Opactwo Cystersów w Lubiążu

Opactwo cystersów

nr rej. A/2755/616/W z 10.05.1988
Klasztor Cystersów w Lubiążu
Państwo	Polska
Województwo	dolnośląskie
Miejscowość	Lubiąż
Kościół	Kościół katolicki
Rodzaj klasztoru	opactwo
Właściciel	Cystersi
Typ zakonu	męski
Obiekty sakralne
Kościół	Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny
Kościół	św. Jakuba
Założyciel klasztoru	Bolesław Wysoki
Data budowy	1150
Data zamknięcia	1810
Położenie na mapie gminy Wołów Opactwo cystersów
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Opactwo cystersów
Położenie na mapie województwa dolnośląskiego Opactwo cystersów
Położenie na mapie powiatu wołowskiego Opactwo cystersów
51°15′46″N 16°28′05″E/51,262889 16,468111

Opactwo Cystersów w Lubiążu – cysterski zespół klasztorny w Lubiążu, jeden z największych zabytków tej klasy w Europie, będący jednocześnie największym opactwem cysterskim na świecie. Opactwo to nazywane jest arcydziełem śląskiego baroku.

Znaczenie

Fasada kościoła Wniebowzięcia NMP

Zespół klasztorny jest drugim co do wielkości obiektem sakralnym na świecie^[1](pierwszym jest kompleks pałacowo-klasztorny Eskurial w Hiszpanii). Powierzchnia dachów zajmuje ok. 2,5 ha, a długość fasady wynosi 223 metry i jest to najdłuższa fasada barokowa w Europie. Posiada ponad 600 okien.

W skład zespołu klasztornego wchodzą:

• bazylika Wniebowzięcia NMP z lat 1307–1340 (zbudowana na pozostałościach romańskiego kościoła Wniebowzięcia NMP z XII w.),
• klasztor,
• pałac opatów (XVII / XVIII w.),
• pomocniczy kościół św. Jakuba,
• zabudowania gospodarcze.

W krypcie pod gotycką bazyliką znajdują się nagrobki Piastów Śląskich (m.in. Bolesława Wysokiego) oraz mumie opatów cysterskich i zakonników. Do dziś w dobrym stanie zachowało się 98 mumii.

Historia klasztoru

Dokument z 1175 roku, w którym Bolesław I Wysoki książę Śląska zakłada i uposaża klasztor cystersów w Lubiążu

Na wysokim, morenowym wzgórzu na prawym brzegu Odry w X/XI w. powstał gród obronny, który prawdopodobnie ok. 1108 został zniszczony^[2]. Na jego miejscu w 1150 powstał klasztor benedyktynów, którzy zbudowali kościół św. Jakuba, jednak przed 1163 opuścili Lubiąż. W 1163 roku książę śląski Bolesław Wysoki sprowadził cystersów z Pforty nad Saalą w Turyngii. Było to pierwsze osadzenie tego zakonu na Śląsku. Fundacja ta została zatwierdzona w 1175 roku. W ciągu wieków, dzięki nadaniom książęcym i prywatnym, klasztor stał się jednym z większych posiadaczy ziemskich na Śląsku. W 1200 powstał pierwszy kościół w którym w 1201 pochowano księcia Bolesława Wysokiego. W tym okresie powstały prawdopodobnie pierwsze zabudowania klasztorne. W klasztorze, który w średniowieczu był ważnym ośrodkiem kultury i piśmiennictwa powstało wiele ważnych XII-wiecznych dzieł: Kronika książąt polskich, Roczniki lubiąskie czy Katalog biskupów wrocławskich.

Pietà z Lubiąża z XIV w., obecnie w Muzeum Narodowym w Warszawie

W 1223 książę Henryk Brodaty oddał Sychową opatowi cystersów z Lubiąża, Güntherowi, mieszkańców zaś wsi zwolnił z poddaństwa, pozwolił im wieś opuścić i wcielając ich do klasy tzw. łazęków, poddał pod jurysdykcję starosty, Bogdana z Polkowic. Do mieszkańców tej niewielkiej w XIII w. wsi książęcej, należał też niejaki „Bobola z bratem swym Secesławem”. Z jego osobą po raz pierwszy pojawia się w znanych obecnie dokumentach nazwisko noszone m.in. przez św. Andrzeja Bobolę.

W pierwszej połowie XIV w. powstał nowy kościół, do którego w latach 1311-1312 dobudowano kaplicę grobową i zabudowania klasztorne^[2]. W czasie wojen husyckich klasztor i kościoły spalono. Po odbudowie klasztoru, doszło pod koniec XV wieku do konfliktu w obrębie konwentu pomiędzy polskimi i niemieckimi zakonnikami, wskutek czego w 1492 wygnano wszystkich zakonników, a budynki klasztorne przejęły na krótki okres władze świeckie, wykorzystując je jako siedzibę w czasie polowań. Mnisi powrócili w 1498 i do 1510 przeprowadzili gruntowną odnowę klasztoru po zniszczeniach husyckich oraz późniejszych zaniedbaniach, a także ufortyfikowali cały kompleks. Jednakże Reformacja wkrótce spowodowała kolejny upadek znaczenia i bogactwa klasztoru. Straty przyniosła także wojna trzydziestoletnia, gdy m.in. zagrabiono bibliotekę i archiwum, zbiory zostały wywiezione do Szczecina, gdzie spłonęły w 1679^[2]. Koniec wojny oraz reforma ekonomiczna zapoczątkowana przez opata Arnolda Freiberga umożliwiła od 1649 rozpoczęcie wielkiej odnowy całego kompleksu w stylu barokowym. Przeprowadzono wówczas głównie prace konieczne do rozwoju klasztoru: usunięto uszkodzenia i szkody budowlane, odnowiono część mieszkalną (klauzurę), odremontowano kościół, zbudowano szkołę klasztorną i budynki gospodarcze. Opat sprowadził w 1660 do Lubiąża czołowego malarza barokowego na Śląsku Michała Willmanna. Willmann do śmierci mieszkał w Lubiążu wykonując liczne obrazy i freski, m.in. namalował fresk Apoteoza Bohatera Cnót na sklepieniu w refektarzu letnim.

Sala książęca

Następca Freibergera, opat Johann Reich oraz trzej następni opaci prowadzili prace głównie nad budowlami reprezentacyjnymi, korzystając ze stabilizacji ekonomicznej zapewnionej przez poprzednika. Największą inwestycją był budowany w latach 1681–1699 monumentalny pałac opacki liczący ponad 300 sal z bogatym wystrojem wnętrz.

Refektarz klasztorny

Niewiele mniejszą inwestycją była gruntowna barokizacja zakonnego kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny pod kierunkiem Mathiasa Steina przeprowadzona w okresie 1672–1681, a następnie uzupełniona w 1690–1698, gdy przebudowano ambit dodając wielki pomnik opatów cysterskich i barokowe kaplice z freskami Willmanna. W 1715 zbudowano fasadę kościoła, kruchtę i dwie wieże z barokowymi hełmami. W późniejszym okresie prowadzono już tylko prace zdobnicze, m.in. w 1733 Felix Anton Scheffler wykonał polichromie i większość fresków letniego refektarza, w 1734–1737 Christian Bentum podobnie ozdobił bibliotekę klasztorną i wykonał plafon w głównej sali reprezentacyjnej pałacu – Sali Książęcej, a w 1737–1739 Franz Mangoldt ozdobił zespołem posągów założony w 1649 przez opata Freibergera ogród opacki oraz wyrzeźbił szereg dzieł do Sali Książęcej.

Opactwo od strony północno-zachodniej; przedstawienie z XVIII wieku

Okres największej świetności klasztoru kończy się w I poł. XVIII w., gdy po latach władania Śląskiem przez cesarzy austriackich, w 1740 tereny te zdobyli Prusacy. Król pruski w 1810 skasował zakon cystersów, przywłaszczając sobie jego dobra. Zniszczono sporo zabytków, przepadły zasoby cysterskiej biblioteki, a w klasztorze urządzono szpital, początkowo wojskowy, od 1823 psychiatryczny.

Opactwo w Lubiążu od strony Odry, 1900 r.

Według dokumentów, do których dotarł Tomasz Bonek dziennikarz i dokumentalista historii Dolnego Śląska, mieściła się tam filia Telefunkena, prowadząca prace badawcze nad radiolokacją i półprzewodnikami, które po wojnie doprowadziły do skonstruowania tranzystora^[3]. Od 1942 przebywali tu internowani obywatele Luksemburga^[4]. Podczas II wojny światowej znajdowała się tu wytwórnia wojskowego sprzętu precyzyjnego i funkcjonujący przy niej obóz pracy^[2].

Klasztor w 1945 r. został zdewastowany przez Rosjan. Szukając skarbów zniszczyli trumny Piastów śląskich (przypuszcza się, że skradli insygnia władzy Piastów – jabłka, berła, miecze). Mumie porozrzucali po posadzce. Z tego powodu historycy i archeolodzy w późniejszych latach nie byli w stanie rozpoznać, które szczątki do kogo należą. Rozpoznano jedynie mumię Willmanna. Wojsko sowieckie stacjonowało w Lubiążu do 1948 r., później urządzono w klasztorze szpital psychiatryczny dla czerwonoarmistów. Od 1950 w pomieszczeniach klasztornych składowano książki i zbiory muzealne. Zabezpieczono wówczas pozostałości najcenniejszych malowideł, a także klasztor, pałac opatów i kościół św. Jakuba.

W latach 80. XX wieku klasztor stał się miejscem poszukiwania ogromnych skarbów. Służby specjalne PRL trzykrotnie próbowały znaleźć tu słynne złoto Wrocławia, czyli depozyty sejfów Festung Breslau. Stąd wokół klasztoru powstało wiele legend. Wyjaśnił je w 2020 roku reporter i dokumentalista Tomasz Bonek w książce "Zaginione złoto Hitlera. Bezpieka PRL na tropie skarbu Festung Breslau"^[5].

Współczesność

Od 1989 roku prowadzone są prace renowacyjne lubiąskiego zespołu klasztornego, głównie dzięki staraniom wrocławskiej Fundacji Lubiąż^[6]. W roku 2000 zakończono wymianę dachów nad całym kompleksem.

Od 1996 można zwiedzać imponującą Salę Książęcą o powierzchni ponad 400 m² i wysokości 13,4 m. W sali, zajmującej dwie kondygnacje gmachu, znajdują się między innymi rzeźby wrocławskiego mistrza Józefa Mangoldta oraz plafon i malowidła ścienne malarza Christiana Bentuma. Sala ta uważana jest za jeden z najwybitniejszych zabytków śląskiego baroku. Odbywają się w niej wybrane koncerty corocznego Międzynarodowego Festiwalu Wratislavia Cantans.

Ukończono również renowację i udostępniono zwiedzającym refektarz opata oraz refektarz letni (2005). We wrześniu 2009 trwały prace konserwatorskie nad ostatnią wielką salą reprezentacyjną pałacu – biblioteką opata. Udostępniono także były kościół Najświętszej Marii Panny (niestety, z ubogim wyposażeniem). W całości obiekt można zwiedzać w drugi weekend maja każdego roku w trakcie Nocy Muzeów.

Od roku 1998 Fundacja Lubiąż organizuje w maju cykliczne imprezy, w czasie których można zwiedzać zamknięte na co dzień sale, podziemia klasztorne, strychy oraz inne obiekty znajdujące się w renowacji.

Od 2001 roku na terenie Opactwa odbywa się SLOT Art Festival, a od 2005 – festiwal muzyki elektronicznej Electrocity.

Od kilku lat dzięki współpracy Fundacji Lubiąż z Muzeum Haus Schlesien w Königswinter w opactwie odbywają się wystawy poświęcone historii, kulturze i różnym przejawom życia mieszkańców Śląska.

W lipcu 2010 na terenie Klasztoru został nakręcony wideoklip do utworu Alas, Lord Is Upon Me grupy Behemoth.

W 2012 wnętrza pałacu posłużyły Sylwii Grzeszczak za scenerię teledysku ilustrującego singiel Małe rzeczy.

W promowanie lubiąskiego opactwa zaangażowany jest od 20 lat Tomasz Bonek, reporter i dokumentalista, autor książek-reportaży historycznych, wieloletni redaktor naczelny Money.pl i dyrektor wydawniczy Business Insidera, Bizes.Onet, Forbes.pl.

Pochówki władców piastowskich

W podziemiach opactwa cystersów zostali pochowani następujący władcy z dynastii Piastów:

• 1201 Bolesław Wysoki
• 1231 Władysław Laskonogi (mówi o tym jedna z kilku wersji)
• 1309 Henryk III głogowski
• 1352 Bolesław III Rozrzutny
• 1361/1365 Jan ścinawski
• 1427 Konrad VI Dziekan

Przypisy

Linki zewnętrzne

• PawełP. Giergoń PawełP., Lubiąż – Opactwo cystersów, sztuka.net, 24 stycznia 2005 [zarchiwizowane z adresu 2016-03-04] .
• Historyczne i współczesne zdjęcia Opactwa Cystersów w Lubiążu
• Dawny Lubiąż i Opactwo Cystersów na przedwojennych kartkach pocztowych. dawnylubiaz.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-03-03)].
• Strona oficjalna klasztoru w Lubiążu

Galeria

• 

  Widok ogólny opactwa
• 

  Budynek bramny
• 

  Fragment fasady
• 

  Refektarz letni
• 

  Jeden z korytarzy klasztornych
• 

  Wnętrze kościoła