi badania etnograficzne na temat kultury Kurpiów Zielonych^[41]. Mieszkańcy innych wsi nazywali olszewiaków tukami^[8].

Szkoła podstawowa

Na dzień 1 września 1939 we wsi mieszkało 626 osób. W dniu 1 stycznia 1945 liczebność mieszkańców określono na 711 osób^[9].

Linia nr 35 w Olszewce

W czasie II wojny światowej w Olszewce aktywny był ruch oporu^[42]. Niektórzy mieszkańcy zostali zamordowali przez Niemców w styczniu 1945 w Starych Jabłonkach pod Ostródą^[43]. Po wojnie w okolicy działała antykomunistyczna partyzantka. 15 października 1949 Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego schwytał w Olszewce i zamordował członków patrolu Eugeniusza Lipińskiego „Mrówka” (Narodowe Zjednoczenie Wojskowe) wraz z dowódcą^[44].

Wiosną 1945 na nowo zorganizowano czteroklasową szkołę^[37]. W 1947 we wsi istniała szkoła trzeciego stopnia^[9]. W roku szkolnym 1949/1950 szkołę podniesiono do siedmioklasówki. W roku szkolnym 1954/1955 otwarto przedszkole. W roku szkolnym 1957/1958 zorganizowano komitet budowy szkoły. Czynem społecznym i przy wsparciu Społecznego Funduszu Odbudowy Stolicy postawiono murowany budynek. Inwestycję zakończono w 1961. Osiem lat później dobudowano drugie skrzydło^[37]. W roku szkolnym 1973/1974 olszewska ośmioklasowa szkoła kształciła 225 osób^[9].

W 1947 wieś zajmowała powierzchnię 1901,12 ha i liczyła 874 osób^[9]. W 1954 w Cechu Rzemiosł Różnych w Przasnyszu zarejestrowany był kowal Stanisław Obrębski z Olszewki^[45]. W latach 70. XX wieku we wsi istniała jedna z dwóch w gminie Jednorożec Międzykółkowych Baz Maszynowych. W latach 1977–1981 sołtysem był Czesław Orzeł. Zastąpił go Władysław Skwiot. W 1984 na stanowisko wrócił Czesław Orzeł, który pełnił funkcję do 1990^[9].

W 2000 zamknięto linię kolejową nr 35 Szczytno–Ostrołęka^[46]. W transporcie kolejowym pracowało wielu mieszkańców Olszewki, którzy wraz z zamknięciem linii stracili źródło dodatkowego zarobku (głównym było rolnictwo)^[15].

Współcześnie

Sala bankietowa

W 2004 w Olszewce notowano 690 osób, na koniec 2005 – 674 osoby. W 2007 było 621 mieszkańców^[47]. Na dzień 25 listopada 2011 we wsi notowano 599 osób: 285 kobiet i 314 mężczyzn^[9]. Na dzień 31 grudnia 2014 wieś zamieszkiwały 124 osoby w wieku przedprodukcyjnym, 365 w wieku produkcyjnym i 95 w wieku poprodukcyjnym, łącznie 584 osoby^[48]. W 2021 wieś zamieszkiwało około 500 osób^[47]. Sołtysem sołectwa Olszewka jest Waldemar Grabowski^[49].

Miejscowość jest siedzibą parafii rzymskokatolickiej św. Antoniego należącej do metropolii białostockiej, diecezji łomżyńskiej, dekanatu Chorzele^[32].

We wsi istnieje sala bankietowa^[50]. Funkcjonują sklepy, agencja pocztowa i filia Gminnej Biblioteki Publicznej w Jednorożcu^[15]. Działa Koło Gospodyń Wiejskich „Olszewiacy”^[51].

Zachowały się drewniane domy budowane zgodnie z wzorcami Kurpiów Zielonych. Niektóre pochodzą z początku XX wieku. Są wpisane do gminnej ewidencji zabytków^[10]. W granicach administracyjnych Olszewki znajduje się kilkadziesiąt przykładów małej architektury sakralnej: krzyży przydrożnych, kapliczek i figur^[52][53]. Najcenniejsza jest figura św. Jana Nepomucena z 1838 wystawiona przez Antoniego Opalacha. Reprezentuje typ Nepomuków charakterystyczny dla zachodniej Kurpiowszczyzny: przedstawienia ludowe ciosane z drewna w postaci statycznej figury ustawionej na wysokim słupie (Olszewka, Połoń, Małowidz, Budki, dawniej także Żelazna)^[52][54].

W leśnictwie Olszewka (Nadleśnictwo Parciaki) znajdują się dwa 350-letnie pomniki przyrody: dąb szypułkowy i sosna pospolita^[55]. W pobliżu Olszewki można znaleźć wzniesienia (dawne wyspy na Orzycu)^[34] i przełęcze wydmowe^[56].

W 2023 planowane jest uruchomienie linii nr 35 z wyremontowaną stacją kolejową Olszewka^[57].

Galeria

• 

  Widok na wieś od strony wjazdu od wsi Parciaki

• 

  Widok na wieś od strony torów kolejowych

• 

  Dom z początku XX wieku (posesja nr 73)

• 

  Jeden z drewnianych domów z międzywojnia

• 

  Jeden z domów (posesja nr 27)

• 

  Posesja nr 90

• 

  Figura św. Jana Nepomucena z 1838

• 

  XIX-wieczny krzyż przydrożny

• 

  Krzyż na granicy Olszewki, a tym samym gminy Jednorożec. W głębi kapliczka w Pościeniu-Zamionie w gminie Chorzele (2015)

• 

  Krzyż w kolonii Zadziory

• 

  Krzyż w Olszewce

• 

  Krzyż w miejscu nieistniejącego cmentarza z I wojny światowej

• 

  Figura z 2014

• 

  Orzyc w pobliżu wsi

• 

  Orzyc w Olszewce

• 

  (c) Antoikar G, CC BY 3.0

  Sosna – pomnik przyrody

• 

  (c) Antoikar G, CC BY 3.0

  Dąb – pomnik przyrody

• 

  Sianokosy w Olszewce

• 

  Uprawa owsa w Olszewce

Zobacz też

• Olszewka

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Olszewka 1(3), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII: Netrebka – Perepiat, Warszawa 1886, s. 507 .