Pakt Ribbentrop-Mołotow

(c) Bundesarchiv, Bild 183-H27337 / CC-BY-SA 3.0
Spotkanie Józefa Stalina z Joachimem von Ribbentropem w Moskwie 23 sierpnia 1939 roku
23 sierpnia 1939 roku w Moskwie. Od lewej stoją: szef działu prawnego niemieckiego MSZ Friedrich Gauss, niemiecki minister spraw zagranicznych Joachim von Ribbentrop, Józef Stalin oraz ludowy komisarz (minister) spraw zagranicznych ZSRR Wiaczesław Mołotow
Joachim von Ribbentrop na lotnisku w Moskwie w sierpniu 1939 (na budynku w tle flaga ze swastyką)
Strefy interesów Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich i III Rzeszy na terytorium II Rzeczypospolitej zgodnie z ustaleniami tajnego protokołu dodatkowego do paktu Ribbentrop-Mołotow z 23 sierpnia 1939 roku
Dokument tajnego protokołu do paktu z 23 sierpnia 1939 r. z podpisami J. Ribbentropa i W. Mołotowa. Tekst niemiecki.
Strefy interesów Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich i III Rzeszy na terytorium II Rzeczypospolitej zgodnie z ustaleniami radziecko-niemieckiego układu o przyjaźni i granicy z 28 września 1939 roku
Mapa ostatecznego podziału Polski pomiędzy III Rzeszę a ZSRR z 28 września 1939 r. z wytyczoną granicą. Podpisy za zgodność: Stalin, Ribbentrop; data[a].
Podział Polski i Europy Wsch.
(c) Bundesarchiv, Bild 146-1979-050-27A / Fremke, Heinz / CC-BY-SA 3.0
Konferencja oficerów Wehrmachtu i Armii Czerwonej w Polsce. Brześć, gabinet w Urzędzie Wojewódzkim.
(c) Bundesarchiv, Bild 101I-013-0068-33A / Höllenthal / CC-BY-SA 3.0
Uścisk dłoni oficerów Wehrmachtu i Armii Czerwonej w Lublinie 1939

Pakt Ribbentrop–Mołotow[1][2], też: pakt Hitler–Stalin[3][4]umowa międzynarodowa z 23 sierpnia 1939 roku, będąca formalnie paktem o nieagresji pomiędzy III Rzeszą i Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich, która zgodnie z tajnym protokołem dodatkowym, stanowiącym załącznik do oficjalnego dokumentu umowy, dotyczyła rozbioru terytoriów lub rozporządzenia niepodległością suwerennych państw: Polski, Litwy, Łotwy, Estonii, Finlandii i Rumunii. Bywa także określany jako IV rozbiór Polski[5].

Geneza paktu i okoliczności podpisania

3 maja 1939 Józef Stalin odwołał ze stanowiska ministra spraw zagranicznych Maksima Litwinowa, zwolennika tzw. zbiorowego bezpieczeństwa, a na jego miejsce mianował tego samego dnia Wiaczesława Mołotowa – jednego ze swych najbardziej zaufanych ludzi i ściśle z nim współpracującego, który od dawna był zwolennikiem porozumienia z Niemcami. Litwinow opowiadał się za ewentualnym sojuszem z Wielką Brytanią i Francją. Stalin i Mołotow nie zamierzali zawierać umów z zachodnimi demokracjami, a w konsekwencji brać na siebie głównego ciężaru walki z III Rzeszą[6].

22 sierpnia 1939 poinformowano, że rząd III Rzeszy i rząd sowiecki doszły do porozumienia w sprawie podpisania paktu o nieagresji[7]. Pakt został podpisany 23 sierpnia 1939 w Moskwie przez ministrów spraw zagranicznych obu państw – Joachima von Ribbentropa i Wiaczesława Mołotowa, którzy w imieniu swoich przywódców, Adolfa Hitlera i Józefa Stalina, dokonali podziału terytoriów państw Europy Środkowej i Wschodniej. Podana do wiadomości publicznej umowa zawierała siedem artykułów[8][9]. Lotnisko w Moskwie na przylot Ribbentropa udekorowano flagami III Rzeszy, jednakże z odwrotnie namalowanymi swastykami. Stało się tak, ponieważ Rosjanie do dekoracji użyli flag które wcześniej używane były w radzieckich filmach antynazistowskich[10].

Traktat był następstwem układu w Rapallo o współpracy gospodarczej i wojskowej zawartego w 1922 roku między Rosją Sowiecką a Niemcami (Republiką Weimarską), potwierdzonego układem berlińskim (1926). Po dojściu NSDAP i Adolfa Hitlera do władzy współpraca polityczna i wojskowa pomiędzy Niemcami a ZSRR, wynikająca z tych paktów, została jednak w końcu roku 1933 zawieszona wobec postawy strony niemieckiej. Adolf Hitler wbrew konserwatywnym kręgom junkrów (ziemian) pruskich wyrażał jednak postawę antysowiecką i zarazem antyrosyjską. Józef Stalin konsekwentnie dążył do odbudowy stosunków sowiecko-niemieckich pomimo dojścia Hitlera i NSDAP do władzy w Niemczech. Rozmowy w tej sprawie prowadził m.in. w roku 1937 Dawid Kandełaki pomimo oficjalnej polityki antyfaszystowskich Frontów Ludowych ogłoszonej przez VII Kongres Kominternu w 1935 roku.

Punktem zwrotnym w stosunkach sowiecko-niemieckich było przemówienie Józefa Stalina wygłoszone 10 marca 1939 roku podczas obrad XVIII Zjazdu Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików) w Moskwie, które przeszło do historii jako „kasztanowa mowa”. Negocjacje w sprawie zawarcia paktu politycznego i gospodarczego ZSRRIII Rzesza zostały podjęte przez stronę niemiecką w kwietniu 1939 na kolejny wniosek strony sowieckiej (attaché ambasady ZSRR w Berlinie Gieorgij Astachow). Były prowadzone tajnie, równolegle do publicznych rozmów ZSRR z przedstawicielami Francji i Wielkiej Brytanii. Po zgodzie Adolfa Hitlera na rozbiór terytoriów krajów Europy Środkowo-Wschodniej (sierpień 1939) i ustaleniu niemiecko-sowieckiej granicy stref wpływów Stalin zerwał rokowania z Wielką Brytanią i Francją jako bezprzedmiotowe, i po osobistym telegramie Hitlera wyraził zgodę na bezzwłoczny przylot do Moskwy Joachima Ribbentropa w celu sformalizowania paktu. Zarówno Wielka Brytania, jak i Francja nie mogły bowiem zapobiec okupacji terytoriów państw trzecich będących w zakresie planowanej ekspansji terytorialnej ZSRR.

Przedmiotem tajnego protokołu[11] do paktu były bowiem terytoria lub niepodległość suwerennych państw: Polski, Litwy, Łotwy, Estonii, Finlandii i Rumunii.

Pakt był rozstrzygający dla obu państw sygnatariuszy: III Rzeszy i ZSRR i obu dyktatorów: Hitlera i Stalina. Przede wszystkim zaś rozstrzygnął o losie państw potraktowanych jako przedmiot paktu oraz o kwestii wojny lub pokoju w Europie w roku 1939. Hitlerowi i III Rzeszy pakt zabezpieczał możliwość agresji na Polskę. Stalin wyrażał zgodę na agresję Niemiec na Polskę i zastrzegał udział ZSRR w rozbiorze terytorium Rzeczypospolitej, tworząc podstawy do rozszerzenia terytorium ZSRR na pozostałe kraje Europy w trybie tzw. kampanii wyzwoleńczych, czyli narzucania ustroju sowieckiego drogą agresji i okupacji wojskowej. Zgodnie z wypowiedzią Stalina z 19 sierpnia 1939 na posiedzeniu Biura Politycznego WKP(b) była to świadoma zgoda na wybuch II wojny światowej pomiędzy państwami imperialistycznymi, w której ZSRR pozostanie neutralny do czasu możliwości rozszerzenia terytorium na pozostałe kraje Europy w trybie tzw. kampanii wyzwoleńczych.

Według pamiętników dyplomaty amerykańskiego Charlesa Bohlena i ujawnionej korespondencji dyplomatycznej ambasady USA z sekretarzem stanu Cordellem Hullem treść tajnego protokołu była znana rządowi Stanów Zjednoczonych[12] już 24 sierpnia 1939, dzięki przekazaniu jej Bohlenowi przez Hansa von Herwartha[13], sekretarza ambasadora Rzeszy hrabiego Friedricha von Schulenburga. O treści tajnego protokołu i szczegółach nocnego przyjęcia na Kremlu na cześć Joachima von Ribbentropa (wraz z informacją o toaście Stalina za zdrowie Hitlera) powiadomił w konsekwencji sekretarza stanu USA Cordella Hulla ambasador USA w Moskwie Laurence Steinhardt w depeszy w dniu 24 sierpnia 1939 jeszcze przed południem[b]. O tajnej treści traktatu niemiecko-sowieckiego Amerykanie (Cordell Hull) natychmiast powiadomili Brytyjczyków (lord Edward Halifax), a ci z kolei – Francuzów (Georges Bonnet).

Francuzi uzyskali je wcześniej z innego źródła. Przekazał je do Paryża już 25 sierpnia po południu ambasador w Berlinie Robert Coulondre[c], uzyskawszy informacje z otoczenia Hansa Lammersa, ówczesnego szefa Kancelarii Rzeszy. Ani Brytyjczycy, ani Francuzi nie przekazali Polsce żadnych posiadanych informacji o pakcie, pomimo wiążących ich z Polską układów sojuszniczych[14].

Również dyplomacja włoska (hrabia Galeazzo Ciano) dysponowała wiedzą na temat tajnych klauzul paktu Ribbentrop-Mołotow (Hans von Herwarth poinformował o nich Guido Relliego, szefa tłumaczy włoskiej ambasady w Moskwie). Informacje o postanowieniach paktu Ribbentrop-Mołotow dotyczących krajów bałtyckich nadspodziewanie szybko stały się znane w Tallinnie i Rydze. Już 26 sierpnia wiedział o nich szef wywiadu estońskiego ppłk Richard Maasing oraz poseł łotewski w Berlinie Edgars Krieviņš (Edgar Kreewinsch)[15].

30 sierpnia 1939 roku Kurier Poznański nr 394 powołując się na „wiadomości ze źródeł jak najwiarygodniejszych” w artykule zamieszczonym na stronie 2 pt. „Tajne artykuły paktu moskiewskiego. Jest ich trzynaście – ustępstwa na całej linii Berlina na rzecz Moskwy” poinformował swoich czytelników o fakcie istnienia załącznika do paktu. Wskazywał on jednocześnie na jego tajność.

Jedynie rząd Polski (minister Józef Beck) i jego wywiad (płk. dypl. Józef Smoleński) byli kompletnie nieświadomi niemiecko-sowieckich uzgodnień. Kierownik samodzielnego referatu „Rosja” w Oddziale II Sztabu Głównego ppłk dypl. Olgierd Giedroyć oświadczył przed komisją badającą na emigracji przyczyny klęski wrześniowej, że o podpisaniu sowiecko-niemieckiego paktu dowiedział się z sowieckiej prasy[16].

Równocześnie 25 sierpnia w Londynie Edward Wood, 1. hrabia Halifax razem z Edwardem Bernardem Raczyńskim podpisali układ o pomocy wzajemnej między Rzecząpospolitą Polską a Zjednoczonym Królestwem Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej (polsko-brytyjski układ sojuszniczy)[17].

W dniu 31 sierpnia 1939 pakt został ratyfikowany przez obie izby sowieckiego parlamentu, a Mołotow w wygłoszonym wówczas exposé uzasadnił konieczność jego podpisania[18].

Główne postanowienia paktu

Późniejsze modyfikacje ustaleń paktu

Już w trakcie trwania II wojny światowej, 28 września 1939, kiedy doszło do spotkania nacierających z zachodu Niemców z nacierającą ze wschodu Armią Czerwoną, a los Polski był w tej kampanii przesądzony, doszło do doprecyzowania postanowień niemiecko-sowieckich. Podpisano w Moskwie niemiecko-radziecki traktat o granicach i przyjaźni zwany drugim układem RibbentropMołotow.

Dokonano wówczas następujących modyfikacji: ZSRR zgodził się na odstąpienie Niemcom Lubelszczyzny oraz wschodniej części Mazowsza w zamian za zgodę Niemiec na oddanie Litwy do sowieckiej strefy wpływów. Wkrótce (10 października) Wileńszczyzna została przekazana Litwie w zamian za zgodę na stacjonowanie garnizonów radzieckich na jej terytorium. Podobne układy wymuszono 29 września i 5 października na Estonii i Łotwie.

4 października 1939 utworzono radziecko-niemiecką centralną komisję graniczną dla wyznaczenia granic między państwowymi interesami ZSRR i Niemiec (10 października w Moskwie rozpoczęła prace). Wojska Pograniczne NKWD otrzymały rozkaz wzięcia pod ochronę granicy państwowej (linii demarkacyjnej) 8 października 1939[19].

Gospodarcze ustalenia paktu

Porozumienia militarne i polityczne stały się także podstawą do nawiązania ścisłej współpracy gospodarczej między oboma krajami. Podczas pobytu w Berlinie delegacji radzieckiej, 19 sierpnia, czyli jeszcze przed zawarciem paktu Ribbentrop-Mołotow obie strony podpisały radziecko-niemiecką umowę handlową (1939), którą przedłużono w roku 1940 kolejną radziecko-niemiecką umowę handlową (1940). Umowy te określały zasady wymiany handlowej pomiędzy ZSRR i III Rzeszą, która polegała głównie na wymianie radzieckich surowców na niemiecką technologię militarną oraz cywilną. W ramach różnych umów w latach 1940–1941 Niemcy otrzymały od ZSRR:

  • 2,7 mln t złomu metali kolorowych
  • 2,0 mln t produktów naftowych
  • 1,5 mln t ziarna zbóż
  • 1,2 mln t wyrobów walcowanych
  • 1,5 mln m³ drewna
  • 350 tys. t miedzi
  • 280 tys. t manganu
  • 100 tys. t bawełny
  • 42 tys. t chromu
  • 30 tys. t surowca kauczukowego

Równocześnie jednak Niemcy realizowały swoje zobowiązania w minimalnym stopniu – saldo wymiany na czerwiec 1941 wynosiło ok. 1 mld marek na niekorzyść ZSRR. Według części historyków Stalin tolerował ten stan rzeczy, licząc na realizację planu inwazji Niemiec na Anglię (Operacja Lew Morski)[20]. Znaczenie umów w sferze gospodarki było strategiczne dla III Rzeszy, ponieważ dzięki nim Niemcy mogli ominąć brytyjską blokadę gospodarczą, która rozpoczęła się od wypowiedzenia wojny przez Wielką Brytanię. ZSRR stał się więc w tym okresie głównym partnerem gospodarczym III Rzeszy oraz najważniejszym eksporterem surowców dla niemieckiego przemysłu wojennego. Od czerwca 1940 import z ZSRR przekraczał 50% całkowitej sumy importu do Niemiec, a do momentu zerwania tej współpracy przez Hitlera wzrósł aż do 70%.

Współpraca Gestapo i NKWD

Podpisanie paktu RibbentropMołotow oraz w Moskwie niemiecko-radzieckiego traktatu o granicach i przyjaźni stały się także podstawą pod wzajemną współpracę służb specjalnych obu krajów[21]. Tajne załączniki tego ostatniego przewidywały współpracę gestapo i NKWD w zwalczaniu polskich organizacji niepodległościowych głosząc: „Obie strony nie będą tolerować na swych terytoriach jakiejkolwiek polskiej propagandy, która dotyczy terytoriów drugiej strony. Będą one tłumić na swych terytoriach wszelkie zaczątki takiej propagandy i informować się wzajemnie w odniesieniu do odpowiednich środków w tym celu.”. Stało się to podstawą do wzajemnej współpracy policji oraz sił bezpieczeństwa obu okupantów przybierając formę czterech tematycznych Konferencji GestapoNKWD, które odbyły się w latach 1939–1941 w Brześciu, Przemyślu, Zakopanem oraz Krakowie.

Zobacz też

Uwagi

  1. Należy zwrócić uwagę, iż granice między Polską a Litwą zostały na tej mapie zafałszowane, bowiem wbrew ówczesnemu stanowi (28 września 1939 r.), mapa ta przedstawia Wilno i Wileńszczyznę w granicach Republiki Litewskiej, co nastąpiło dopiero 10–28 października 1939 r.
  2. Oryginał dokumentu: Foreign Relations of the United States 1939 Washington 1956 vol 1 General,s. 342, dokument 465; Por. artykuł Piotra Wandycza z opublikowanym odnośnym raportem amerykańskiego ambasadora do Departamentu Stanu (wraz z polskim tłum.) „Zeszyty Historyczne” 1988, nr 84, s. 207.
  3. Robert Coulondre postrzegany był jako „dobrze wprowadzony w środowisku berlińskim” cyt. za H. Batowski, Przecieki o tajnym protokole…, „Polityka” 1989, nr 3.
  4. 25 sierpnia 1939 uszczegółowiono przebieg linii rozgraniczenia, określając jej przebieg wzdłuż rzeki Pisy, Aleksander Bregman: Najlepszy sojusznik Hitlera. Studium o współpracy niemiecko-sowieckiej 1939–1941, Warszawa 1997, s. 53.

Przypisy

  1. Edmund J. Osmańczyk: Encyklopedia ONZ i stosunków międzynarodowych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”, 1982, s. 382. ISBN 83-214-0092-2.
  2. Zieliński 1983 ↓, Fiasko ostatniej próby ratowania pokoju, s. 277.
  3. Geneza paktu Hitler-Stalin. Fakty i propaganda, 2012 [zarchiwizowane 2019-09-01].
  4. Przystanek Historia w Nowym Jorku. Tematem „Pakt Hitler-Stalin, 25 września 2019.
  5. Natalja Siergiejewna Lebiediewa, Inwazja Armii Czerwonej, IV rozbiór Polski, w: Białe plamy – Czarne plamy. Sprawy trudne w relacjach polsko-rosyjskich (1918–2008), Adam D. Rotfeld, Anatolij W. Torkunow (red.), Warszawa 2010, s. 264–295.
  6. John Lukacs Czerwiec 1941. Hitler i Stalin, wyd. polskie 2008, s. 29, 60–61.
  7. Niemiecko-sowieckie porozumienie w sprawie paktu o nieagresji. „Gazeta Lwowska”, s. 1, nr 189 z 23 sierpnia 1939. 
  8. Podpisanie paktu nieagresji między Sowietami i Niemcami. „Gazeta Lwowska”, s. 1, nr 191 z 25 sierpnia 1939. 
  9. Archiwum polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej, Pakt o nieagresji radziecko-niemiecki 23 sierpnia 1939 - skany oryginałów w języku rosyjskim i niemieckim, 1939.rusarchives.ru, 23 sierpnia 1939 [dostęp 2021-05-18].
  10. Overy 2009 ↓, s. 59.
  11. Archiwum polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej, Tajny protokół dodatkowy o pograniczu sfer interesów Niemiec i ZSRR z 23 sierpnia 1939 oraz Wyjaśnienie tajnego protokołu dodatkowego z 28 sierpnia 1939 - skany oryginałów w języku rosyjskim i niemieckim, 1939.rusarchives.ru, 23 sierpnia 1939 [dostęp 2021-05-18].
  12. Charles E. Bohlen: Witness to history, 1929–1969. Londyn: Weidenfeld and Nicolson, 1973. ISBN 0-393-07476-5.
  13. Hans von Herwarth, Między Hitlerem a Stalinem. Wspomnienia dyplomaty i oficera niemieckiego 1931–1945, przeł. E. C. Król, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 1992, s. 260. ISBN 83-85249-11-7.
  14. Wojciech Mazur: Fakty i mity wokół paktu Ribbentrop-Mołotow. Rzeczpospolita, 2017-08-22. [dostęp 2019-11-17]. (pol.).
  15. Sławomir Dębski: Między Berlinem a Moskwą. Stosunki niemiecko-sowieckie 1939–1941, PISM, Warszawa 2007, s. 220. ISBN 978-83-89607-08-9.
  16. Andrzej Pepłoński, Wywiad polski na ZSRR 1921–1939, Warszawa: Bellona, 2010, s. 394, ISBN 978-83-11-11895-9, OCLC 750608007.
  17. Układ o pomocy wzajemnej między Polską a Wielką Brytanią (1939).
  18. Ratyfikacja paktu sowiecko-niemieckiego. Dlaczego Z.S.R.R. zawarł pakt z Rzeszą uzasadnia Mołotow w swoim exposé. „Warszawski Dziennik Narodowy”. 241B, s. 2, 1 września 1939. 
  19. G. Mazur, J. Skwara, J. Węgierski: Kronika 2350 dni wojny i okupacji Lwowa, s. 78, 80.
  20. Tadeusz Konecki: Labirynt dezinformacji w drugiej wojnie światowej. Warszawa: Książka i Wiedza, 2007. ISBN 978-83-05-13506-1.
  21. Robert Conquest: Stalin: breaker of nations. Nowy Jork: Viking, 1991. ISBN 0-670-84089-0.

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Joachim von Ribbentrop at Moscow Aeroport (1939-08).jpg
Joachim von Ribbentrop na lotnisku w Moskwie w sierpniu 1939
Bundesarchiv Bild 101I-013-0068-33A, Polen, Treffen deutscher und sowjetischer Soldaten.jpg
(c) Bundesarchiv, Bild 101I-013-0068-33A / Höllenthal / CC-BY-SA 3.0
Ribbentrop-Molotov.svg
Autor: Peter Hanula, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Molotov–Ribbentrop pact – political map of central europe in 1939–1940 (a map in English).
Coat of Arms of Latvia.svg
Coat of arms of Latvia.
Soviet and German sphere of influence in the Second Polish Republic according to Molotov–Ribbentrop Pact 1939.PNG
Autor: Mathiasrex, Maciej Szczepańczyk, based on layers of User:Poznaniak, Licencja: CC BY-SA 4.0
Soviet and German sphere of influence in the Second Polish Republic according to Molotov–Ribbentrop Pact 23.08.1939. Attention! This map is substantially different from the original map attached to the Molotov–Ribbentrop document reproduced below.
Mapa 2 paktu Ribbentrop-Mołotow.gif
The map from the en:German–Soviet Treaty of Friendship, Cooperation and Demarcation showing the new German-Soviet border. The map is signed by Joseph Stalin and German Foreign Minister Joachim von Ribbentrop. Note: Genuine photo is color.
Bundesarchiv Bild 183-H27337, Moskau, Stalin und Ribbentrop im Kreml.jpg
(c) Bundesarchiv, Bild 183-H27337 / CC-BY-SA 3.0
Dla celów dokumentacyjnych Niemieckie Archiwum Federalne często zachowywało oryginalny opis fotografii, który może być błędny, tendencyjny, przestarzały bądź politycznie skrajny. Info non-talk.svg
ADN-ZB/Archiv
Sowjetunion, August 1939, Im Moskauer Kreml wird am 23.8.1939 ein Nichtangriffsvertrag zwischen dem deutschen Reich und der UdSSR unterzeichnet. Nach der Unterzeichnung im Gespräch J.W. Stalin und der deutsche Reichsaußenminister Joachim von Ribbentrop (r.).
Soviet and German sphere of influence in the Second Polish Republic according to Soviet-German agreement 28 09 1939.PNG
Autor: Mathiasrex, Maciej Szczepańczyk, based on layers of User:Poznaniak, Licencja: CC BY-SA 4.0
Soviet and German sphere of influence in the Second Polish Republic according to Soviet-German agreement 28 09 1939
Bundesarchiv Bild 146-1979-050-27A, Polen, Treffen dtsch. und sowjet. Militärs.jpg
(c) Bundesarchiv, Bild 146-1979-050-27A / Fremke, Heinz / CC-BY-SA 3.0
Dla celów dokumentacyjnych Niemieckie Archiwum Federalne często zachowywało oryginalny opis fotografii, który może być błędny, tendencyjny, przestarzały bądź politycznie skrajny. Info non-talk.svg
Deutsche und russische Truppen trafen sich. Fühlungnahme an mehreren Stellen.

Mit den auf die festgelegten Demarkationslinien vorrückenden sowjetrussischen Truppen wurde an mehreren Stellen die Fühlung aufgenommen.
23.9.39. PK Ho E 4947 a.b. WB
Fremke-Hinz-PK.-Weltbild

"FR.OKW."
Hitler Stalin Pakt Geheimes Zusatzprotokoll.jpg
Autor: ThoralfSchade, Licencja: CC BY-SA 4.0
The secret additional protocol of August 23, 1939 to the non-aggression pact between Nazi Germany and Soviet Union.
На заключении советско-германского договора о ненападении.jpg
На фото слева направо заведующий юридическим отделом МИД Германии Фридрих Гаусс, министр иностранных дел Германии Иоахим фон Риббентроп, секретарь ВКП(б) Иосиф Сталин, министр иностранных дел СССР Вячеслав Молотов