Ostrów Mazowiecka

Ostrów Mazowiecka

miasto i gmina
(c) geo573, CC BY 3.0 Ratusz
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	mazowieckie
Powiat	ostrowski
Prawa miejskie	1434[1]
Burmistrz	Jerzy Bauer
Powierzchnia	22,09 km²
Wysokość	110 m n.p.m.
Populacja (31.12.2019) • liczba ludności • gęstość	22 399[2] 1014 os./km²
Strefa numeracyjna	29
Kod pocztowy	07-300, 07-310
Tablice rejestracyjne	WOR
Położenie na mapie powiatu ostrowskiego Ostrów Mazowiecka
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Ostrów Mazowiecka
Położenie na mapie województwa mazowieckiego Ostrów Mazowiecka
52°48′03″N 21°53′46″E/52,800833 21,896111
TERC (TERYT)	1416011
SIMC	0966330
Hasło promocyjne: Kierunek Ostrów Mazowiecka
Urząd miejski ul. 3 Maja 66 07-300 Ostrów Mazowiecka
Strona internetowa
BIP

Ostrów Mazowiecka – miasto w województwie mazowieckim, siedziba powiatu ostrowskiego oraz gminy wiejskiej Ostrów Mazowiecka. Do 7 grudnia 1926 miasto nosiło nazwę Ostrów^[3].

Ostrów była miastem królewskim Korony Królestwa Polskiego w województwie mazowieckim^[4]. Miejsce obrad sejmików ziemskich ziemi nurskiej w latach 1641–1647^[5]. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa ostrołęckiego.

Według danych z 30 czerwca 2016 roku miasto liczyło 22 741 mieszkańców^[6].

Położenie

Miasto leży w północno-wschodniej części województwa mazowieckiego, na skrzyżowaniu drogi krajowej nr 8, która w przyszłości stanie się częścią trasy ekspresowej Via Baltica, oraz kilku dróg lokalnych. Położona jest w ważnym węźle dróg o znaczeniu międzynarodowym, krajowym i regionalnym, ponieważ leży na szlaku handlowym w kierunku przejścia granicznego Ogrodniki. Węzeł ten tworzą drogi przynależne do krajowego, wojewódzkiego i powiatowego układu komunikacyjnego.

Struktura powierzchni

Według danych z roku 2002^[7] Ostrów Mazowiecka ma obszar 22,09 km², w tym:

• użytki rolne: 41%
• użytki leśne: 19%

Miasto stanowi 1,8% powierzchni powiatu. W strukturze obszarowej powierzchni miasta liczącej 2209 ha, wyróżniamy:

• 397 ha: tereny zabudowy miejskiej (zabudowa niska i wysoka)
• 10 ha: tereny zabudowy przemysłowej
• pozostały obszar w skład którego wchodzą użytki zielone, rolne, lasy oraz tereny zdegradowane (zamknięta nasycalnia podkładów kolejowych)

Historia

Okręg grodowy

Nadanie praw miejskich wsi Ostrów Mazowiecka przez Bolesława IV, księcia mazowieckiego, w 1434 r. (dokument przechowywany w AGAD)

Podczas gdy Mazowszanie zakładali znaczne grody na wschodnich rubieżach swojego terytorium, prosperujące Klukowicze, Brześć nad Bugiem etc., Ostrowi jeszcze nie było; założono ją późno – w wieku XIV i było to na tzw. surowym korzeniu, a nie w miejscu wcześniejszego osadnictwa^[8] Ten stan to wynik położenia okolic Ostrowi na „płonącym pograniczu”, w obszarze wieleset lat penetrowanym, rabowanym przez Jaćwingów i Litwinów, którzy to wielokrotnie pustoszyli północ i wschód Mazowsza.

Za panowania Ziemowita III, w 1377 na zjeździe możnych mazowieckich w Sochaczewie, powołano do istnienia kasztelanię ostrowską – została częścią nowo tworzonej ziemi nurskiej.

Obszar tej ziemi^[9] ustalono na ok. 3500 km², a jej terytorium oddano w zarząd trzem Komesom grodowym:

• ostrowskiemu 500 km²,
• kamienieckiemu 2000 km²,
• nurskiemu 1000 km².

Ustalenia z Sochaczewa, są pierwszym dokumentem kodyfikującym prawa dla Księstwa Mazowieckiego, w tym ustalające podział administracyjny kraju na kasztelanie.

Dzięki opiece pana ziemi nurskiej Janusza Starszego Ostrów (jeszcze wtedy wieś) rozwijała się szybko^[8] stając się na tle ówczesnego wschodniego Mazowsza znaczącą osadą. W takich warunkach Książę wybrał leżącą blisko centrum Ziemi nurskiej i komunikacyjnej arterii Bugu, Ostrów na siedzibę Komesa. Kasztelan na grodzie w Ostrowi kierował administracją gospodarczą (ściąganiem danin/podatków), obroną, pełnił funkcje sądownicze na podległym sobie terenie; podlegali mu też: chorąży, wojski, sędzia grodowy, włodarz.

Kasztelański okres historii miasta ma swoje odbicie w herbie miejskim, Ostrew jest bowiem nieodłącznym elementem fortyfikowania drewnianych grodów typowych dla terenów lesistych.

Miasto

Była Cerkiew św. Mikołaja (1910)

Prawa miejskie oparte o wzór chełmiński nadał w 1434 r. Bolesław IV. Jednocześnie zwolnił on nowo kreowanych mieszczan z podatków na 12 lat^[8]. Książęta posiadali w Ostrowi dwór-rezydencję^[10] użytkowali go kolejno Janusz I^[11] i Bolesław IV. Od roku 1461 pojawiła się w Ostrowi szkoła realizująca program Trivium^[11].

W 1514 r. od Anny mazowieckiej miasto otrzymało przywilej na 4 jarmarki rocznie i 1 targ tygodniowo. Dzięki korzystnemu położeniu przy szlakach handlowych, mądrej polityce książęcej, zabezpieczeniu od najazdów litewskich w latach 20. XVI stulecia, miasto osiągnęło liczbę 3000 mieszkańców^[11]. Po licznych wojnach ponownie taką liczbę mieszkańców Ostrów posiadała dopiero w schyłku I połowy XIX stulecia^[8]. Dla porównania, w 1510 r. stołeczna Warszawa ze wszystkimi przedmieściami wraz z Pragą była zamieszkana przez ok. 4700 osób, więc w podobnym czasie ludność miasta Ostrowi równa była 64% populacji stolicy państwa mazowieckiego.

Rok 1526 to inkorporacja kasztelanii ostrowskiej do Królestwa Polskiego. W XVI–XVIII wieku starostwo grodowe, zniszczone w XVII wieku, w tym okresie osiedlają się tu pierwsi Żydzi.

W czasach zaboru rosyjskiego mieszkańcy miasta i okolic brali udział we wszystkich powstaniach narodowych, często płacąc za to wysoką cenę, np. zsyłki na Sybir. Od 1867 siedziba powiatu, pod koniec XIX wieku miasto przeżywało ożywienie gospodarcze.

W 1926 zatwierdzono obecną nazwę miasta – Ostrów Mazowiecka^[1]. W 1929 miasto liczyło 14 669 mieszkańców. Było tu gimnazjum i szkoła zawodowa. W mieście istniał kościół katolicki i synagoga. Działały: Zjednoczenie Kulturalno-Oświatowe „Sokół”, Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego „TUR”, Stowarzyszenie Żydowskie „Oświata” oraz trzy związki i cechy^[12].

W czasie okupacji niemieckiej w mieście i okolicy dokonano licznych zbrodni. W Grądach i Komorowie powstały obozy dla jeńców radzieckich. Miasto zostało zniszczone w 60% w trakcie II wojny światowej.

Niedaleko torów przebiegała granica między Generalną Gubernią, a radziecką strefą okupacyjną. Od strony niemieckiej stały trzymetrowe słupy, a między nimi był rozciągnięty drut kolczasty, potem był pas neutralny ok. 40 m zawsze świeżo zbronowanej ziemi, od strony radzieckiej jeden na drugim leżały zwały drutu kolczastego. Polacy przechodzili na sowiecką stronę po żywność, a do Generalnej Guberni po naftę, mydło, sól, sacharynę i inne artykuły. Po napaści Niemiec na Związek Radziecki, granica została utrzymana.

Po 1945 r. nastąpił rozwój przemysłu, od 1963 działała filia Warszawskich Zakładów Telewizyjnych, od 1974 zakłady mechaniczne i kombinat mleczarski, od 1976 fabryka mebli^[13]. W 1975 r., w wyniku zmian administracyjnych, Ostrów przestała być siedzibą powiatu, w 1999 została nią ponownie.

Demografia

(c) Patryk Korzeniecki, CC BY 3.0

Obwodnica Ostrowi Mazowieckiej widziana z węzła „Łomża”

Według Powszechnego Spisu Ludności z 1921 roku miasto zamieszkiwało 13 425 osób, 6551 było wyznania rzymskokatolickiego, 39 prawosławnego, 10 ewangelickiego, 6812 mojżeszowego i 13 bezwyznaniowców. Jednocześnie 7991 mieszkańców zadeklarowało polską przynależność narodową, 3398 żydowską, 27 rosyjską, 6 rusińską, 1 awarską, 1 francuską a 1 łotewska. Było tu 1238 budynków mieszkalnych^[14].

Dane z 30 czerwca 2004^[15]:

Podział liczbowy mieszkańców miasta, w odniesieniu do zabudowy przez nich zamieszkiwanej wygląda następująco:

• 16 300 mieszkańców – zabudowa jednorodzinna
• 5821 mieszkańców – zabudowa wysoka
• 1164 mieszkańców – zabudowa niska

Piramida wieku mieszkańców Ostrowi Mazowieckiej w 2014 roku^[6].

Architektura

Wybrane zabytki i pomniki

Pomnik Żołnierza i Partyzanta w Ostrowi Mazowieckiej (proj. Karol Tchorek)

Inskrypcja na pomniku

(c) geo573, CC BY 3.0

Park miejski

Dom z 1903 r.

(c) geo573, CC BY 3.0

Pomnik ks. Anny mazowieckiej

Zabytki

Lista zabytków chronionych prawem (rejestrowanych) w mieście:

• kościół Wniebowzięcia NMP z 2 poł. XIX wieku;
• kaplica drewniana z 1830 r.;
• cmentarz rzymskokatolicki przy ul. Lubiejewskiej;
• park z XIX wieku;
• ratusz neobarokowy z 1927 r. przy ul. 3 Maja;
• jatki (hala targowa) z 1902–1903, przy ul. Pocztowej;
• dom z 1903 r. przy ul. Dubois 26;
• szkoła z 1926 przy ul. Kościuszki 11;
• poczta, ob. przychodnia z 1910 r. przy ul. Kościuszki 10;
• Bank Ludowy z 1926 r. przy ul. 3 Maja 32;
• „Dom Popa”, ob. PKO z 1900 r. przy ul. 3 Maja 57;
• dom, ob. przychodnia rejonowa ZOZ z 1913 r. przy ul. 3 Maja 67;
• mur kościelny i cmentarny (kamienie murowe pochodzą z grzebaliska pogańskiego Żale, znajdującego się w okolicach Podborza);
• Dwór Rodzinny Niewęgłowskich przy ul. Mazowieckiej 44.

Gospodarka

(c) geo573, CC BY 3.0

Zabudowa przy ul. 3 Maja

W mieście rozwinięty jest przemysł drzewny, elektroniczny, maszynowy i spożywczy^[1].

Znajduje się tu kilka dużych podmiotów gospodarczych: fabryka mebli „Forte”, zakłady „Zurad” produkujące urządzenia radiolokacyjne, fabryka koncentratów spożywczych „Krüger”, mleczarnia „Ostrowia”, zakłady tworzyw sztucznych „Alpa”, firma „Schneider” zajmująca się techniką samochodową i kontenerową, firma „Natur Produkt Zdrowit” produkująca kosmetyki i farmaceutyki, firma „ROLSTAL” produkująca konstrukcje stalowe, „Genderka” – producent styropianu, „Prefabet” – producent betonu oraz „Emma” i „Miwex” – firmy spożywcze^[16].

Oświata

Szkoły podstawowe

• Szkoła Podstawowa nr 1 im. Tadeusza Kościuszki
• Szkoła Podstawowa nr 2 im. Jana Pawła II
• Szkoła Podstawowa nr 3 im. Janusza Korczaka
• Szkoła Podstawowa nr 4 im. 18 Pułku Artylerii Lekkiej
• Społeczna Szkoła Muzyczna I stopnia

Dawne szkoły gimnazjalne

• Gimnazjum Publiczne nr 1
• Gimnazjum Publiczne nr 2
• Gimnazjum Publiczne nr 3
• Gimnazjum Publiczne nr 4

Zespoły szkół publicznych (podstawowa i gimnazjum)

• Zespół Szkół Publicznych nr 1 im. Papieża Jana Pawła II (Szkoła Podstawowa nr 2 i Gimnazjum Publiczne nr 2)
• Zespół Szkół Publicznych nr 2 (Szkoła Podstawowa nr 4 i Gimnazjum Publiczne nr 4)
• Zespół Szkół Publicznych nr 3 (Szkoła Podstawowa nr 3 i Gimnazjum Publiczne nr 3)

Szkoły ponadgimnazjalne

Liceum Ogólnokształcące w Ostrowi Mazowieckiej projektu Mariana Straszaka

• Liceum Ogólnokształcące im. Mikołaja Kopernika,
• Zespół Szkół Nr 1 im. rtm. Witolda Pileckiego,
• Zespół Szkół Nr 2 im. Powstańców Styczniowych,
• Zespół Szkół Centrum Kształcenia Rolniczego w Starym Lubiejewie.

Do końca XX wieku w mieście funkcjonowało tylko jedno Liceum ogólnokształcące, jednak zapotrzebowanie na taki profil szkoły skłoniło dyrekcje zespołów szkół do wprowadzenia profili ogólnych do placówek i nazwanie ich liceami.

• Szkoła Podchorążych Piechoty w II RP

Kultura

Działalność kulturalną od 1973 r. prowadzi Miejski Dom Kultury^[17], patronujący kilkunastu klubom i zespołom tanecznym, muzycznym, teatralnym i plastycznym. MDK jest także organizatorem spektakli teatralnych, koncertów estradowych, wystaw oraz kieruje kinem „Ostrovia”.

Ważnym ośrodkiem dbającym o kulturę w mieście jest również Muzeum – Dom Rodziny Pileckich^[18]. Misją Muzeum jest przywracanie pamięci o dziele życia rtm. Witolda Pileckiego, jego żony Marii – rodowitej ostrowianki oraz upamiętnienie rodziny Pileckich i jej zasług dla Polski. Ponadto zadaniem muzeum jest sprawowanie opieki nad dobrami kultury lokalnej i regionalnej, integrowanie społeczności wokół wartości historycznych oraz dokumentowanie i pielęgnowanie dorobku i dziedzictwa lokalnego. Dom Rodziny Pileckich to pierwsza placówka muzealna w Ostrowi Mazowieckiej, utworzona staraniem miejscowego samorządu przy współpracy z Ministerstwem Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Oficjalne otwarcie muzeum nastąpiło 2 listopada 2022^[19][20].

W Ostrowi Mazowieckiej funkcjonuje też prywatne Muzeum Garnizonu i Ziemi Ostrowskiej w Ostrowi Mazowieckiej założone 2013 r. z inicjatywy Państwa Marzeny i Zbigniewa Banaszków. Muzeum mieści się w odrestaurowanym spichlerzu, wybudowanym w 1941 r. przez Niemców na potrzeby zaopatrzenia frontu wschodniego. Muzeum eksponuje pamiątki dotyczące Kresów Wschodnich i Szkoły Podchorążych Piechoty w Komorowie oraz jednostek wojskowych stacjonujących w Ostrowi Mazowieckiej i okolicy, od wieku XIX do czasów współczesnych. Posiada także ekspozycję dotyczącą rtm. Witolda Pileckiego i obrony Grodna w 1939 r.^[21]

Niezależną, społeczną inicjatywą jest Scena Kotłownia. Prezentowane są na niej amatorskie i profesjonalne spektakle teatralne, z udziałem znanych artystów z całej Polski. Szczególnie aktywna jest grupa teatralna, skupiająca miejską młodzież. Scena Kotłownia ma stały repertuar i oferuje spektakle teatralne, kabarety, recitale, koncerty, spotkania z poezją i inne. Działają tu również zespoły muzyczne Newton i Grass Dillers. Scenę Kotłownia oraz Społeczną Szkołę Muzyczną I Stopnia w Ostrowi Mazowieckiej powołało do życia Ostrowskie Towarzystwo Inicjatyw Kulturalno-Oświatowych OTIKO.

Miejska Biblioteka Publiczna posiadała w 2007 roku 92 783 woluminy oraz 5761 zarejestrowanych czytelników. W roku 2007 wypożyczono 100 465 książek, a z zasobów czytelni skorzystano 37 562 razy.

Sport i rekreacja

Mieszkańcy miasta i władze lokalne przyszłość miasta wiążą z rozwojem sportu i turystyki. Dlatego w ostatnich latach znaczną część budżetu wydatkowano na budowę i modernizację infrastruktury sportowej.

Podstawową instytucją prowadzącą na terenie miasta działalność sportowo-rekreacyjną jest Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji, mający swoją siedzibę w nowoczesnym Wielofunkcyjnym Pawilonie Sportowym przy ul. Warchalskiego 3, a od września 2009 również w nowoczesnym Centrum Kultury i Rekreacji „Za stawem” przy ul. Trębickiego 10. Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji administruje szeregiem obiektów sportowych. Są wśród nich: dwa wielofunkcyjne pawilony sportowe, basen kryty, kręgielnia, korty tenisowe, Ogródek Jordanowski, stadion sportowy oraz boisko wielofunkcyjne OMEGA, które w okresie zimowym zmienia się w kryte lodowisko.

Z MOSiR-em współpracują takie kluby jak: Ludowy Klub Sportowy „Ostrowianka”, Ostrowski Klub Karate Kyokushin, Academia Gorila Ostrów Mazowiecka, Uczniowski Klub Sportowy „Neptun” Ostrów Mazowiecka, eMAZet FightClub, UOLKA Uczniowski Ostrowski Ludowy Klub Atletyczny, Wędkarski Ostrowski Klub Spławikowy Wodnik, Klub sportowy PUKS Orka Ostrów Mazowiecka (pływacki uczniowski klub sportowy Orka), Ostrowski Klub Koszykówki „Sokół”, Klub Sportowy „Ostrovia” Ostrów Maz., Pszczyńska Szkoła Sztuk Walki.

Media

Prasę lokalną reprezentują TV Ostrów (dawniej Telewizja aMazing Ostrów Mazowiecka, Teletop Ostrów), Tygodnik Ostrołęcki (wydanie ostrowskie) oraz ostrowmaz.pl (bezpłatny biuletyn informacyjny Urzędu Miasta). Dawniej ukazywały się również bezpłatne dwutygodniki Extra TV Ostrów Mazowiecka (od czerwca 2014 roku do czerwca 2017 roku) oraz Rozmaitości.

Miasto w Internecie, oprócz oficjalnej strony Urzędu Miasta, reprezentuje Ostrowski Portal Internetowy, stworzony i prowadzony przez młodych ludzi. Ostrowski Portal Internetowy jest portalem społeczności, gdzie można znaleźć najświeższe informacje z terenu miasta, jak i powiatu ostrowskiego. Istnieje również serwis internetowy informator miasta i powiatu ostrowskiego www.ostrowmaz24.pl, w którym można przeczytać o bieżących wydarzeniach.

Miejska telewizja kablowa powstała na początku lat 90. i jako trzecia w kraju otrzymała koncesję na nadawanie programu lokalnego. Przez lata była spółką miejską, później należała do grupy Multimedia Polska S.A., a obecnie nadaje na podstawie własnej koncesji i działa pod nazwą TV Ostrów (wcześniej jako Telewizja aMazing Ostrów Mazowiecka i Teletop Ostrów). Program nadawany jest w ramach pasma telewizji Multimedia w Ostrowi Mazowieckiej oraz Wyszkowie. Telewizja ma również swój portal internetowy^[22].

Turystyka

Ostrów Mazowiecka to leżące wśród lasów Puszczy Białej przy trasie turystycznej na Mazury atrakcyjne miasto o bogatej historii, tradycji i niepowtarzalnym charakterze. Odwiedzający miasto natrafiają na liczne ślady przeszłości, czego wyraz znaleźć można w zabytkach i miejscach pamięci.

Trasa rowerowa im. Wojciecha Bogumiła Jastrzębowskiego

7 października 2005 r. odbyło się uroczyste otwarcie trasy rowerowej im. Wojciecha Bogumiła Jastrzębowskiego, powstałej dzięki współpracy Gminy Ostrów Mazowiecka, Miasta i Gminy Brok, Miasta Ostrów Mazowiecka oraz nadleśnictwa Ostrów Mazowiecka.

Rozpoczyna się ona przy stawie miejskim w Ostrowi Mazowieckiej, dalej prowadzi wzdłuż ulicy Warszawskiej, przy kapliczce upamiętniającej ostrowskich powstańców styczniowych i skręca w ulicę 63 Roku. Jadąc ul. 63 Roku wyjeżdżamy z Ostrowi i dojeżdżamy do Starej Grabownicy. Przy wyjeździe ze Starej Grabownicy usytuowane jest miejsce postoju wyposażone w stół, ławki, kosze na śmieci i tablice informacyjne. Dalej trasa prowadzi przez las do Nowej Grabownicy, przy wyjeździe ze wsi przejeżdżamy koło Leśniczówki Antonowo. Dalej jedziemy przez sosnowe lasy będące pozostałością po prastarej Puszczy Białej. Jadąc oznaczoną trasą docieramy do kolejnego miejsca postoju, usytuowanego przy skrzyżowaniu naszej ścieżki rowerowej z „Drogą Antonowską”. W okolicy Łysych Gór znajduje się kolejne miejsce postoju. Dalej trasa prowadzi wśród pól w okolice ruin Zamku Biskupów Płockich w Broku, kończąc swój bieg na brokowskiej nadbużańskiej plaży. Przy wyjeździe na drogę wojewódzką z Małkini do Broku należy zachować szczególną ostrożność.

Lądowisko

Około 10 km na północny zachód od miasta znajduje się lądowisko Ostrów Mazowiecka-Grądy.

Wspólnoty wyznaniowe

(c) geo573, CC BY 3.0

Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny

Na terenie miasta działalność religijną prowadzą następujące Kościoły i związki wyznaniowe:

• Kościół rzymskokatolicki:
  • Dekanat Ostrów Mazowiecka – Chrystusa Dobrego Pasterza:
    • parafia Chrystusa Dobrego Pasterza
  • Dekanat Ostrów Mazowiecka – Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny:
    • parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny
    • parafia Opatrzności Bożej
• Świadkowie Jehowy:
  • zbór Ostrów Mazowiecka-Południe
  • zbór Ostrów Mazowiecka-Północ (Sala Królestwa ul. Mikołaja Reja 1)^[23]
• Kościół Adwentystów Dnia Siódmego:
  • placówka

Osoby związane z Ostrowią

• Beata Mazurek – wicemarszałek Sejmu VIII kadencji, urodzona w Ostrowi
• Witold Szabłowski – dziennikarz i reportażysta, urodzony w Ostrowi
• Natalia Starr – aktorka filmów pornograficznych, urodzona w Ostrowi

Współpraca międzynarodowa

Miasta i gminy partnerskie^[24]:

• Brembate di Sopra
• Zasław

Zobacz też

• Stary cmentarz żydowski w Ostrowi Mazowieckiej
• Nowy cmentarz żydowski w Ostrowi Mazowieckiej
• Cerkiew św. Mikołaja Cudotwórcy w Ostrowi Mazowieckiej
• Ostrów Mazowiecka (stacja kolejowa)
• Ostrów Mazowiecka Miasto

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Strona internetowa miasta
• Strona internetowa Miejskiego Ośrodka Sportu i Rekreacji
• Strona internetowa Ogródka Jordanowskiego
• Zdjęcia panoramiczne Ogródka Jordanowskiego. viva2000.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-01-14)].
• Ostrów, właściwie Ostrowie, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII: Netrebka – Perepiat, Warszawa 1886, s. 696 .
• Archiwalne widoki i publikacje związane z miejscowością w bibliotece Polona