Opatów

Opatów

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Kolegiata w Opatowie
Herb
Państwo	Polska
Województwo	świętokrzyskie
Powiat	opatowski
Gmina	Opatów
Prawa miejskie	1282
Burmistrz	Grzegorz Gajewski (od 2018)
Powierzchnia	9,36 km²
Populacja (31.12.2021) • liczba ludności • gęstość	6320[1][2] 675,2 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 15
Kod pocztowy	27-500
Tablice rejestracyjne	TOP
Położenie na mapie gminy Opatów Opatów
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Opatów
Położenie na mapie województwa świętokrzyskiego Opatów
Położenie na mapie powiatu opatowskiego Opatów
50°48′18″N 21°25′29″E/50,805000 21,424722
TERC (TERYT)	2606044
SIMC	0980671
Urząd miejski plac Obrońców Pokoju 34 27-500 Opatów
Strona internetowa
BIP

Opatów – miasto w województwie świętokrzyskim, siedziba powiatu opatowskiego i gminy miejsko-wiejskiej Opatów.

W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. tarnobrzeskiego.

Według danych z 1 stycznia 2018 Opatów liczył 6516 mieszkańców^[1]. Ich liczba na 31 grudnia 2021 to 6113^[3].

Położenie

Opatów położony jest na Wyżynie Sandomierskiej, na wzgórzach o wysokości od 200 do 300 m n.p.m. Nieopodal rozciągają się pasma Jeleniowskie i Iwaniskie Gór Świętokrzyskich. Przez miasto przepływa rzeka Opatówka, rozdzielając je na dwie części i przecinając głęboką doliną.

Według danych z 1 stycznia 2011 r. powierzchnia miasta wynosiła 9,36 km²^[4].

Historycznie miasto przynależało do ziemi sandomierskiej w Małopolsce^[5].

Historia

Osada Żmigród - profil wału obronnego, pozostałości domostw i fragmenty naczyń XII/XIII w.

Żmigród opatowski (grodzisko)

Świadectwem najstarszej fazy zasiedlania żmigrodu są głównie fragmenty ceramiki z późnego neolitu oraz wczesnej epoki brązu, a także pozostałości kilku zniszczonych obiektów (jam?). Prawdopodobnie był to ośrodek grodowo-miejski powstały w ramach budowy struktury administracyjno-gospodarczej państwa pierwszych Piastów.

Początki osadnictwa na dzisiejszym terenie miasta są datowane na przełom X i XI wieków. Gród o nazwie Żmigród powstał zapewne pod koniec X lub w początkach XI w^[6].

Pierwotnie grodzisko znajdowało się w północnej części obecnego miasta. Miało kształt cypla o podłożu lessowym, o powierzchni 1 hektara i zbudowane było na wysokim brzegu rzeki Opatówki noszącej dawniej nazwę Łukawy^[7]. Funkcjonowało na wzgórzu wokół klasztoru bernardynów, gdzie archeolodzy odkryli ślady zabudowy miejskiej z XI–XIII w. Tam też zbudowano pierwszą świątynię miasta, kościół na planie rotundy romańskiej, prawdopodobnie pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny^[8].

Średniowiecze

Pozostałości murów obronnych z bramą Warszawską

Pamiątka czynów Armii Krajowej

Romańska kolegiata pw. św. Marcina (XII w.)

Nowa nazwa „Opatów” po raz pierwszy pojawia się w dokumencie Kazimierza Sprawiedliwego z 1189 r. Istnieją przesłanki (m.in. wzmianka w kronice Jana Długosza), że w Opatowie była pierwsza polska komandoria templariuszy założona za czasów Henryka Sandomierskiego, który uczestniczył w krucjatach do Ziemi Świętej u boku rycerzy-zakonników. Pozostałością klasztoru templariuszy ma być rzekomo kolegiata św. Marcina.

Przyjmuje się, że ok. 1237 r. z nadania książęcego Henryka Brodatego Opatów wraz z kilkunastoma wsiami przeszedł na własność biskupów lubuskich. W 1282 r. biskupi uzyskali od księcia Leszka Czarnego przywilej umożliwiający nadanie wsiom i miastom prawa niemieckiego – dokument ten uznawany jest za akt tożsamy (choć zasadniczo różny od podobnych aktów z tego okresu) z nadaniem dla Opatowa prawa magdeburskiego – była to pierwsza lokacja na terenie grodziska (Żmigrodu), druga lokacja miała miejsce ok. 1328 r. i wiązała się z translacją na przeciwległy brzeg rzeki Opatówki.

Miasto zachowało obowiązek udzielania stacji^[9]. Od XV w. do utraty niepodległości Opatów był miejscem sejmików dawnego województwa sandomierskiego. Także tutaj, w XV w. odbywały się roki sądu ziemskiego dla okolicznej szlachty^[10].

Podczas najazdu Tatarów w 1502 r. został niemal całkowicie zniszczony. W 1514 r. dobra opatowskie kupił kanclerz wielki koronny Krzysztof Szydłowiecki. W tym czasie miasto zostało ufortyfikowane (z tego okresu zachowały się do dziś pozostałości murów miejskich z jedyną zachowaną bramą – Warszawską). Po śmierci Szydłowieckiego miasto było własnością kolejno: Tarnowskich, Ostrogskich, Lubomirskich, Potockich i Karskich i do 1864 r. pozostawało własnością prywatną.

Miasto w latach 1576–1578 było własnością ks. Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła (Sierotki)^[11], szwagra Mikołaja Buczackiego-Tworowskiego.

W 1760 r. król August III Sas mianował Pejsaka Chaimowicza mieszkańca Opatowa, królewskim syndykiem do spraw żydowskich i jednym z faktorów warszawskiego dworu.

W XVIII w. Opatów stał się przystanią dla wielu Greków, którzy na ziemiach Królestwa Polskiego szukali schronienia przed prześladowaniami tureckimi. Uzyskali oni pozwolenie na zakładanie świątyń i odprawianie nabożeństw w obrządku bizantyjskim. Już w 1778 r. w mieście powstała prawosławna parafia pw. św. Mikołaja, która w 1837 r. została przeniesiona do Radomia.

Opatów (widok na kolegiatę) na litografii Juliana Ceglińskiego

W okresie powstania styczniowego, miasto było miejscem bitwy pomiędzy oddziałami II korpusu generała Józefa Hauke-Bosaka a Rosjanami. Opatów w czasie powstania styczniowego wielokrotnie przechodził z rąk do rąk. Oddziały gen. Bosaka zdobyły Opatów 25 listopada 1863 r. Poległ wtedy jedynie por. Tyszkiewicz. Zdobyto broń i amunicję. Drugie uderzenie 21 lutego 1864 r. nie było udane. Bitwa opatowska przeszła do historii jako największa, a zarazem ostatnia bitwa powstańcza.

W międzywojniu Opatów odwiedził Jarosław Iwaszkiewicz i opisał go w swoich Podróżach po Polsce. W wiosce Zochcin dwa kilometry od Opatowa urodził się pisarz Stanisław Czernik, którego imieniem nazwana jest biblioteka powiatowa. W innej pobliskiej wsi, Małoszycach urodził się Witold Gombrowicz, autor Ferdydurke. Popiersie pisarza znajduje się na skwerze w środku miasta.

II wojna światowa

W czasie II wojny światowej Opatów był terenem aktywnej działalności podziemnej. W nocy z 12 na 13 marca 1943 oddział „Jędrusiów” przy współudziale miejscowej partyzantki AK dokonał udanej akcji odbicia 82 więźniów z tutejszego więzienia. W okresie od sierpnia 1944 do 16 stycznia 1945 okupacyjnym burmistrzem Opatowa był Bruno Motschall^[12].

W sierpniu 1944 r. w rejon Opatowa dotarła Armia Czerwona w ramach operacji lwowsko-sandomierskiej tocząc walki o powiększenie przyczółka baranowsko-sandomierskiego, jednak miasto zostało zdobyte przez Rosjan dopiero 16 stycznia 1945 r. w czasie ofensywy styczniowej^[13].

W wyniku represji okupanta liczba mieszkańców Opatowa zmniejszyła się o 50%^[14].

Okres powojenny

Po wojnie w mieście rozwinął się przemysł przetwórczy – spożywczy i włókienniczy. Wybudowano nowe osiedle mieszkaniowe im. Mikołaja Kopernika, Miejski Dom Kultury. W 1964 roku w 20 lecie Polski Ludowej na rynku wzniesiono Pomnik Bohaterów Ziemi Opatowskiej a w 1965 roku przed budynkiem miejscowego liceum odsłonięto pomnik zamordowanych podczas okupacji nauczycieli^[15].

Obecnie miasto straciło na znaczeniu. W ciągu dwóch dekad (1998-2018) liczba mieszkańców Opatowa zmniejszyła się o 12,6 procent^[16].

Panorama Opatowa

Społeczność żydowska w Opatowie

Opatów był pierwszym miastem w województwie sandomierskim w którym osiedlili się Żydzi. Przywileje zostały im nadane w 1545 roku przez Hetmana Wielkiego Koronnego, Jana Tarnowskiego, który był ówczesnym starostą Sandomierza oraz właścicielem Opatowa.

Przed II wojną światową w Opatowie, który w języku jidysz nazywany był „Apt”, mieszkało 6 tys. Żydów. Prowadzili oni życie bardzo ukulturalnione i religijne. Jednym z najbardziej znanych mieszkańców Opatowa był rabin Avraham Yehoshua Heshel, który był kluczową postacią rozwoju ruchu Chasydów.

Podczas II wojny światowej w Opatowie powstało założone przez nazistów getto opatowskie, które znajdowało się w obszarze ulic Joselewicza, Zatylnej, Wąskiej oraz Starowałowej. W getcie przetrzymywano około 10 tys. Żydów. Miejsce zostało zniszczone podczas holocaustu, natomiast 8 tys. mieszkańców getta trafiło w październiku 1942 roku do obozu zagłady w Treblince, a kolejne 2 tys. wysłano do obozów pracy, z których nigdy nie wrócili^[17].

Transport

• droga krajowa nr 9 (E371): Radom – Rzeszów
• droga krajowa nr 74: Walichnowy – Wieluń – Bełchatów – Piotrków Trybunalski – Kielce – Opatów – Kraśnik – Zamość – Hrubieszów – Zosin – granica państwa
• droga wojewódzka nr 757: Opatów – Stopnica

Demografia

Według danych z 1 stycznia 2017 r. miasto miało ok. 6200 mieszkańców^[18].

• Piramida wieku mieszkańców Opatowa w 2014 roku^[1].

Zabytki

Klasztor oo. Bernardynów

Cmentarz z I wojny światowej

W mieście znajduje się wiele obiektów historycznych wpisanych na listę zabytków:

• Układ urbanistyczny, wpisany do rejestru zabytków nieruchomych (nr rej.: A.527 z 16.05.1947 i z 8.05.1985)^[19].
• Kolegiata św. Marcina, świątynia w stylu romańskim pochodząca z II poł. XII w., w 2006 r. obchodząca 800-lecie nadania statusu kolegiaty; znajduje się w niej szereg unikatowych zabytków, np. odlany z brązu Lament Opatowski, przedstawiający rozpacz 41 mieszkańców Opatowa po śmierci Krzysztofa Szydłowieckiego, obok nagrobka kanclerza znajduje się także nagrobek jego córki, a także płyty nagrobne dwóch jego synów. Ponadto na ścianach kolegiaty, znajdują się malowidła przedstawiające sceny słynnych bitew – odsiecz wiedeńską, Psie Pole i Grunwald. Cenne są również XVIII-wieczne ławki i stalle, a także organy, dzieło sztuki organowej. Nr rej.: A.528/1-3 z 18.10.1956, z 21.06.1967 i z 16.06.1977^[19].
• Pozostałości murów miejskich wzniesionych przez kanclerza Krzysztofa Szydłowieckiego z jedyną zachowaną bramą – Warszawską; nr rej.: A.536/1-2 z 30.05.1972 i z 16.06.1977^[19].
• Barokowy klasztor oo. Bernardynów wzniesiony w XIV–XV w. na miejscu osady Żmigród. Wsławił się bohaterską obroną podczas wspomnianego najazdu Tatarów w XVI w. Wewnątrz szczególnie interesujący jest rokokowy ołtarz główny, iluzjonistyczne ołtarze boczne, wśród nich Tłocznia Mistyczna, oraz odnowione malowidła ścienne. Nr rej.: A.529/1-3 z 18.10.1956, z 21.06.1967 i z 16.06.1977^[19].
• Podziemia Opatowskie – system dawnych piwnic kupieckich wydrążonych w lessie pod rynkiem starego miasta (Placem Obrońców Pokoju).
• Dawna synagoga przy ul. Szerokiej, niedaleko rynku (obecnie nie istnieje).
• Dom z podcieniami na Rynku z XVI w., zniszczony w czasie II wojny światowej i odbudowany po wojnie, obecnie urząd miasta (ratusz). Nr rej.: A.537 z 14.10.1949 i z 28.10.1971^[19].
• Kapliczka św. Jana Nepomucena z przełomu XVIII i XIX w. – drewniana, z krytym gontem namiotowym daszkiem, pod którym znajduje się figura świętego. Odnowiona w latach 90. XX w., a następnie w 2012 r.

Żydowskie Macewy

• Symboliczna mogiła Ludwika Topór-Zwierzdowskiego, powstańca z 1863 r. (nr rej.: A.535 z 24.05.1993)^[19].
• Mogiła powstańców z 1863 r. (nr rej.: A.533 z 24.05.1993)^[19].
• Mogiła ks. Przybyłowskiego, powstańca z 1863 r. (nr rej.: A.534 z 24.05.1993)^[19].
• Cmentarz parafialny (nr rej.: A.530 z 17.06.1988)^[19].
• Cmentarz wojenny z I wojny światowej (nr rej.: A.531 z 16.05.1988)^[19].
• Lapidarium na terenie dawnego cmentarza żydowskiego, obecnie park miejski (nr rej.: A.532 z 22.04.1991)^[19].

Podziemia Opatowskie pod rynkiem - system dawnych piwnic kupieckich wydrążonych w lessie udostępnionych do zwiedzania.

Turystyka

Opatów – plan miasta

Przez Opatów przechodzi niebieski szlak turystyczny z Gołoszyc do wsi Dwikozy.

Opatów jest punktem początkowym szlaków rowerowych:

• czerwonego
• zielonego
• niebieskiego
• żółtego do Sandomierza
• czarnego do Nowej Słupi

Sport

W mieście działa klub piłki nożnej, OKS Opatów, założony w 1925 roku.

Wspólnoty wyznaniowe

• Kościół rzymskokatolicki
  • Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Opatowie
  • Parafia św. Marcina w Opatowie
• Świadkowie Jehowy
  • zbór i Sala Królestwa^[20].

Współpraca międzynarodowa

Miasta i gminy partnerskie: Modrý Kameň – Słowacja

Zobacz też

• Cmentarz „Greki” w Opatowie
• Mykwa w Opatowie
• Rozbicie więzienia w Opatowie

Przypisy

Bibliografia

• Kalendarz świętokrzyski 2005. Z dnia na dzień przez stulecia, Kielce 2004.

Linki zewnętrzne

• Strona miasta i gminy Opatów
• Strona starostwa powiatowego w Opatowie
• Opatów, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII: Netrebka – Perepiat, Warszawa 1886, s. 545 .
• Informacja o miastach partnerskich