Orzeł przedni

Orzeł
Aquila chrysaetos[1]
(Linnaeus, 1758)
Ilustracja
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

strunowce

Podtyp

kręgowce

Gromada

ptaki

Podgromada

Neornithes

Infragromada

ptaki neognatyczne

Rząd

szponiaste

Rodzina

jastrzębiowate

Podrodzina

jastrzębie

Plemię

Accipitrini

Rodzaj

Aquila

Gatunek

orzeł przedni

Synonimy
  • Falco chrysäetos Linnaeus, 1758[2]
Podgatunki
  • A. c. chrysaetos (Linnaeus, 1758)
  • A. c. kamtschatica Severtsov, 1888
  • A. c. japonica Severtsov, 1888
  • A. c. daphanea Severtsov, 1888
  • A. c. homeyeri Severtsov, 1888
  • A. c. canadensis (Linnaeus, 1758)
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[3]
Status iucn3.1 LC pl.svg
Zasięg występowania
Mapa występowania

     letnie lęgowiska

     zimowiska

     siedliska całoroczne

Orzeł przedni[4][5][6], zys[7] (Aquila chrysaetos) – gatunek dużego ptaka szponiastego z rodziny jastrzębiowatych (Accipitridae), zamieszkujący północną Afrykę, Azję, Amerykę Północną oraz Europę.

To jeden z najbardziej majestatycznych gatunków szponiastych. Upierzenie u osobników dorosłych całkowicie brązowe. Dziób żółty, czarno zakończony. Samice są większe od samców.

To najsilniejszy europejski orzeł[8]. Poluje głównie na małej i średniej wielkości ssaki i ptaki, żywi się także padliną. Lokalnie wyspecjalizowany w polowaniu na konkretne ofiary. Pomimo mniejszych rozmiarów, w walce zwykle pokonuje większego od siebie bielika zwyczajnego.

Gniazduje na niedostępnych półkach skalnych w górach oraz na drzewach na nizinach. W Polsce wokół takich miejsc należy wyznaczać strefę ochronną, ponieważ niepokojenie podczas lęgów stanowi poważne zagrożenie dla tego gatunku. Zazwyczaj przeżywa tylko jedno, starsze pisklę[9].

W locie osiąga prędkość do 160 km/h, choć zwykle lata z prędkością znacznie mniejszą, średnio 48 km/h. W nurkowaniu z dużej wysokości osiąga prędkość do 320 km/h[10][11].

Etymologia

Łacińska nazwa rodzajowa Aquila oznacza po prostu orła. Z kolei drugi człon nazwy – chrysaetos – pochodzi z języka greckiego, od słów chrysos – złoto, oraz aietos – orzeł i oznacza „złotego orła”[12]. Odnosi się ona natomiast do złotawego odcienia upierzenia orła przedniego z tyłu głowy i szyi. Do tego koloru nawiązują też inne języki – m.in. język angielski.

Systematyka

Gatunek z gromady ptaków opisany po raz pierwszy przez szwedzkiego przyrodnika, Karola Linneusza, w jego wielotomowym dziele pt. Systema Naturae, w 1758 roku. Nadano mu wtedy nazwę Falco chrysäetos[2] i zaliczono do rodziny sokołowatych. Obecnie zalicza się go do rodzaju Aquila, podrodziny jastrzębi, rodziny jastrzębiowatych, rzędu szponiastych oraz infragromady neognatycznych.

Podgatunki

Wyróżnia się sześć podgatunków orła przedniego[2][13], różniących się nieco wielkością i odcieniami upierzenia, które zamieszkują:

Występowanie

Zasięg występowania

Zamieszkuje większość Azji po wschodnią Japonię i Koreę, z wyjątkiem Himalajów, pustyni Gobi, wybrzeży morza Południowochińskiego i Wschodniochińskiego, Zatoki Bengalskiej oraz niewielkiego fragmentu na północ od Morza Kaspijskiego. Odosobnione stanowiska w Arabii Saudyjskiej. Znacząca populacja w Ameryce Północnej, z wyjątkiem tundry oraz południa tego kontynentu. W Afryce jego zasięg kończy się na Saharze. W Europie dawniej rozpowszechniony. Współcześnie wśród szacowanej populacji europejskiej złożonej z 5000–7200 par lęgowych większość pochodzi z Hiszpanii, a z 500–650 par środkowoeuropejskich większość zamieszkuje Alpy.

Środowisko orła przedniego w górach
Głowa orła przedniego
Młodociany orzeł przedni na znalezionej padlinie

W Polsce dawniej rozpowszechniony, obecnie skrajnie nieliczny ptak lęgowy (28–34 pary w latach 2013–2018[14]). Występuje głównie w Karpatach[15] – przede wszystkim w Tatrach, Pieninach, Beskidzie Niskim i Sądeckim i Bieszczadach. Ocenia się, że znajduje się tu ponad 80% krajowej populacji (większość jednak w Karpatach Wschodnich)[16]. Kilka gniazd znajduje się również na nizinach – na terenie Biebrzańskiego Parku Narodowego[12] i na Pomorzu[17]. Jesienią i zimą spotykane osobniki pochodzą często z północy Europy, to osobniki młodociane, które można spotkać w całym kraju. Stąd też wynika większa liczba obserwacji w tym sezonie. Do tak silnego spadku liczebności tych ptaków przyczyniła się bezpośrednia presja ze strony człowieka.

Środowisko

Zasiedla gęste lasy z dużym udziałem jodły i góry, rzadko odwiedzane przez człowieka. W górach z półkami skalnymi i innymi wysoko położonymi punktami do obserwacji terenu lub na założenie gniazda. Na nizinach często wybiera lasy bagienne, w sąsiedztwie terenów dogodnych do polowania, np. pastwisk i łąk.

Najczęściej widuje się je pojedynczo lub w parach, a tam, gdzie gniazdują, są spotykane przez cały rok. Poza okresem lęgowym prowadzą one bowiem osiadły tryb życia i rzadko przemierzają większe odległości. Zwykle robią to osobniki młodociane. Orły przednie są płochliwe wobec człowieka.

Charakterystyka

Wygląd zewnętrzny

Bardzo duży ptak, nieco mniejszy od mniej smukłego i lekkiego bielika. Samica znacznie większa, ale obie płci ubarwione identycznie. Rozpoznanie samca według wielkości jest możliwe jedynie poprzez bezpośrednie porównanie ptaków. Niezależnie od szaty u osobników dorosłych grzbiet brunatny, głowa i kark jaśniejsze o złotawym odcieniu. Spód jaśniejszy. Lotki i końce sterówek czarne, nasada długiego, zaokrąglonego ogona szara. Nogi żółte, mocno umięśnione. Dziób czarny, zakrzywiony, przystosowany do łapania ciężkich zwierząt. Pomagają też w tym silne mięśnie nóg i pazury ostrzejsze od pazurów kota. Skrzydła długie i szerokie, w locie ślizgowym i podczas krążenia lekko uniesione do góry na kształt płytkiego V, na końcach widoczne długie, palczasto rozłożone lotki. Osobniki młodociane są wyraźnie ciemniejsze, z dużymi białymi, szerokimi plamami na skrzydłach i ogonie (u nasady do 2/3 długości). Ta biel widoczna jest u nich zarówno z wierzchu, jak i spodu. Dorosłe upierzenie zyskują po 5 latach.

Rozmiary

Osiąga dwa razy większe wymiary od myszołowa.

Długość ciała
około 80–93 cm[18]
Rozpiętość skrzydeł
około 190–225 cm[18]
Długość ogona
28–37 cm[19]

Masa ciała

2,8–4,5 kg (samiec); 3,8–6,7 kg (samica)[20]

W niewoli orły przednie dożywają nawet 40 lat

Długość życia

Na wolności orły przednie mogą przeżyć ponad 20 lat, a najstarszy zaobrączkowany osobnik przeżył 32 lata. W niewoli ptaki te żyją znacznie dłużej – nawet 40 lat.

Pożywienie

Orły przednie są drapieżnikami. Polują głównie na małej i średniej wielkości ssaki, np. zające bielaki, kuny, koty domowe oddalone od ludzkich siedzib, susły czy świstaki. Są w stanie zapolować na lisa, owcę czy młodą kozicę północną. Udokumentowano nawet zabicie tak dużej ofiary jak jeleń wschodni[21]. Poza tym polują także na mniejszą zdobycz – gryzonie, gady (w tym niektóre gatunki węży), płazy i ptaki, w tym kruki, dzikie kaczki, głuszce, a wyjątkowo chwytają ryby i owady.

Zdobyczy wypatrują, siedząc na półce skalnej lub drzewie albo szybując i krążąc na niewielkiej wysokości (czasem jednak do 100 m). Mogą ją wypatrzeć z odległości nawet kilku kilometrów. Następnie w błyskawicznym locie składają skrzydła i chwytają ofiarę znajdującą się na ziemi szponami. Mogą tak nawet zmiażdżyć jej czaszkę[12]. Czasem zdobycz łapią w powietrzu, choć głównie startujące ptaki w powietrzu, bez ich dłuższego ścigania. Nie pogardzą padliną, najczęściej jelenia i zwierząt domowych, jak owcy i konia (normalnie są zbyt duże, aby stać się ich ofiarami). Skuteczność polowań zwiększa współpraca parami, choć nigdy nie gromadzą się w większej ilości na danym obszarze.

Każdego dnia orzeł przedni zjada około 250–300 g pożywienia[19].

Sokolnicy potrafią tak wyszkolić orła przedniego, by ten był skutecznym zagrożeniem dla wilka[16].

Lęgi

Pisklę i jajo orła przedniego w gnieździe
Jaja z kolekcji muzealnej

Wyprowadza jeden lęg w roku, na przełomie marca i kwietnia. Kojarzące się monogamiczne pary pozostają sobie wierne przez wiele lat, nawet do śmierci jednego z partnerów. Terytoria lęgowe sięgają 50–100 km². Po złączeniu w parę ptaki manifestują zajęty rewir przez wykonywanie lotów godowych.

Gniazdo

Bardzo duże, budowane na półce skalnej w granicach występowania drzew lub w koronie wysokiego drzewa. Ulokowane na niedostępnych, odludnych, otwartych terenach w górach lub w bagiennych dolinach rzecznych oraz rozległych lasach ze starodrzewami na nizinach. Może mieć ono średnicę nawet 1,4 m. Budulcem są gałęzie i patyki, a wyścielenie stanowi trawa, wrzos, liście i sierść. Część gniazd jest rozbudowywana i wykorzystywana przez wiele sezonów, przez co z czasem osiągają pokaźne rozmiary dochodzące do średnicy i wysokości 2 m. W obrębie swojego rewiru para miewa nawet kilka gniazd, po to by co roku odbywać lęgi w innym.

Jaja i wysiadywanie

W ciągu roku wyprowadza jeden lęg, składając dwa żółtawe jaja z ciemnym nakrapianiem w marcu lub kwietniu. Jaja wysiadywane są przez okres około 42–45 dni głównie przez samicę. W tym czasie sama musi sobie zwykle szukać pożywienia, co zmusza ją do pozostawiania jaj bez opieki. Samce jedynie rzadko skłonne są do zastępowania partnerki w gnieździe lub przynoszenia im pokarmu. Młode wykluwają się w odstępach czasów równych różnicom w znoszeniu jaj. Zwykle tylko jedno z nich przeżywa i jest to przeważnie to, które pierwsze wykluje się z jaja. Zaczyna bowiem samo eliminować swoje młodsze rodzeństwo lub przechwytując cały pokarm. Pierwszy miesiąc życia schodzi potomstwu na dokarmianiu przez rodziców kawałkami pokarmu wprost do dzioba. Potem młode same sobie radzą z podawanymi im kawałkami ofiar. Pisklęta opuszczają gniazdo po niemal 3 miesiącach i koczują po okolicy, nadal będąc dokarmianymi. W 10–12 tygodniu od wyklucia są już zdolne do lotu. Pełną samodzielnością wykazują się jednak po upływie kolejnych 3 miesięcy. Po raz pierwszy do swoich lęgów przystępują w wieku 4–5 lat.

Status i ochrona

Na fińskim znaczku

Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) uznaje orła przedniego za gatunek najmniejszej troski (LC – least concern) nieprzerwanie od 1988 roku. Liczebność światowej populacji szacuje się na 100–200 tysięcy dorosłych osobników. Globalny trend liczebności populacji uznaje się za stabilny[3].

W Polsce objęty ochroną gatunkową ścisłą. Wymaga ochrony czynnej. Wokół gniazd orłów przednich obowiązuje strefa ochronna: przez cały rok w promieniu do 200 m, a okresowo (od 1.01 do 15.08) – w promieniu do 500 m od gniazda[22]. Na Czerwonej liście ptaków Polski został sklasyfikowany jako gatunek zagrożony (EN – endangered)[17]. Czynnikami, które zagrażają tym orłom szczególnie jest zarastanie terenów otwartych pełniących role ich żerowisk, niepokojenie ptaków w czasie lęgów i prześladowania ze strony człowieka.

Orzeł przedni, miedzioryt Jana Jonstona (1650)[23]

Zobacz też

Przypisy

  1. Aquila chrysaetos, [w:] Integrated Taxonomic Information System [online] (ang.).
  2. a b c Orta, J., Kirwan, G.M., Boesman, P., Garcia, E.F.J. & Marks, J.S: Golden Eagle (Aquila chrysaetos). [w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (eds.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. 2016. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-01)].
  3. a b Aquila chrysaetos, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [online] (ang.).
  4. Systematyka i nazwa polska za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Plemię: Accipitrini Vigors, 1824 (Wersja: 2020-09-23). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2021-05-28].
  5. P. Mielczarek & W. Cichocki. Polskie nazewnictwo ptaków świata. „Notatki Ornitologiczne”. Tom 40. Zeszyt specjalny, s. 51, 1999. ISSN 0550-0842. 
  6. Z. Czarnecki: Orzeł przedni (Aquila chrysaetos). W: P. Busse (red.): Ptaki. T. 2. Warszawa: Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”, 1991, s. 40, seria: Mały słownik zoologiczny. ISBN 83-214-0563-0. (pol.).
  7. zys, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2019-09-04].
  8. Håkan Delin, Lars Svensson, Łukasz Rejt, Ptaki Europy, Warszawa: Wydawnictwo MWK, 2008, ISBN 978-83-61065-17-3, OCLC 297872895.
  9. M. Radziszewski, M. Matysiak: Ilustrowana Encyklopedia Ptaków Polski, ISBN 978-83-7705-006-4, Warszawa, 2010.
  10. Alicia Ivory: Aquila chrysaetos golden eagle. (On-line), Animal Diversity Web, 2002. [dostęp 2013-04-27]. (ang.).
  11. Adam Szumilak. Niezwyciężony. „Świat Wiedzy”, s. 32, marzec 2013. Warszawa: Wydawnictwo Bauer sp. z.o.o. ISSN 2083-5825. 
  12. a b c A.G. Kruszewicz: Ptaki Polski, ISBN 978-83-7073-360-5, Warszawa, 2005.
  13. F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Hoatzin, New World vultures, Secretarybird, raptors. IOC World Bird List (v11.1). [dostęp 2021-05-28]. (ang.).
  14. Chodkiewicz T., Chylarecki P., Sikora A., Wardecki Ł., Bobrek R., Neubauer G., Marchowski D., Dmoch A., Kuczyński L. Raport z wdrażania art. 12 Dyrektywy Ptasiej w Polsce w latach 2013–2018: stan, zmiany, zagrożenia. „Biuletyn Monitoringu Przyrody”. 20, s. 1–80, 2019. 
  15. Ludwik Tomiałojć, Tadeusz Stawarczyk: Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Wrocław: PTPP „pro Natura”, 2003, s. 245. ISBN 83-919626-1-X.
  16. a b Marcin Karetta: Atlas ptaków. Pascal, 2010. ISBN 978-83-7513-655-5.
  17. a b Wilk T., Chodkiewicz T., Sikora A., Chylarecki P., Kuczyński L.: Czerwona lista ptaków Polski. OTOP, Marki, 2020.
  18. a b Orzeł przedni Aquila chrysaetos, www.koo.org.pl [dostęp 2021-11-17].
  19. a b Michał Radziszewski: Ptaki Polski. Warszawa: Carta Blanca, 2011. ISBN 978-83-268-0130-3.
  20. Encyklopedia dla dociekliwych. Elżbieta Jarmołkiewicz. ISBN 978-83-7117-803-0.
  21. Linda L. Kerley, Jonathan C. Slaght. First documented predation of Sika Deer (Cervus nippon) by Golden Eagle (Aquila chrysaetos) in Russian Far East. „Journal of Raptor Research”. 47 (3), s. 328–330, 2013. DOI: 10.3356/JRR-12-00008.1. 
  22. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).
  23. Jan Jonston, Historiae Naturalis De Auibvs Libri VI, Frankfurt nad Menem: Impensis Matthaei Meriani, 1650.

Bibliografia

  • Klaus Richarz: Ptaki – Przewodnik. Warszawa: Muza, 2009. ISBN 978-83-7495-018-3.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Status iucn3.1 LC pl.svg
Autor: unknown, Licencja: CC BY 2.5
Wikispecies-logo.svg
Autor: (of code) -xfi-, Licencja: CC BY-SA 3.0
The Wikispecies logo created by Zephram Stark based on a concept design by Jeremykemp.
Steinadler Aquila chrysaetos closeup2 Richard Bartz.jpg
Autor: Richard Bartz, Munich aka Makro Freak Makro Freak bar.jpg, Licencja: CC BY-SA 2.5
The Golden Eagle Aquila chrysaetos is one of the best known birds of prey in the Northern Hemisphere. Like all eagles, it belongs to the family Accipitridae.
Historiae Naturalis De Auibvs Libri VI 1650 (46862006) (cropped).jpg
Adres wydawniczy: Francofvrti ad Moenvm : Impensis Matthaei Meriani, 1650
Współtwórcy: Rozdrażewski, Jacek Mikołaj Hiacynt (?-1651). Adr. ded.,Rozdrażewski, Jakub Hieronim (ca 1621-1662). Adr. ded.
Opis fizyczny: 168 s., [4] k., 65 k. tabl., sygn. A-X⁴, Ff⁴ : il. miedzior. ; 2°
AquilaChrysaetosIUCNver2018 2.png
Autor: SanoAK: Alexander Kürthy, Licencja: CC BY-SA 4.0
distribution map of golden eagle (Aquila chrysaetos) according to IUCN version 2018.2 ,
Legend: Nesting, present in summer (#00FF00), Nesting, present year-round (#008000), Non-nesting (#007FFF)
Aquila chrysaetos Flickr.jpg
Autor: Rocky, Licencja: CC BY 2.0
A Golden Eagle (Aquila chrysaetos), San Francisco Zoo
Hawk with good wing
Steinadler Baby vierzehn Tage alt 12052007 01.jpg
Autor: Johann Jaritz, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Golden eagle (Aquila chrysaetos) baby at the age of 14 days, Eagle Flight Show at Castle Landskron, Carinthia, Austria.
Aquila-chrysaetos-1970.jpg
Postage stamp depicting a Finnish Aquila chrysaetos - golden eagle
Adler Arena Landskron 01.jpg
Autor: Johann Jaritz, Licencja: CC BY-SA 3.0 at
Eagle's Arena, Castle of Landskron, Carinthia, Austria
Raptawicka Turnia 2.jpg
Autor: Opioła Jerzy (Poland), Licencja: CC-BY-SA-3.0
Raptawicka Turnia(Dolina Kościeliska)
Aquila chrysaetos MHNT.ZOO.2010.11.88.3.jpg
Autor: , Licencja: CC BY-SA 4.0
Eggs of golden eagle Two specimens of the same spawn ; collection of Jacques Perrin de Brichambaut.