Pańszczyzna w Polsce

Pomnik w kształcie krzyża wzniesiony z inicjatywy galicyjskich chłopów upamiętniający zniesienie pańszczyzny w 1848 roku, w okresie panowania cesarza Ferdynanda I Habsburga. Na pomniku napis: TEN KRZYŻ POSTAWIŁA GROMADA RUDNIAŃSKA NA PAMIĄTKĘ DANIA NAM WOLNOŚCI ZA PANOWANIA CES: FERDINANDA I DNIA 15 MAJA 1848

Pańszczyzna w Polsce – forma renty feudalnej polegająca na bezpłatnej i przymusowej pracy chłopów na rzecz właściciela ziemskiego w zamian za użytkowanie przez nich posiadanego gospodarstwa[1]. Na ziemiach polskich pańszczyzna występowała od XII w. do 1864 r.[2][3] Na terenie zaboru austriackiego dekret cesarski z 1797 r. zabronił dziedzicom egzekwowania zaległej pańszczyzny i podwód (dostarczania właścicielowi ziemskiemu koni) w niedzielę i święta[4]. Wraz z likwidacją pańszczyzny nie zniknęły bariery społeczne i materialne czyniące chłopów obywatelem drugiej kategorii. Chłopi pozbawieni praw publicznych, z utrudnionym dostępem do oświaty, rozpoczęli walkę o swoje prawa w tzw. ruchu ludowym[5].

Przyczyny powstania pańszczyzny w Polsce i jej rozwój

Pańszczyzna stała się w Polsce dominującą formą płatności za użytkowanie gruntu. Wynikało to z gwałtownego rozwoju gospodarki folwarcznej. Jednym z większych problemów przy rozwoju owej gospodarki był problem z zapewnieniem siły roboczej i narzędzi. Początkowo możliwe było wykupienie się spod władzy feudała za pewną sumę pieniędzy (tzw. libertacja), jednak z biegiem czasu i tego zakazano. Już w XV wieku nierzadka była 2-, 3-dniowa pańszczyzna. Przywilej toruński upowszechnił w 1520 pańszczyznę do 1 dnia w tygodniu z łanu, lecz już w II połowie XVI wieku, w wyniku dania szlachcie wolnej ręki w sprawie ustalania długości pracy przy pańszczyźnie, za powszechną normę w królewszczyznach uznawano 2 dni w tygodniu z łanu, a prywatni i kościelni zarządcy wymagali od chłopów więcej.

W 1520 r. sejm postanowił, że każdy chłop musi co najmniej jeden dzień w tygodniu przepracować bez zapłaty w folwarku feudała. W Polsce w późniejszym okresie wprowadzono naliczanie pańszczyzny od wielkości gruntu posiadanego przez chłopa za pomocą dni w tygodniu przypadających na łan – np. pańszczyzna 4 dni od łana tygodniowo oznaczała, że chłop mający połowę łana miał odpracować u pana 2 dni na każdy tydzień, a posiadacz 1 łanu – 4 dni; ponadto chłop nie musiał odpracowywać wyłącznie sam pańszczyzny – jeśli przez 1 dzień pracował wraz z 2 synami powyżej określonego wieku i 1 parobkiem, to zaliczano mu 4 dni. W XVII w. pańszczyzna osiągała wymiar 6 dni pracy darmowej tygodniowo. W połowie XVII wieku pańszczyzna dochodziła do 4–5 dni, zaś w XVIII wieku nieraz do 6–7 czy też nawet 10 dni w tygodniu[6]. Sporadycznie zdarzały się absurdalne przypadki że z 1/3 łana chłop musiał odpracować 12 dni w tygodniu[7]. Warto zauważyć, że nie oznacza to, że chłop pracował codziennie – po prostu zobowiązany był do pracy wraz z synami lub wynajętymi parobkami tak, aby wykonać określoną ilość „osobodni roboczych” w tygodniu. Księża Śmiglecki i Starowolski popierali ograniczenie pańszczyzny do 3–4 dni w tygodniu[8].

Aż do końca XVII wieku istniały w Polsce centralnej tereny, na których chłop płacił jeszcze czynsz, nie będąc zmuszony do pańszczyzny[9]. Bogatsi chłopi mogli wykupić się z poddaństwa i osiąść w mieście[10].

W dobie reform oświeceniowych, w drugiej połowie XVIII wieku, sytuacja polskiego chłopa uległa poprawie. Piotr Kimla na poparcie tej teorii wkazuje zbiegostwo rosyjskich chłopów na terytorium Rzeczypospolitej, zauważając też, że zjawisko to mogłoby ulec intensyfikacji, gdyby przetrwało państwo polskie i jego Ustawa Rządowa z 3 maja 1791 r. Konstytucja ta przyznawała wolność wszystkim chłopom, którzy przedostaną się na obszar Polski, co wywowało sprzeciw carowej Katarzyny II, która stwierdziła, że ucieknie „do Polski większa część chłopów z Białej Rusi, a resztę by u mnie bałamucili”. Kimla zauważył też, że uciemiężenie chłopów w Rzeczypospolitej było niekiedy wyolbrzymiane przez cudzoziemskich pisarzy, przede wszystkim francuskich, i używane jako argument usprawiedliwiający rozbiorów. Równocześnie wielu z tych pisarzy nie opisywało położenia rosyjskich chłopów, które było cięższe; za takie przedstawianie sprawy dostawali oni z uposażenie z Petersburga[11].

Rodzaje pańszczyzny

  • Pańszczyzna piesza – główny rodzaj pańszczyzny, obciążający przymusową i darmową pracą wszystkich chłopów, czyli zagrodników, chałupników, a nawet bezrolnych komorników z wyjątkiem kmieci wykonujących zazwyczaj pańszczyznę sprzężajną.
  • Pańszczyzna sprzężajna – rodzaj pańszczyzny obciążający chłopów głównie kmieci zobowiązanych do stawienia się do prac z własnym zaprzęgiem[12].
  • Pańszczyzna wydziałowa (jutrzyna[13]) – wprowadzona w XVII – XVIII w., jako odpowiedź feudałów na obniżającą się jakość pracy chłopów pańszczyźnianych. Określano obszar, na którym miały być wykonane wszystkie prace, od orki po zwózkę zbiorów[14].
  • Darmocha, daremszczyzny – darmowe i przymusowe prace wykonywane przez chłopów, niewyszczególnione w obowiązującym prawie ani w żadnej umowie między panem a chłopem[15].
  • Powaby, tłoki lub gwałty – roboty nadzwyczajne, przymusowe i nieodpłatne wykonywane przez chłopów w okresie intensywnych prac rolnych (np. w czasie żniw, sianokosów lub orki), wynagradzane jedynie poczęstunkiem[16].

Pańszczyzna a ludność żydowska w Polsce

Arendarze propinacji, dzierżawiący zazwyczaj wraz z browarami i karczmami pomocnicze gospodarstwa rolne rzędu małych (zagrodniczych) lub średnich gospodarstw chłopskich stanowili w XVIII w. ponad czwartą część ogółu ludności żydowskiej w Rzeczypospolitej. Ludzie ci nie pracowali na roli, lecz wyręczali się pańszczyźnianymi chłopami. Właściciele dóbr (także księża i zakonnicy pełniący funkcje administratorów dóbr duchownych) przekazywali im uzgodnioną w kontraktach liczbę pańszczyźnianych dniówek swoich poddanych[17].

Wydarzenia związane z rozwojem i likwidacją problemu pańszczyzny w Polsce

Skutki i następstwa pańszczyzny w Polsce

  • Zdecydowane obniżenie efektywności pracy chłopów (nie zależało im bowiem na odpracowywaniu ziemi, której zbiory i tak nie były dla nich. Stąd gospodarstwa krajowe były o wiele mniej dochodowe w stosunku do zachodnich).
  • Uzależnienie chłopa od dworu.
  • Migracja chłopów na tereny słabo zaludnione w ucieczce przed wyzyskiem (powstawanie skupisk ludności wolnej szczególnie na Ukrainie – patrz: Kozacy).

Żelarka

Mimo formalnego zniesienia pańszczyzny w XIX wieku na Orawie i Spiszu (w dobrach Salamonów i Jugenfeldów oraz w niektórych dobrach kościelnych), aż do lat 30. XX wieku istniała tzw. żelarka, którą można uznać za pewną formę pańszczyzny[35]. Chłopi, którzy po uwłaszczeniu mieli zbyt mało ziemi, aby się z niej utrzymać, zmuszeni byli ponownie oddać się w zależność feudalną od możnowładcy. W zamian za grunt, mieszkanie i prawo użytkowania dworskich pastwisk, chłop (żelorz) zobowiązany był do świadczenia nieodpłatnej pracy rolnej na rzecz dworu. Formalnie żelorz, w przeciwieństwie do chłopa pańszczyźnianego, posiadał wolność osobistą, mógł np. opuścić swoje miejsce zamieszkania (po wcześniejszym uregulowaniu swoich powinności wobec dworu). Mimo to właściciele ziemscy głęboko ingerowali w życie prywatne żelorzy, m.in. określając minimalny wiek zawarcia przez nich małżeństwa, czy też sprzeciwiając się pracy podejmowanej przez rodzinę żelorza poza dobrami dworskimi.

Wniosek w sprawie zniesienia pańszczyzny na Spiszu i Orawie w 1920 złożył w sejmie poseł Wojciech Roj[36], później m.in. Feliks Gwiżdż[37].

Żelarka została ostatecznie zniesiona ustawą sejmową z dnia 20 marca 1931 r. o likwidacji stosunków żelarskich na Spiszu (Dz. U. RP, nr 37, poz. 288)[37].

Odszkodowania za pańszczyznę

W roku 2014 w polskich mediach pojawił się postulat wypłaty odszkodowań za pańszczyznę. Autorzy tych postulatów sugerują, aby – ze względu na niewyrównany rachunek krzywd, niedoinwestowanie polskiej wsi oraz pośrednie czerpanie zysków z pańszczyzny – Kościół katolicki oraz rodziny szlacheckie ubiegające się w postępowaniach reprywatyzacyjnych o zwrot majątku były zobowiązane dokonywać wpłat na specjalnie utworzony fundusz wiejski służący wyrównywaniu szans edukacyjnych dzieci urodzonych na wsi. Nie bez znaczenia jest również symboliczne wyrównanie krzywd narosłych w toku wieków w wyniku funkcjonowania pańszczyzny w Polsce[38][39].

Zobacz też

Przypisy

  1. Mączak 1981 ↓, s. 34.
  2. Praca zbiorowa. Mała Encyklopedia rolnicza. Warszawa 1964, s. 528.
  3. Tadeusz Łepkowski. Mały słownik historii Polski. Warszawa 1964, s. 233.
  4. Tadeusz Mencel. Galicja Zachodnia 1795–1809. Studium z dziejów ziem polskich zaboru austriackiego po III rozbiorze. Lublin 1976, s. 92.
  5. Kołodziejczyk 2002 ↓, s. 15.
  6. Rauszer 2020 ↓, s. 22.
  7. Marian Lech, Za króla Sasa, Warszawa 1965, s. 71.
  8. Janusz Tazbir, Święci grzesznicy i kacerze. Wiedza powszechna, 1959, s. 36–37.
  9. Władysław Czapliński, O Polsce siedemnastowiecznej, Warszawa 1966, s. 32.
  10. Historia chłopów polskich, tom I, Do upadku Rzeczypospolitej szlacheckiej, pod red. Stefana Inglota, Warszawa 1970, s. 284.
  11. Piotr Kimla, Przywary niewolników pańszczyźnianych w XVIII-wiecznej Rzeczypospolitej w relacji Huberta Vautrina, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio G. Ius”, 58 (nr 1), 2011, s. 87–97, ISSN 0458-4317 [dostęp 2022-10-18] (pol.).
  12. Jan Rutkowski. Historia gospodarcza Polski do 1864 r. Warszawa 1953, s. 89.
  13. Czajka, Kamler i Sienkiewicz 1995 ↓, s. 960.
  14. Antoni Mączak. Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku. Warszawa 1981, T. 1. s. 285.
  15. Antoni Mączak. Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku. Warszawa 1981, T. 1. s. 135.
  16. Zbigniew Goliński. Abysmy o ojczyźnie naszej radzili. Antologia publicystyki doby stanisławowskiej. Warszawa 1984, s. 385, 386.
  17. Jakub Goldberg, Władza dominialna Żydów – arendarzy dóbr ziemskich nad chłopami w XVII-XVIII w., w: Przegląd Historyczny, Tom 81, Numer 1-2 (1990), s. 189–190.
  18. Praca Zbiorowa. Mała encyklopedia rolnicza. Warszawa,1964. s. 528.
  19. a b c Antoni Mączak. Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku. Warszawa 1981, T. 2, s. 34.
  20. Józef Gierowski, Józef Leszczyński. Historia dla klasy 2 liceum ogólnokształcącego. Warszawa 1990, s. 121.
  21. Józef Gierowski, Józef Leszczyński. Historia dla klasy 2 liceum ogólnokształcącego. Warszawa 1990, s. 321.
  22. Józef Gierowski, Józef Leszczyński. Historia dla klasy 2 liceum ogólnokształcącego. Warszawa 1990, s. 355.
  23. Jan Rutkowski. Historia gospodarcza Polski do 1864 r. Warszawa 1953, s. 232.
  24. Czajka, Kamler i Sienkiewicz 1995 ↓, s. 880.
  25. Józef Gierowski, Józef Leszczyński. Historia dla klasy 2 liceum ogólnokształcącego. Warszawa 1990, s. 372.
  26. Brodowska H., 1956, Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie, Warszawa.
  27. Władysław Lewandowski 1959 ↓, s. 9.
  28. Jan Rutkowski. Historia gospodarcza Polski do 1864 r. Warszawa 1953, s. 311.
  29. Jan Rutkowski. Historia gospodarcza Polski do 1864 r. Warszawa 1953, s. 318.
  30. Encyklopedia staropolska Pańszczyzna.
  31. Paweł Jasienica, Dwie drogi.
  32. Leszczyński 2020 ↓, s. 338.
  33. Antoni Mączak, Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku (O-Ż), Warszawa 1981, s. 447–448.
  34. Leszczyński 2020 ↓, s. 341.
  35. Elżbieta Łukuś, Jan Janos – ostatni żyjący żelorz, „Na Spiszu”, nr 3(60) 2006, s. 9.
  36. Stanisław Giza. Kalendarz wydarzeń historii ruchu ludowego 1895-1965. Warszawa 1967, s. 61.
  37. a b Józef Ciągwa. Zniesienie pańszczyzny na Spiszu w latach 1931–1934. „Studia Iuridica Lublinensia”. XXV, 3 (2016). UMCS Lublin. Wydawnictwo UMCS Lublin. DOI: 10.17951/sil.2016.25.3.165. ISSN 2449-8289. (pol.). 
  38. Jacek Żakowski, Najtrudniejsza rocznica – 1864, Wyborcza.pl, 22 kwietnia 2014 [dostęp 2015-09-27] [zarchiwizowane z adresu 2014-04-25].
  39. Piotr Kozak, Pańszczyzna. Niedokończona sprawa, Krytyka Polityczna, 23 lutego 2014 [dostęp 2015-09-27].

Bibliografia

  • Arkadiusz Kołodziejczyk: Ruch ludowy a Kościół rzymskokatolicki w latach II Rzeczypospolitej. Warszawa: LSW, 2002.
  • Władysław Lewandowski: Uczestnicy powstania listopadowego opowiadają. Warszawa: PZWSZ, 1959.
  • Michał Rauszer: Bękarty pańszczyzny. Historia buntów chłopskich. Warszawa: Wydawnictwo RM, 2020. ISBN 978-83-8151-341-8.
  • Adam Leszczyński: Ludowa historia Polski. Historia wyzysku i oporu. Mitologia panowania. Wyd. 1. Warszawa: Grupa Wydawnicza Foksal Sp. z o.o., 2020. ISBN 978-83-280-8347-9.
  • Antoni Mączak: Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku. O-Ż. Wyd. 1. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Wiedza Powszechna, 1981. ISBN 83-214-0185-6.
  • Michał Czajka, Marcin Kamler, Witold Sienkiewicz, Leksykon historii Polski, wyd. 1, Warszawa: Wydawnictwo Wiedza Powszechna, 1995, ISBN 83-214-1042-1.

Media użyte na tej stronie

Pamiątka zniesienia pańszczyzny.jpg
Autor: GrzegorzLC, Licencja: CC BY-SA 4.0
Krzyż-pomnik postawiony na pamiątkę zniesienia pańszczyzny w Galicji w 1848 roku, powiat lubaczowski, Rudka.