Partyzantka radziecka

Radzieccy partyzanci na Białorusi, 1943 lub 1944

Partyzantka radziecka (sowiecka)[1] – forma organizowanych w ukryciu walk o zmiany społeczne bądź wyzwolenie, prowadzonych na obszarach objętych działaniami wojennymi i opartych na współpracy z miejscową ludnością cywilną oraz regularnymi siłami militarnymi walczącymi na tyłach wroga; także oddziały podporządkowane władzom RFSRR i Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, działające w formie partyzanckiej.

Zakres geograficzny zjawiska zakreślały aktualne w danym momencie wpływy polityczne państwa radzieckiego, zaś chronologiczny – od rewolucji październikowej do pokonania III Rzeszy. Działalność partyzantki radzieckiej przejawiała się w rozlicznych formach, m.in. sabotaż, dywersja czy propaganda. Jej cel na różnych etapach dziejów ulegał ewolucji. W początkowym okresie istnienia ruchu partyzanckiego nadrzędnym zadaniem było przyciągnięcie na stronę rewolucji nieuświadomionych ideowo grup społecznych, zaś w końcowym etapie rozwoju (podczas wielkiej wojny ojczyźnianej) – ogólna mobilizacja społeczeństwa okupowanych terenów ZSRR przeciwko wojskom okupacyjnym Państw Osi.

Partyzantka radziecka w okresie wojny domowej w Rosji

Partyzantka w warunkach ideologii walki klasowej przybrała po rewolucji październikowej nowe znaczenie[2]. Już w okresie wojny domowej w Rosji dla KC RKP(b) partyzantka była jednym z głównych narzędzi do osłabienia sił białych (północny Kaukaz, Don, Syberia i Daleki Wschód) i państw narodowych powstałych po rozpadzie Imperium Rosyjskiego (Ukraina, Białoruś). Pracujące na obszarach objętych działaniami wojennymi podporządkowane KC komórki partyjne organizowały własne oddziały partyzanckie. Dążyły także do objęcia kierownictwa nad już istniejącymi formacjami. Natomiast celem KC w zakresie ruchu partyzanckiego było skierowane na jego centralizację i skoordynowanie z działaniami Armii Czerwonej na danym obszarze[3].

Ruch partyzancki na Ukrainie

Zasięg i nasilenie partyzantki na różnych obszarach państwa radzieckiego nie był jednolity, a jej metryka związana była z aktualnymi warunkami polityczno-ekonomicznymi. Najwcześniej, bo w 1918 roku, radziecka partyzantka powstała na Ukrainie i Białorusi w warunkach okupacji niemieckiej. W lutym 1918 roku na Czernihowszczyźnie i w sąsiednich guberniach rozpoczął działalność oddział Mykoły Szczorsa. W ciągu pół roku ruch rozrósł się i objął centralną Ukrainę. W czerwcu na Kijowszczyźnie wybuchło antyniemieckie powstanie, w którym walczyło około trzydziestu tysięcy partyzantów. W trakcie kontrofensywy dwóch dywizji niemieckich partyzanci wycofali się na lewobrzeżną Ukrainę, a następnie na neutralny obszar pomiędzy Ukrainą a Rosją radziecką.

Główną siłę oddziałów partyzanckich na Ukrainie tworzyli robotnicy i chłopi. Niemniej do ruchu dołączało także bogatsze chłopstwo, sprzyjające poglądom eserów, anarchistów i nacjonalistów, co skutkowało czasem przejęciem inicjatywy przez przeciwników rewolucji (np. Nestor Machno). Początkowo ukraińskim ruchem partyzanckim kierował Sekretariat Ludowy, który został decyzją I Zjazdu KP(b)U z czerwca 1918 roku zastąpiony przez Ogólnoukraiński Centralny Wojskowo-Rewolucyjny Komitet. W ramach zjazdu postanowiono rozpocząć działania, mające na celu obalenie władzy hetmana Pawła Skoropadskiego. Powstanie wybuchło 6 sierpnia na Czernihowszczyźnie. Dowodzenie objął Centralny Wojskowo-Powstańczy Komitet na czele z Mykołą Kropywjanśkim. Po jego upadku przyczyny dopatrywano się braku dostatecznej orientacji w ówczesnej sytuacji politycznej komitetu rewolucyjnego, który wydał rozkaz powszechnej rebelii w czasie, gdy Rosja radziecka nie mogła na skutek podpisania traktatu brzeskiego wesprzeć jej militarnie. W świetle kolejnej porażki na II Zjeździe KP(b)U przyjęto postanowienie o nasileniu propagandy radzieckiej wśród mas, a na linii Suraż – Nowogród Siewierski – Rylsk przystąpiono do formowania dwóch dywizji, w skład których weszli ochotnicy i partyzanci działający na Ukrainie. W listopadzie 1918 roku, gdy Armia Czerwona przygotowywała się do ofensywy na Charków i Kijów, ruch partyzancki rozpoczął działania militarne na tyłach armii niemieckiej i armii Ukraińskiej Republiki Ludowej. Radziecka ofensywa rozpoczęła się w pierwszych dniach 1919 r.[4][5] Wspólne natarcie doprowadziło do zdobycia Dniepropetrowska, Konotopa, Pawłodaru, Połtawy. Z początkiem 1919 roku większa część Ukrainy była zajęta przez Armię Czerwoną.

W okresie przewagi militarnej na południu Rosji od wiosny 1919 sił białych pod dowództwem Antona Denikina na Ukrainie powołano w lipcu 1919 roku Biuro Zafrontowe CK KP(b)U na czele ze Stanisławem Kosiorem. Organ ten podlegał Rewolucyjnej Radzie Wojennej i Głównemu Sztabowi ruchu rewolucyjnego. Armia Denikina odniosła między majem a lipcem 1919 r. serię sukcesów: zajęła Donbas, Charków, Jekaterynosław, cały obszar doński i strategicznie położony Carycyn. Po tym zwycięstwie 3 lipca rozpoczęła marsz w kierunku Moskwy[6]. W połowie października siły Denikina dotarły do Orła i tam dopiero ich ofensywa została powstrzymana[7].

W październiku 1919 roku biuro wydało rozkaz rozpoczęcia natarcia na siły Denikina od tyłu frontu, na skutek czego zajęte zostały m.in. Koziatyn, Krzemieńczuk, Nowomoskowsk, Połtawa. W szeregach oddziałów partyzanckich według danych z grudnia 1919 roku walczyło ponad pięćdziesiąt tysięcy partyzantów, wspieranych przez aktywistów ideologii bolszewickiej. Pozwoliło to na zdobycie przewagi liczebnej bolszewików w ruchu nad eserowcami, anarchistami z ruchu Machny, borotbistami (np. na przełomie 1919–1920 roku szeregi Armii Czerwonej zasiliło trzydzieści pięć tysięcy osób, które opuściły szeregi armii Machny)[3].

Partyzantka na Białorusi

Na Białorusi ruch partyzancki rozwinął się w 1918 roku w guberniach witebskiej, mohylewskiej i mińskiej. W sierpniu 1918 roku utworzono Komitet Krajowy, który miał za zadanie zjednoczyć i scentralizować działalność podziemia na Litwie i Białorusi. 10 grudnia 1918 roku wojska radzieckie wspierane przez akcje partyzantów białoruskich zajęły Mińsk, a 5 stycznia 1919 roku także Wilno[3].

Południe Rosji

Na terytoriach nad Donem, Morzem Czarnym oraz na północnym Kaukazie na charakter ruchu partyzanckiego w dużej mierze oddziaływały czynniki społeczne. W celu zatarcia różnic warstwowych i nadania ruchu partyzanckiemu właściwego z punktu widzenia propagandy bolszewickiej kierunku działań powołano jesienią 1918 roku podporządkowane Frontowi Południowemu Biuro Dońskie dla Kazaków, Północnokaukaski Komitet Partii w Jekatierinodarze dla terenów nad Morzem Czarnym oraz Noworosyjski Komitet Podziemny RKP(b) dla północnego Kaukazu. Dwa ostatnie w lipcu 1919 roku połączyły swoje zadania, powołując sztab główny i rejonowe, czego rezultatem była centralizacja działań na linii Noworosyjsk – Tuapse oraz skuteczna dezorganizacja przerzucania sił wroga na linii kolejowej Majkop – Tuapse.

Ruch partyzancki dagestańskich górali był podporządkowany Dagestańskiemu Komitetowi Obwodowemu RKP(b) na czele z Ułłubijem Bujnakskim i Dżełał-ed-Dinem Korkmasowem. Partyzanci tych obszarów przyczynili się do uniemożliwienia wojskom Denikina zajęcia Astrachania[3].

Ural i Syberia

Rozpoczęcie działalności partyzantki radzieckiej na Uralu, w Kazachstanie, Syberii i Dalekim Wschodzie datuje się na lato 1918 roku. Południowouralskie formacje partyzanckie sprzyjające poglądom bolszewickim pod dowództwem Nikołaja Kaszyrina i Wasilija Blüchera koordynowały swoje działania z 3 Armią Frontu Wschodniego przeciwko białogwardzistom Aleksandra Kołczaka i Korpusowi Czechosłowackiemu w okolicach Orenburga. Na przełomie 1918–1919 roku wywołano w Omsku, Tiumeni, Kańsku i Jenisejsku falę powstań robotniczych i chłopskich.

Do kontroli partyzantki na Syberii i Dalekim Wschodzie powołano Syberyjskie Biuro KC. 19 lipca 1919 roku KC RKP(b) podjął decyzję o połączeniu rozproszonych formacji partyzanckich w większe oddziały oraz obowiązku uzgodnienia ich dalszych działań z Armią Czerwoną. Najprężniej partyzantka działała w guberniach ałtajskiej i jenisejskiej. Wiosną 1919 roku w guberni jenisejskiej utworzono 1. Armię Chłopską na czele z Aleksandrem Krawczenką i Piotrem Szczetinkinem. Wynikiem jej działań było proklamowanie na początku 1919 roku Tasiejewskiej Radzieckiej Partyzanckiej Republiki. Na Ałtaju latem 1919 roku w oparciu o ruch partyzancki powstała Zachodniosyberyjska Chłopska Armia Czerwona w liczbie około dwudziestu pięciu tysięcy osób czele z Jefimem Mamontowem i Ignatijem Gromowem. Jej działalność koncentrowała się na linii Sławgorod – Alejsk – Rubcowsk. W pozostałych rejonach Ałtaju walczyły Czumyska i Górnoałtajska Dywizja Partyzancka. Do zadań partyzantki na tym obszarze należało uniemożliwienie poruszania się wroga po torach kolejowych i dezorganizacja tyłów armii kołczakowskiej. Działania wojenne podjęto m.in. w okolicach Tajszeta, Tomska, Czeremchowa i Irkucka[3].

Daleki Wschód

Na objętych okupacją japońską i amerykańską na obszarach Dalekiego Wschodu utworzono Armię Amurską i Front Wschodniozabajkalski. Jesienią 1919 roku przeciwko notorycznym atakom białych pod kierunkiem Grigorija Siemionowa na Zabajkalu wystąpił oddział partyzancki na czele z Pawłem Żurawlowem. Na początku 1920 roku ruch zjednoczył się z Armią Ludowo-Wyzwoleńczą Republiki Dalekiego Wschodu, czego następstwem było zajęcie Czyty. W lutym 1920 roku partyzanckie oddziały (około dwudziestu tysięcy osób) zajęły rejon amurski.

W Kraju Nadmorskim partyzantką kierowali delegaci Dalekowschodniego Komitetu Krajowego RKP(b) m.in. Siergiej Łazo, Wsiewołod Sibircew, Aleksandr Fadiejew. Na początku 1920 roku zajęto Chabarowsk i Władywostok. Po utracie tych miast na skutek przewrotu politycznego na czele ze Spiridonem Mierkułowem partyzantka wznowiła swoje działania i wsparła siły Republiki Dalekiego Wschodu w ponownym opanowaniu tych terenów w 1922 roku[3].

Partyzantka po traktacie ryskim

W roku 1920 Lenin powołał Towarzystwo Wiedzy Obronnej, które miało być organem przysposobienia wojskowego ludności[8]. Wkrótce po podpisaniu traktatu ryskiego w marcu 1921 władze sowieckie rozpoczęły kampanię odrzucenia nowo uznanej granicy z Polską, używając argumentu, że nie była ona wytyczona zgodnie z zasadą samostanowienia narodów. Władze radzieckie zaczęły wspierać i inspirować oddziały terrorystyczne mniejszości narodowych w Polsce oraz wypady zwartych oddziałów o charakterze partyzanckim z terytorium ZSRR na wschodnie powiaty RP. Akcja miała charakter masowy[9].

Apogeum nieoficjalnej agresji sowieckiej nastąpiło w sierpniu 1924, kiedy to z terytorium ZSRR uzbrojony oddział liczący około stu osób pod dowództwem oficera Armii Czerwonej przekroczył granicę i w nocy z 3 na 4 sierpnia zaatakował Stołpce w województwie nowogródzkim. Miasto zostało opanowane. Splądrowano sklepy i domy, zniszczono posterunek policji oraz stację kolejową. Uwolniono ponad 150 więźniów, w tym członka KC KPZB Pawła Korczyka i członka KC KPP Stanisława Mertensa (Stefana Skulskiego)[a]. Po kilku godzinach napastnicy wycofali się w kierunku granicy. We wrześniu 1924 pod miejscowością Łowcza oddział dywersyjny zatrzymał pociąg relacji Pińsk – Łuniniec wiozący wojewodę poleskiego Stanisława Downarowicza i towarzyszących mu senatora RP Bolesława Wysłoucha i biskupa Zygmunta Łozińskiego[10].

Ogółem w 1924 w strefie granicy polsko-sowieckiej miało miejsce ponad 200 większych napadów i aktów dywersji, w których wzięło udział ok. 1000 napastników, a zginęły co najmniej 54 osoby. Zbrojne napady dywersyjne z terenu ZSRR, za które oficjalnie rząd sowiecki nie przyjmował odpowiedzialności, kompromitowały polską administrację i policję i wspierały propagandę KPZB i KPZU o tymczasowości granicy polsko-sowieckiej ustalonej traktatem ryskim i świeżo wówczas podpisanym protokołem o szczegółowej delimitacji granicy[11]. Akcje dywersyjne na masową skalę ustały po powołaniu Korpusu Ochrony Pogranicza i zabezpieczeniu przez tę formację szczelności granicy polsko-sowieckiej.

W roku 1927 powołano w ZSRR organizację paramilitarną Osoawiachim (związek wspierania obrony powietrznej) o strukturze wzorowanej na WKP(b) (podzieloną na 350 000 komórek). Powstało także wiele innych organów mających za zadanie szkolić ludność (nawet kobiety i młodzież szkolną) na wypadek wojny. Powstały liczne ogólnodostępne strzelnice oraz wieże spadochronowe[8].

Przez cały rok 1940 (aż do czerwca 1941 roku) rozgrywane były wielkie „partyzanckie gry wojenne”, organizowane głównie na terenie zachodniej Ukrainy oraz w okolicach Mińska, Kijowa i Moskwy. Głównymi uczestnikami tych szkoleń byli chłopi i robotnicy[8].

Partyzantka po ataku III Rzeszy na ZSRR

29 czerwca 1941 roku, tydzień po ataku Niemiec na ZSRR, Komitet Centralny WKP(b) oraz rząd ZSRR skierowali do podległych im organów dyrektywę o podjęciu wojny partyzanckiej. Skróconą wersję tej dyrektywy do wiadomości publicznej podał osobiście Stalin 3 lipca 1941 roku[8].

Dowództwo radzieckie miało nadzieje na powstanie na zajętych przez Wehrmacht terenach spontanicznego ruchu antyniemieckiego. Jednakże taki ruch nie powstał. Wobec tego 18 lipca 1941 roku Komitet Centralny KPZR wydał nowe postanowienia w sprawie organizacji wojny partyzanckiej. Na zajętych przez Niemców terenach nakazał tworzenie podziemnych komitetów partyjnych, które miały nadzorować działania partyzantki na swoim terenie[8].

Jej szeregi zasiliły dziesiątki tysięcy żołnierzy i oficerów Armii Czerwonej, którzy pozostali na zapleczu frontu w wyniku szybkich postępów Wehrmachtu, a także ukrywający się przed Niemcami Żydzi. „Modus operandi” i cechą charakterystyczną partyzantki sowieckiej było to, że napadała, rabowała, gwałciła i zabijała miejscową ludność[b][12]. Akcje aprowizacyjne zwane „bombioszki” polegały na zaopatrywaniu się w broń, pożywienie, odzież, pochodzące z rabunku miejscowej ludności, miały wyższy priorytet niż działania wojskowe przeciwko komukolwiek[13][14] i były podstawą działań sowieckich partyzantów. Na niektórych obszarach rabunek i bezlitosna eksploatacja chłopów prowadziła do powstania nadwyżek żywności (głównie mięsa), które wysyłane były potem do ZSRR[12].

Według dokumentów z archiwów mińskich zbadanych i opublikowanych przez Bogdana Musiała[15] działalność sowieckiej partyzantki zainicjowała tajna policja NKWD/NKGB zaraz po ataku III Rzeszy na ZSRR i okupowane przez ZSRR tereny Polski, państw bałtyckich i Rumunii. Już 26 czerwca 1941 r. przywództwo sowieckie na Białorusi wydało rozkaz o utworzeniu i wysłaniu w pole 14 oddziałów partyzanckich. Składały się one z 539 NKGBistów, 623 NKWDzistów oraz z czerwonoarmistów. Oddziały te zostały dość szybko rozbite i rozproszone[16].

Organizacje struktur oddziałów rozpoczęła tajna policja – NKWD[c]. Szkolenie rozpoczęto wśród żołnierzy, obejmowało ono m.in. taktykę partyzancką, produkcję min w warunkach leśnych, wysadzania mostów, linii kolejowych, a także czytania map. Następnie takich przeszkolonych żołnierzy rozsyłano w okolice zbliżającego się frontu. Z czasem znalezienia się za linią frontu mieli oni za zadanie rozpoczęcie zadań partyzanckich. Ponadto ukrywano także broń, konserwy, radiostacje, a także inne rzeczy potrzebne do podjęcia takich działań[8].

Rok 1942

W początkowym okresie partyzanci przeprowadzali tylko akcje zakłócające. Pierwsza porażka niemiecka pod Moskwą oraz polityka okupacyjna Niemców pobudziła ludność do stawiania oporu. Od roku 1942 rozpoczęło się organizowanie większych obozów partyzanckich, lotnisk polowych oraz uruchamianie stacji radiowych. Ponadto powstały grupy wywiadowcze. 30 maja 1942 roku w Moskwie powstał Centralny Sztab Ruchu Partyzanckiego. Z końcem 1942 roku partyzantka radziecka przyjęła ostateczny kształt. Do każdej jednostki partyzanckiej przydzieleni zostali oficerowie NKWD, zacieśniła się współpraca z Armią Czerwoną. Każdy większy oddział dysponował własną radiostacją. Zorganizowano most powietrzny zaopatrujący partyzantów w broń, żywność, materiały wybuchowe, medykamenty, a nawet specjalne wydanie „Prawdy”. Ponadto zorganizowano loty z rannymi i urlopowiczami[8].

W okolicach Woroneża powstało 16 partyzanckich ośrodków szkolenia dla instruktorów. Kursy trwały od trzech do sześciu tygodni. Ponadto w Tbilisi została zainstalowana rozgłośnia NKWD, wzorowana na rozgłośni BBC. Emitowała ona programy we wszystkich językach. Również w Tbilisi powstał specjalny obóz szkoleniowy NKWD przygotowujący jednostki „OO”, których członkowie przydzielani byli do jednostek partyzanckich jako instruktorzy i kontrolerzy. Wszyscy uczestnicy szkolenia byli oficerami NKWD (od podporucznika do pułkownika). 1 maja 1942 roku ukazało się odpracowanie pod tytułem „Sputnik Partizana” będące swoistym podręcznikiem dla partyzantów. Zawarto tam informacje zarówno o produkcji min w warunkach polowych i obsłudze zdobycznej broni, jak i o przetrwaniu w trudnych warunkach. Książkę tę zrzucano masowo na terenach zajętych przez partyzantów[8].

Działalność partyzantki radzieckiej

Dane na temat liczby partyzantów radzieckich są rozbieżne. Radzieckie szacunki odnoszące się do drugiej połowy wojny mówią o 700 tys. partyzantów[8]. Natomiast Bogdan Musiał, a za nim Marek Jan Chodakiewicz, podaje, że do stycznia 1944 roku ich liczba wynosiła 187 571, w tym około 10% kobiet. Najsilniejsze sowieckie oddziały partyzanckie istniały na okupowanych terenach dzisiejszej Białorusi, gdzie w czasie wojny walczyło 121 903 (65%) uzbrojonych partyzantów radzieckich[13], w tym 28 tysięcy na Polesiu, a także w Rosji, gdzie w czasie wojny osiągnęły liczebność 220 tysięcy partyzantów, oraz dzisiejszej Ukrainy, gdzie liczyły 110 tysięcy partyzantów (w tym 10 tysięcy partyzantów na Wołyniu). Oddziały partyzantki sowieckiej operowały także na terytorium Czechosłowacji, dzisiejszej Litwy, Łotwy, Estonii i Finlandii.

Działalność partyzantki sowieckiej była wspierana przez Armię Czerwoną, m.in. masowymi zrzutami zaopatrzenia i specjalistów, a także przerzuceniem przez linię frontu korpusu powietrznodesantowego i korpusu kawalerii. Od połowy 1943 przy każdym oddziale partyzantki sowieckiej funkcjonował Wydział Specjalny NKGB, do zadań którego należało tworzenie sieci agenturalnej, wykrywanie ekspozytur obcych wywiadów, zwalczanie dezercji, kontrola politycznej prawomyślności partyzantów, sporządzenie wykazów osób wrogo nastawionych do ZSRR i ich zwalczanie, wydawanie i wykonywanie wyroków[17].

Na dzisiejszej Ukrainie i dzisiejszej Białorusi w ramach partyzantki sowieckiej istniały oddziały partyzanckie złożone z Polaków, np. Jeszcze Polska nie zginęła dowodzony przez Roberta Satanowskiego. W partyzantce sowieckiej brało udział około 12 tysięcy Polaków. Do znanych grup sowieckich partyzantów możemy ponadto zaliczyć oddziały: „Margirio”, „Piorun”, „Śmierć faszyzmowi”, „Śmierć okupantowi”, im. Stalina, Otriad Bielskich.

Białoruś

Rząd radziecki uważał Białoruś za miejsce kluczowe dla rozwoju wojny partyzanckiej. Głównym czynnikiem tej strategii była geografia regionu, z dużą ilością gęstych lasów i bagien oraz jego położenie na liniach komunikacyjnych z Moskwą. Organy partyzanckie we wschodnich prowincjach Białorusi zaczęły powstawać już na dzień po pierwszej dyrektywie rządu ZSRR (dyrektywy nr 1 z 30.07.1941 i nr 2 z 1941/07 -01). Według sowieckich szacunków, w sierpniu 1941 roku działało już 231 grup partyzanckich. Pod koniec 1941 roku liczba jednostek na Białorusi wyniosła 437, obejmując ponad 7.200 żołnierzy[18]. Z czasem gdy front przenosił się na wschód oddziały partyzanckie znalazły się w krytycznej sytuacji. Do marca 1942 roku nie możliwe było uzyskanie zaopatrzenia z terenów nieobjętych okupacją. Szczególnym problemem był brak łączności radiowej, która powróciła dopiero w kwietniu 1942 roku. W tym czasie oddziałom brakowało także wsparcia ze strony lokalnej ludności, która obawiała się represji ze strony Niemców. Zima 1941/42 doprowadziła do poważnych braków w amunicji, lekach i sprzęcie. Działania partyzantów były nieskoordynowane.

Przyczyną osłabienia ruchu partyzanckiego były niemieckie pacyfikacje w lecie i jesieni 1941 roku. Wiele jednostek zostało rozbitych, do 1942 roku oddziały partyzanckie nie podejmowały istotnych operacji wojskowych, ograniczając się do organizacji struktur i pomocy miejscowej ludności. Dane dotyczące liczby jednostek są niekompletne, szacuje się, że pod koniec 1941 roku, 99 oddziałów partyzanckich i około 100 grup partyzanckich działało na terenie Białoruskiej SRR[19]. W zimie 1941/42 ich liczba spadła do 50 oddziałów partyzanckich i 50 podziemnych organizacji i grup konspiracyjnych[20]. W grudniu 1941 roku na Białoruś skierowane zostały oddziały SS.

Bitwa pod Moskwą dała impuls do wznowienia walk partyzanckich. Prawdziwym przełomem okazała się radziecka ofensywa w zimę 1942 roku.

Ukraina

Oprócz Białorusi, Ukraina była jedyną republiką sowiecką w całości okupowaną przez Wehrmacht, na większości terytorium pod administracją quasi-cywilną tzw. Komisariatu Rzeszy Ukraina. Konsekwencje okupacji dla obszaru i miejscowej populacji pozostającej pod okupacją były dewastujące. Reżim nazistowski poczynił niewielkie starania, by wykorzystać antysowieckie nastroje części Ukraińców, które powstały w latach rządów sowieckich. Ludność Ukrainy początkowo pozytywnie przyjmowała Niemców, mianowany przez Adolfa Hitlera komisarzem Rzeszy gauleiter Erich Koch był zwolennikiem polityki „twardej ręki”, zachowując znienawidzony przez ludność wsi sowiecki system kołchozowo-sowchozowy w rolnictwie, systematycznie deportując mieszkańców Ukrainy do III Rzeszy do pracy przymusowej i przeprowadzając zagładę Żydów na terenach ukraińskich. Politykę tę aprobował Hitler. W tych warunkach większość ludności przyłączyła się do antyniemieckiej konspiracji a ruch partyzancki rozszerzył się na obszar całej Ukrainy[21].

Pierwsze radzieckie oddziały partyzanckie pojawiły się w regionach obwodu czernichowskiego i obwodu sumskiego. W ruchu antyhitlerowskim dominowały oddziały Mikołaja Popudrenki i Sidora Kowpaki, szczytowym okresem rozwoju partyzantki był rok 1943. Oddziały partyzanckie były podporządkowane ukraińskiej Centrali Ruchu Partyzanckiego z siedzibą w Moskwie, oddziały podporządkowane Centrali liczyły ponad 150.000 żołnierzy i działały na terenie całej okupowanej Ukrainy (szczególnie w północno-wschodniej części). W 1944 roku partyzanci z oddziałów Petro Werszyhora i Kowpaki atakowali siły osi w Rumunii, Słowacji i Polsce.

Chociaż sowieccy partyzanci oficjalnie byli wrogo nastawieni do nacjonalistycznej Ukraińskiej Powstańczej Armii (UPA), lokalni dowódcy partyzanci utrzymywali niekiedy neutralne stosunki między swoimi grupami. W okresie 1941-1942 i po 1943 obie strony wzajemnie się zwalczały. Partyzanci radzieccy likwidowali kolaborantów, sympatyków OUN-UPA i żołnierzy ukraińskiej 14 Dywizji Grenadierów SS.

Rosja

W regionie Briańska partyzanci kontrowali duże obszary znajdujące się za linią frontu. W lecie 1942 roku kontrolowali 14 000 kilometrów kwadratowych, z liczbą ludności wynoszącą ponad 200 000 osób. Partyzanci radzieccy w regionie byli dowodzeni przez Fiodorowa i Aleksandra Saburowa, oddziały liczyły ponad 60 000 żołnierzy. Innymi regionami na których prężnie rozwijał się ruch partyzancki były okolice Kurksu, Orłowa, Biełogardu, Leningradu, Pskowa i Smoleńska. W Smoleńsku i Orłowie partyzanci dowodzeni byli przez Dmitrija Miedwiediewa.

W 1943 roku, po zwycięstwach Armii Czerwonej w zachodniej Rosji i północno-wschodniej Ukrainie, wielu partyzantów jednostek Miediediewa, Fiedorowa i Saburowa została przerzucona na tereny centralnej i zachodniej Ukrainy pozostających pod okupacją hitlerowską.

Polska

Partyzantów radzieckich walczących przeciwko okupacji hitlerowskiej na ziemiach etnicznie polskich było więcej aniżeli w jakimkolwiek innym kraju nieradzieckim. Poczynając od pojedynczych, luźnych grupek powstałych późną jesienią 1941 r. liczba ich stale wzrastała i w 1944 r. osiągnęła stan maksymalny około 12 000 osób. Jest to ogólna ilość w 1944 r., a nie stan na określoną datę; wiele oddziałów partyzantki radzieckiej przebywało wówczas w różnych miesiącach na ziemiach polskich po kilka lub kilkanaście tygodni, przechodząc następnie na tereny Czechosłowacji lub udając się za Bug. Początkowo, na terenach zagarniętych przez ZSRR na skutek paktu Ribbentrop-Mołotow, liczne grupy żołnierzy radzieckich zostały odcięte na skutek niemieckiej błyskawicznej ofensywy latem 1941 roku i zaczęły tworzyć pierwsze grupy leśne (tzw. okrążeńcy)[22]. Po pewnym czasie działalność partyzantki radzieckiej przybrała formy zorganizowane i koordynowane przez sztab w ZSRR, z udziałem zrzucanych spadochroniarzy, także na zachód od dawnej granicy niemiecko-radzieckiej[22]. W okresie od jesieni 1941 do jesieni 1943 r. partyzanci radzieccy w Polsce rekrutowali się głównie spośród jeńców wojennych zbiegłych z transportów lub obozów hitlerowskich. Ucieczki te, początkowo samorzutne i pojedyncze, z czasem stawały się coraz bardziej zorganizowane i zbiorowe i nierzadko dochodziły do skutku przy pomocy polskiego ruchu oporu. Po pewnym okresie ukrywania przez ludność (za co groziła kara śmierci), a często i od razu po ucieczce z obozu, zbiegowie przechodzili na stopę partyzancką: tworzyli własne lub mieszane z polskimi partyzantami grupy i oddziały. Rychło następowało rozeznanie nastawień politycznych różnych odłamów polskiego ruchu oporu, a w ślad za tym naturalny dobór ludzi zgodnie z poglądami i doświadczanym w praktyce stopniem gotowości do wspólnej walki zbrojnej z okupantem. W ten sposób bez rozkazów z góry przeważająca ilość partyzantów radzieckich skupiła się w oddziałach Gwardii Ludowej. Poważna także ilość odeszła w 1942–44 r. wraz z bronią za Bug zasilając tam szeregi ukraińskich lub białoruskich oddziałów partyzantki radzieckiej. Na ziemiach polskich partyzanci radzieccy w przeważającej ilości skupili się na Lubelszczyźnie i Kielecczyźnie, które były kolebką polskiego ruchu partyzanckiego, a także na Białostocczyźnie. Wśród pierwszych grup partyzanckich powstałych w zimie 1941–42 r. i złożonych głównie z byłych jeńców radzieckich lub grup mieszanych należy wymienić następujące: „Kula” pod dowództwem Sługaczowa, „Saszi” Wasilenko i „Jaszy” Salnikowa – w województwie kieleckim: „Czerwona Partyzantka” w okolicy Chełma: „Zemsta”, dowodzona przez Wiszniakowa – w okolicy lasów lubartowskich. janowskich i kozłowskich; oddział Wasyla Mardżawadze (ps. „Waśka Gruzin“) – w okolicy Krasnobrodu, Zamościa, Tomaszowa i w lasach biłgorajskich: oddział mieszany polsko-radziecki „Fiodora” dowodzony przez Teodora Albrechta (ps. „Fiedia”) – w okolicy lasów parczewskich: „Kotowskiego” dowodzony przez Miszkę Atamanowa (ps. „Tatar”) – w lasach biłgorajskich: „Szczorsa” dowodzony przez Wasyla Wołodina: „Czapajewa” dowodzony przez Mikołaja Katajewa i inne, także działające na Lubelszczyźnie. W tym samym okresie (1942 r.) powstały na Białostocczyźnie grupy partyzanckie Lowkina, Kolki. Froła, złożone także z byłych jeńców radzieckich lub o składzie mieszanym, jak np. „Iwana Iwanowicza” – w Puszczy Białowieskiej, Smirnowa – w powiecie bielskim, grupa Afanasjewa „Groza”, grupa „Żmija” Parfeniuka i Nowika (ps. „Misza”), grupa „Narodni Mstitieli” w powiecie białostockim, grupa Pawłowa „Czerwony Październik” i inne. Wielu partyzantów radzieckich wchodziło w skład oddziałów GL: na Kielecczyźnie do oddziałów „Bartosza Głowackiego*’, „Langiewicza”, „Czachowskiego”, „Bema”, „Waryńskiego” (Podhale); na Lubelszczyźnie partyzanci radzieccy walczyli w oddziałach „Grzegorza”, „Kazika”, „Kirpicznego”, „Cienia” i wielu innych. Znajdowali się oni także w oddziałach BCh na Kielecczyźnie, Podlasiu i Lubelszczyźnie oraz przejściowo w niektórych oddziałach AK. Zasilenie polskiego ruchu oporu elementem tak zdecydowanym i zaznajomionym z walka frontową, jaki stanowili byli czerwonoarmiści, poważnie wpłynęło na rozwój walki z okupantem hitlerowskim w kraju. Radzieccy partyzanci brali udział prawie we wszystkich znaczniejszych bitwach partyzanckich w Polsce, przyczyniając się znacznie do każdego zwycięstwa, jak np. w bitwie pod Wojdą w grudniu 1942 r., gdzie wraz z oddziałami BCh walczyli w obronie wysiedlanej ludności Zamojszczyzny, w bitwie o miasteczko Józefów 1.VI.1943 r. przeprowadzonej z udziałem BCh, w bitwie oddziału GL o miasteczko Żarnowiec 5.1.1943 r. Uczestniczyli oni wraz z oddziałami GL – AL w wielu ciężkich starciach z wojskami hitlerowskimi w lasach parczewskich, biłgorajskich, janowskich, włoszczowskich, starachowickich, kozienickich, suchedniowskich i innych. Poczynając od wiosny 1943 r. na tereny polskie zaczęły przenikać pojedyncze radzieckie grupy partyzanckie zza Bugu: były to grupy dywersyjne i zwiadowcze należące do wielkich zgrupowań partyzanckich gen. A. Fiodorowa, gen. Naumowa, płk S. Sikorskiego, gen. Kapusty lub do Sztabów Frontowych. W 1944 r., kiedy front zbliżał się do Bugu, te wielkie jednostki partyzantki radzieckiej były rozformowywane i niektóre z nich przeniosły swe działania na ziemie polskie. Oddziały te różniły się od pozostałych partyzantów radzieckich działających w Polsce tym, iż podlegały radzieckim sztabom partyzanckim. miały z nimi łączność radiową i lotniczą i działały w myśl planów operacyjnych dowództwa Armii Radzieckiej, a także tym, że były bardziej zdyscyplinowane, lepiej uzbrojone. posiadały doświadczenie bojowe z długich rajdów partyzanckich i otrzymywały drogą lotniczą pomoc w uzbrojeniu, lekarstwach, materiale wybuchowym itp. Wiosną 1944 r. z Ukrainy przeszło na teren Lubelszczyzny około 4500 partyzantów radzieckich zgrupowanych w następujących jednostkach: 1 Ukraińska Dywizja Partyzancka Sidora Kowpaka z własną artylerią, dowodzona przez Petro Werszychorę, która w toku rajdu od 9 lutego do 17 marca stoczyła 28 dużych walk (np. pod Kosobudami, Dąbrowicą, Krzeszowem, Zdziłowicami, Kulikiem, Podedwórzem i in.); zgrupowanie im. „Aleksandra Newskiego” dowodzone przez W. Karasiowa; zgrupowanie „Czernego” Iwana Banowa: oddziały „N. Chruszczowa” pod dowództwem Czepigi: „Suworowa” pod dowództwem S. Sankowa; Nikołaja Prokopiuka (ps. „płk Siergiej”); gen. Baranowskiego;, „Budionnego” pod dowództwem I. Jakowlewa; „Kirowa” pod dowództwem A. Nadlelina, oddziały Biełowa, Kowalowa, Szangina, Halickiego i polsko-radziecki oddział „J. Stalina” pod dowództwem Mikołaja Kunickiego. Tą samą drogą przybyło też wiele oddziałów polskich, które następnie weszły w skład AL. Partyzanci radzieccy – w oparciu o pomoc ludności i partyzantki AL, a także niektórych oddziałów BCh i AK – rozwinęli wielką działalność dywersyjną na liniach komunikacyjnych oraz wywiadowczą na potrzeby frontu. Stoczyli oni wówczas wiele całodziennych bojów (pod Rąblowem, Gałęzowem. Bończą, Trzeszczanami, Ostrowem); w największej bitwie partyzanckiej w Polsce, która odbyła się w dniach 13–14.VI.1944 r. pod Flisami, obok oddziałów AL stanęło 8 oddziałów partyzantów radzieckich. Niemieckie dowództwo w walce tej, określonej szyfrem jako „Sturmwind I”, mimo iż wystawiło 23 000 żołnierzy przeciwko 3000 partyzantów – poniosło ogromną klęskę. Na Białostocczyźnie wiosną 1944 działali przeważnie partyzanci białoruscy podlegający Białoruskiemu Sztabowi Partyzanckiemu: brygada „W imię Ojczyzny” pod dowództwem Jankowskiego (ps. „Martynow”) – w której skład wchodziły oddziały „Dzierżyńskiego”. „Parchomienki” i „Żukowa” – działająca w powiecie bielskim i Puszczy Białowieskiej: brygada „K. Kalinowskiego” pod dowództwem Wojciechowskiego, z podlegającymi jej oddziałami „Zwiezda”, „Matrosów”, „komsomoł Białorusi” i „26 rocznica Wielkiej Rewolucji Październikowej”. Później w skład tej brygady wszedł także powstały z miejscowej ludności oddział „Kalinowskiego“. Niezależnie od tych brygad na teren Białostocczyzny przechodziły grupy dywersyjne ze wschodu z oddziałów podległych brzeskiemu zgrupowaniu partyzanckiemu Siergieja Sikorskiego, jak np. „Kirowa”, „Kutuzowa”, „Suworowa” i inne. Oddziały radzieckie na Białostocczyźnie. tak jak i wszędzie, korzystały z wszechstronnej pomocy ludności. Z chwilą zajęcia wschodniej części Polski przez Armię Czerwoną ruch partyzancki skupił się na Kielecczyźnie i na Podkarpaciu. Od końca 1943 r., a szczególnie od wiosny 1944 r. wzrosła liczba działających tu partyzantów radzieckich; napływali nowi zbiegowie z obozów jenieckich. Na stronę partyzancką zaczęły również przechodzić zbrojne grupy i całe kompanie tzw. własowców, utworzone przez hitlerowców dla ochrony linii komunikacyjnych i zwalczania ruchu partyzanckiego. Część ich znalazła się w oddziałach AL, BCh lub w garnizonach AK, a część zasiliła oddziały partyzantów radzieckich przybyłych z „Wielkiej Ziemi” (tak partyzanci nazywali nieokupowane przez wojska hitlerowskie tereny Związku Radzieckiego) lub wojskowe grupy desantowo zrzucane w celach głębokiego wywiadu, które w ten sposób przekształcały się w oddziały partyzanckie. Na Kielecczyźnie z oddziałów i grup radzieckich Filuka – Dońcowa, Loginowa – Cariewa, Gonczarowa – Cybulskiego i innych sformowano dwie brygady partyzantów radzieckich, podległe dowództwu Obwodu nr 3 Wojska Polskiego: 10 Brygadę „Zwycięstwo“ pod dowództwem starszeg lejtnanta Dońcowa i 11 Brygadę „Wolność“ pod dowództwem starszego lejtnanta Riaszczenko. Ponadto działały tu samodzielne oddziały radzieckie podległe „Wielkiej Ziemi”: Głumowa (ps. „Góra”), „Filuka”, Fiodorowa, Gromowa „Pawlika” – Pawła Geryłowicza, „Wołodi” – Jaromowa, ppłk Kalinowskiego. „Iwana Iwanowicza” – Karawajewa, W. Tichomina, S. Nowosada (ps. „mjr Marków”) oraz grupy „Anatolia”, „Anisimowa”, „Szarowa”, „Newskiego”, Balickiego, Morozowa i inne, które działały także w lasach tomaszowskich, piotrkowskich, częstochowskich i lublinieckich. Do najcięższych walk stoczonych wspólnie z oddziałami partyzanckimi AL należała bitwa pod Świnią Górą 15.IX.1944 r. i pod Gruszką 29.IX.1944 r. W celu zabezpieczenia bezpośredniego zaplecza frontu dowództwo niemieckie od września 1944 r. rozpoczęło przeciwko partyzantom Kielecczyzny serię obław, do których wprowadziło kilkanaście tysięcy żołnierzy. Część partyzantów radzieckich i oddziałów AL zmuszona została wówczas do przedzierania się przez front z ciężkimi niejednokrotnie bojami (np. pod Chotczą 28–29.X.1944). Podkarpacie stanowiło ostatnie większe skupisko partyzantów radzieckich. W rejonie Ustrzyki Dolne, Chyrów, Zagórz – latem i jesienią 1944 r. – walczył oddział im. Pożarskiego pod dowództwem Leonida Berensztajna ps. „Wołodia”. W okolicach Krynicy, Nowego Sącza, Nowego Targu i Mszany w 1944-1945 r. działało największe, ok. 500 osób; zgrupowanie na Podkarpaciu Iwana Zołotaria i oddziały „Lońki” – Leśnikowskiego, Tichonowa, Gładylina, „Saszki” – „Kazacha”, „Wołodi”, Sabinowa, „Tani” i inne. W okolicach Skoczowa działał radziecki oddział desantowy mjra Szczepanowicza: w powiecie chrzanowskim radzieccy partyzanci wchodzili w skład oddziału GL. W składzie brygady partyzanckiej AL im. „Synów Ziemi Mazowieckiej“ znajdował się batalion radziecki pod dowództwem Surowcowa. W Puszczy Kampinoskiej działał oddział mjra Wasiliewicza, a w Borach Tucholskich kilka grup wywiadowczych. Najsilniejsze więzy istniały między partyzantami radzieckimi i partyzantami GL i AL, ale w wielu wypadkach były one równie przyjazne w stosunkach z oddziałami BCh: Sońty, Maślanki, Wiślicza w Kieleckiem i „Błyskawicy”, „Lipy”, „Dobrego” w Lubelskiem; ruch ludowy powiatu Limanowa i wiele innych pomagały oddziałom radzieckim i dzieliły z nimi losy walki. To samo można stwierdzić w stosunku do niektórych oddziałów AK. Kierownictwo AK i BCh obawiało się jednak tego oddolnego współdziałania i zalecało izolowanie partyzantki radzieckiej, propagandowe zwalczanie jej. Dowództwo oddziałów radzieckich pragnęło pozyskać jak najwięcej sojuszników w zbrojnej walce z hitleryzmem, lecz nie mieszało się do stosunków między AL i AK, BCh i NSZ. Znane są wypadki okazywania pomocy w uzbrojeniu oddziałom BCh i AK ze strony oddziałów radzieckich. Oddziały te unikały jakichkolwiek zadrażnień z oddziałami NSZ, mimo że te ostatnie dokonywały nawet mordów na partyzantach radzieckich (Rząbiec – wrzesień 1944 r. i inne fakty). Na ziemiach polskich w walkach z niemieckim najeźdźcą poległo ponad tysiąc partyzantów radzieckich[23].

Polskie władze wobec partyzantki radzieckiej

Polskie władze emigracyjne w Londynie i podporządkowane im dowództwo Armii Krajowej były od początku niechętne tworzeniu partyzantki radzieckiej na polskim terytorium, obawiając się wywołania przez akcje zbrojne represji niemieckich skierowanych przeciw ludności cywilnej, oraz zarzucając wymuszanie żywności i pomocy od ludności[24]. Doktryną władz polskich początkowo było organizowanie konspiracji w celu wywołania w odpowiednim momencie powstania i obawiano się, że działalność partyzantki radzieckiej utrudni to lub wywoła przedwczesne walki[25]. Szczególnie po 1943 roku celem partyzantki radzieckiej stało się natomiast rozpętanie w Polsce wojny partyzanckiej i zmuszenia tym samym także Polaków do aktywnej walki osłabiającej wysiłek Niemców[26]. Rozbieżności nie do przezwyciężenia budziło też stanowisko radzieckie, że partyzantka na terenach zagarniętych na mocy układu Ribbentrop-Mołotow działa na obszarze ZSRR[27]. Obawy legalnego rządu budziły też kontakty partyzantki radzieckiej z polskimi komunistami, sprzyjające późniejszej komunizacji kraju[28]. Polskie władze na emigracji domagały się podporządkowania sojuszniczej partyzantki radzieckiej na polskim terytorium pod względem operacyjnym władzom polskim, co zostało jednak odrzucone przez ZSRR[24]. Protesty przeciw naruszaniu polskiej suwerenności przez radziecką akcję dywersyjną, zawiodły, przy czym nie budziło wątpliwości, że jest ona politycznie skierowana przeciw władzom emigracyjnym[29]. Mimo to, rząd emigracyjny Władysława Sikorskiego nie wydał rozkazu zwalczania partyzantki radzieckiej, a władze AK zabraniały do 1943 roku podejmowania przeciwko nim akcji zbrojnych ani denuncjowania do okupanta[29]. W pewnych okresach zdarzało się współdziałanie oddziałów Armii Krajowej i radzieckich w obliczu akcji niemieckich, lecz na ogół starały się osłabiać swoją pozycję[30]. Efektywność partyzantki radzieckiej w postaci prowadzenia faktycznych walk z Niemcami była przy tym oceniana przez stronę polską jako niewielka; głównie unikały one możliwości strat[31].

Drugim problemem było wymuszanie żywności i pomocy od ludności cywilnej. Czasem działalność partyzantki radzieckiej przybierała formy rabunkowe, a przynajmniej taki charakter miała w oczach ludności[32]. Należy jednak zaznaczyć, że rekwizycje żywności były często jedynym sposobem przeżycia oddziałów leśnych, a rabunek był zjawiskiem częstym podczas okupacji wśród różnych grup partyzanckich, lub wręcz podszywających się pod nie pospolitych bandytów[33]. Niektóre oddziały radzieckie dokonywały rekwizycji żywności, wystawiając pokwitowania do okazania Armii Czerwonej oraz zaświadczenia dla władz niemieckich o przymusowym zaborze żywności, która powinna być oddana Niemcom w formie kontyngentu[33]. Nakładały też opłaty na bogatych ziemian (uznawanych za wrogów klasowych)[33]. Jesienią 1943 roku dowództwo Armii Krajowej dopuściło w razie potrzeby występowanie zbrojne przeciw „elementom plądrującym bądź wywrotowo-bandyckim”, co usankcjonowało zwalczanie przez polską partyzantkę oddziałów uznanych za bardziej uciążliwe[32].

Opublikowanie przez generała Tadeusza Komorowskiego 15 września 1943 r. rozkazu nr 116 dotyczącego likwidowania elementów plądrujących lub bandycko-wywrotowych wywołało konsternacje i głosy krytyki w części obozu rządowego, zwłaszcza wśród ludowców i socjalistów, a także w prasie brytyjskiej i radzieckiej. Idee rozkazu 116 odrzuciła jednak większość ogniw Armii Krajowej, gdyż był on wykonywany praktycznie tylko w kilkunastu powiatach okręgów lubelskiego, białostockiego i kielecko-radomskiego, o czym świadczyły meldunki ich sztabów. W rozkazach do Akcji Burza, wydanych 20 listopada, dowódca AK nakazał, aby „znajdującym się na ziemiach naszych sowieckim oddziałom partyzanckim nie należy w żadnym wypadku utrudniać prowadzenia walki z Niemcami. Unikać obecnie zatargów z oddziałami sowieckimi” (to nazewnictwo odnosiło się również do oddziałów GL). Rozkaz ten nie znalazł odbicia na terenach kresowych gdzie trwał, ostry, krwawy konflikt pomiędzy AK i partyzantką radziecką, u którego podłoża leżała kwestia przynależności państwowej tych ziem[34]. W okresie 1943-1944 dochodziło do zwalczania oddziałów radzieckich przez Armię Krajową i przypadków rozstrzeliwania ich członków uznanych za agentów NKWD, oficerów i komunistów, a także Żydów[35]. Wiązało się to z kolei z działaniami odwetowymi ze strony radzieckiej, dodatkowo motywowanymi podważaniem pozycji legalnego rządu emigracyjnego i jego siły zbrojnej[35].

Oprócz obywateli radzieckich, rekrutujących się głównie z jeńców z Armii Czerwonej i przysyłanych spadochroniarzy, w oddziałach partyzantki radzieckiej walczyli także mniej liczni polscy Żydzi, którym udało się zbiec „do lasu” i dla których była to na ogół jedyna możliwość ocalenia[36]. Z uwagi na wysoką śmiertelność w obozach jeńców radzieckich, była to też szansa na ocalenie jeńców radzieckich, z których znaczną część stanowili zwyczajni rekruci[36]. Do oddziałów radzieckich wstępowali też etniczni Polacy, często bez powodów ideowych – na ogół chłopi uciekający przed represjami niemieckimi[36].

Stosunek do państwa polskiego i partyzantki polskiej

20 stycznia 1943, jeszcze przed kapitulacją 6 armii niemieckiej w bitwie stalingradzkiej, Pantielejmon Ponomarienko, szef Centralnego Sztabu Ruchu Partyzanckiego skierował do ścisłego kierownictwa ZSRR (Józef Stalin, Wiaczesław Mołotow, Ławrientij Beria, Georgij Malenkow, Andriej Andriejew) memorandum w sprawie stosunku do Polski, w którym proponował rozpalenie na terytorium Polski wojny partyzanckiej, dla osłabienia zwartości społeczeństwa polskiego przy planowanym końcu wojny i zniszczenia infrastruktury w Polsce. Memorandum Ponomarienki powstało jeszcze przez zerwaniem przez rząd ZSRR stosunków dyplomatycznych z Rządem RP na uchodźstwie w związku z odkryciem w kwietniu 1943 grobów ofiar zbrodni katyńskiej.

Konkluzja dokumentu:

Polacy są pewni, że klęska Niemiec jest nieuchronna i nastąpi w wyniku wspólnego wysiłku Związku Sowieckiego, Ameryki i Wielkiej Brytanii. Dlatego nie zamierzają tracić własnych rezerw ludzkich dla tego celu. Siły polskie zachowuje się i organizuje przede wszystkim przeciwko nam. Ludzkie rezerwy Polski należy uznać za dość solidne. Po rozbiciu polskiej armii większość zdolnych do walki mężczyzn pozostała na terenie Polski.

W interesie naszego państwa musimy podjąć pewne konieczne kroki. Będzie niedobrze, jeśli Niemcy będą mieli na terytorium Polski bazę dla swoich warsztatów, fabryk, szpitali, urządzeń pomocniczych itd. Tak samo będzie źle, jeśli przechodzące przez Polskę linie komunikacyjne Niemców nie będą narażone na działalność partyzantów. W Polsce trzeba koniecznie rozpalić wojnę partyzancką. Oprócz efektu wojskowego spowoduje to sprawiedliwe wydatki ludności polskiej na dzieło walki z okupantem niemieckim i spowoduje, że Polakom nie uda się w całości zachować swych sił.

W związku z powyższym uważam za stosowne:

1.Wykorzystać antyniemieckie nastroje ludności polskiej na terytorium Polski i rozwinąć tam wojnę partyzancką.

2. Wysłać na wiosnę [1943 r.] 80 do 90 starannie przygotowanych i przeszkolonych agentów, którzy władają biegle językiem polskim i posiadają kontakty wśród ludności polskiej, w celu rozwinięcia walki partyzanckiej przeciwko Niemcom. Mamy odpowiednich ludzi wśród członków Komunistycznej Partii Polski, Komunistycznej Partii Zachodniej Białorusi i Ukrainy.

3.Pozwolić na podjęcie tego zadania Centralnemu Sztabowi Ruchu Partyzanckiego, niezależnie i równolegle z działalnością innych organów[37].

Na posiedzeniu Biura KC Komunistycznej Partii Białorusi 24 czerwca 1943 roku, Pantielejmon Ponomarienko (będący jednocześnie I sekretarzem Komunistycznej Partii Białorusi) zalecał unikanie kontaktu z polską konspiracją oraz stosowanie wobec niej i wspierającej ją ludności wszelkich form terroru. Zalecał wykrywać i likwidować polskie organizacje konspiracyjne, wszystkimi sposobami wystawiać ich pod uderzenie niemieckiemu okupantowi. Niemcy bez skrupułów rozstrzelają ich. Podziemie radzieckie wkraczało na wschodnie ziemie Polski w celu wyeliminowania polskiej konspiracji, którą traktowano jako przeszkodę w ponownym zagarnięciu tych ziem. Nie udało się jednak spenetrować polskiej konspiracji, pomimo silnego nasycenia terenu grupami NKGB i powoływaniem specjalnych wydziałów w strukturach partyzantki radzieckiej. Radzieckie podziemie w znaczący sposób ograniczyło udział polskiego podziemia w walce z Niemcami, zmuszając je do walki na dwa fronty[38].

W czasie jednej z narad sztabowych, radziecki dowódca partyzancki I. Żyszko zameldował o wydaniu rozkazu nakazującego oddawanie przez ludność broni pod groźbą kar. Ponomarienko odpowiedział: po co wydawać rozkazy, wystarczy, że rozstrzela się sołtysa, albo powiesi; niech powisi trzy dni i odechce im się sprzeciwiać naszym zaleceniom. My tego nie robimy – stwierdził Żyszko – uważamy, że to nie po radziecku; my nie wieszamy. Co innego spalić w ognisku, zamęczyć, żywcem zakopać – tak to się zdarza[39].

Zbrodnie przeciwko ludności polskiej

Poza Związkiem Radzieckim

Poza granicami ZSRR przetransportowani na tereny Francji jeńcy sowieccy 8 maja 1944 roku wzięli udział w masowej ucieczce (łącznie uciekło wówczas 70 osób) i założyli dwie formacje partyzanckie: męską „Za Ojczyznę” („За Родину”) i żeńską „Ojczyzna” („Родина”), na której czele stanęła Nadieżda Lisowiec, a po niej – Rozalija Fridzon[40]. W 1944 roku radzieccy partyzanci działali na terenie Polski i Czechosłowacji[41].

Uwagi

  1. ↑ Jan Alfred Reguła twierdził, że głównym motywem ataku na Stołpce był właśnie zamiar odbicia Stanisława Mertensa (ps. Stefan Skulski), Jan Alfred Reguła, Historia Komunistycznej Partii Polski w świetle faktów i dokumentów, Warszawa 1934 s. 105, przyp. 27, ISBN 83-901295-0-7 (reedycja Toruń 1994, wyd. Portal).
  2. ↑ Marek Jan Chodakiewicz, Mit obnażony. Sowiecki ruch partyzancki.., s. 418–419, Cytat: „...kryminalne patologicznie zachowania były normą (...) działalność partyzancka wielokrotnie sprowadzała się do bandytyzmu, gwałtów, rabunku i morderstw”.
  3. ↑ „W Wykazie działających oddziałów partyzanckich, utworzonych przez organa NKWD według stanu na 15 czerwca 1942 r. do oddziałów utworzonych przez NKWD wlicza się nie tylko oddziały kierowane przez pracowników NKWD, ale także oddziały, na czele których stali przedstawiciele radzieckiej nomenklatury partyjnej (m.in. przyszli znani dowódcy Sidor Kowpak i Aleksiej Fiodorow). Oznacza to, z punktu widzenia najwyższego kierownictwa NKWD, że wszystkie bez wyjątku oddziały partyzanckie, przygotowane również przez organy partyjne Ukrainy, tworzone były przy aktywnym udziale NKWD USRR. Z kolei w notatce Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii (bolszewików) Ukrainy z 27 marca 1942 r. wszystkie oddziały i grupy dywersyjne powstałe na terenie Ukrainy (zarówno z udziałem NKWD, jak i partii) określone są jako stworzone przez KC KP(b)U poprzez obwodowe i rejonowe komitety partii. W rzeczywistości większość grup partyzanckich na Ukrainie w pierwszym roku wojny została utworzona przez NKWD USRR w ścisłej współpracy z organizacjami partyjnymi. Poza tym na Ukrainie od samego początku wojny aż do jej końca osobno, nie podlegając dowództwu wojskowemu, strukturom partyjnym ani NKWD USRR, działały oddziały partyzanckie NKWD ZSRR. Na przykład w 1941 r. na Ukrainie pięć oddziałów partyzanckich było sformowanych przez NKWD ZSRR. Reasumując, w pierwszym roku wojny NKWD odgrywało kluczową rolę w organizacji ruchu partyzanckiego, a w następnych dwóch latach – znaczną.” Aleksander Gogun, Stalinowska wojna partyzancka na Ukrainie 1941–1944 cz. 1, w: „Pamięć i Sprawiedliwość” nr 2(10)/2006, Warszawa 2006, s. 296.

Przypisy

  1. ↑ Jan Engelgard, Partyzantka sowiecka wobec zagłady ludności polskiej na Wołyniu w 1943 roku, bazhum.muzhp.pl.
  2. ↑ В. Н. Андрианов, Партизанское движение, Большая советская энциклопедия.
  3. ↑ a b c d e f Партизанское движение в 1918-22, Большая советская энциклопедия.
  4. ↑ J. D. Smele, The „Russian” Civil Wars 1916-1926. Ten Years That Shook the World, Hurst&Company, London 2015, ISBN 978-1-84904-721-0, s. 101.
  5. ↑ A. Adams, Bolsheviks in the Ukraine. The Second Campaign, 1918-1919, Yale University Press, New Haven & London 1963, s. 37.
  6. ↑ J. D. Smele, The "Russian" Civil Wars 1916-1926. Ten Years That Shook the World, Hurst&Company, London 2015, ISBN 978-1-84904-721-0, s. 123.
  7. ↑ P. Kenez, Red Advance, White Defeat. Civil War in South Russia 1919-1920, New Academia Publishing, Washington DC 2004, ISBN 0-9744934-5-7, s. 214-216.
  8. ↑ a b c d e f g h i Leśna armia Rosji. W: Janusz Piekałkiewicz: Szpiedzy, agenci, żołnierze. Tajne operacje II wojny światowej. Agencja Wydawnicza Jerzy Mostowski, s. 244–261. ISBN 83-7250-212-9. (pol.).
  9. ↑ Wojciech Materski, Na widecie. II Rzeczpospolita wobec Sowietów 1918-1943, Wyd. ISP PAN i oficyna „Rytm”, Warszawa 2005, ISBN 83-88490-84-2; s. 256–258.
  10. ↑ Wojciech Materski, Na widecie. II Rzeczpospolita wobec Sowietów 1918-1943, Wyd. ISP PAN i oficyna „Rytm”, Warszawa 2005, ISBN 83-88490-84-2, s. 259.
  11. ↑ Wojciech Materski, Na widecie. II Rzeczpospolita wobec Sowietów 1918-1943, Wyd. ISP PAN i oficyna „Rytm”, Warszawa 2005, ISBN 83-88490-84-2, s. 258–259.
  12. ↑ a b Kazimierz Krajewski, Leo Heiman. Zorganizowana grabież. Podstawa działań partyzantki sowieckiej. „Glaukopis”. 26–26, s. 133–141, 2012. ISSN 1730-3419. 
  13. ↑ a b Bogdan Musiał, Sowjetische Partisanen in Weißrußland. Innenansichten aus dem Gebiet Baranovici 1941–1944. Eine Dokumentation. München 2004, Oldenbourg Verlag, ISBN 3-486-64588-9. s. 21.
  14. ↑ Marek Jan Chodakiewicz. Mit obnażony. Sowiecki ruch partyzancki na Kresach 1941-1944'. „Wschodni Rocznik Humanistyczny”. T. II, s. 415–421, 2005. 
  15. ↑ Bogdan Musiał, Sowjetische Partisanen in Weißrußland. Innenansichten aus dem Gebiet Baranovici 1941–1944. Eine Dokumentation. München 2004, Oldenbourg Verlag, ISBN 3-486-64588-9.
  16. ↑ Bogdan Musiał, Sowjetische Partisanen in Weißrußland. Innenansichten aus dem Gebiet Baranovici 1941–1944. Eine Dokumentation. München 2004, Oldenbourg Verlag, ISBN 3-486-64588-9. s. 17–18.
  17. ↑ Ryszard Terlecki: Miecz i tarcza komunizmu. Historia aparatu bezpieczeństwa w Polsce 1944-1990. Kraków, 2007. s. 14–15.
  18. ↑ Всенародная борьба в Белоруссии против немецко-фашистских захватчиков. Т. 1. С. 84, 112., as cited in (HistB5) Гісторыя Беларусі: У 6 т. Т. 5. Беларусь у 1917–1945. – Мн.: Экаперспектыва, 2006. – 613 с.; іл. ISBN 985-469-149-7. s. 491.
  19. ↑ (All-people struggle...) T.1. s. 107., cytowany w (HistB5) st.493.
  20. ↑ (HistB5) Гісторыя Беларусі: У 6 т. Т. 5. Беларусь у 1917–1945. – Мн.: Экаперспектыва, 2006. – 613 с.; іл. ISBN 985-469-149-7. s. 493.
  21. ↑ Guy Sajer, The Forgotten Soldier str. 332.
  22. ↑ a b Puławski 2006 ↓, s. 217–219.
  23. ↑ Stanisław Wroński, Radzieccy partyzanci na ziemiach polskich w latach II wojny światowej, „Encyklopedia Powszechna”, Warszawa 1957, s. 510–512.
  24. ↑ a b Puławski 2006 ↓, s. 220–221.
  25. ↑ Puławski 2006 ↓, s. 227.
  26. ↑ Puławski 2006 ↓, s. 241–242.
  27. ↑ Puławski 2006 ↓, s. 224.
  28. ↑ Puławski 2006 ↓, s. 228.
  29. ↑ a b Puławski 2006 ↓, s. 230–232.
  30. ↑ Puławski 2006 ↓, s. 246.
  31. ↑ Puławski 2006 ↓, s. 248.
  32. ↑ a b Puławski 2006 ↓, s. 239–241.
  33. ↑ a b c Puławski 2006 ↓, s. 243–245.
  34. ↑ Ryszard Nazarewicz, Wokół kwestii wojny domowej, [w:] Wojna domowa w Polsce 1944-1947. Materiały z konferencji naukowej 18 marca 1997, Warszawa: Comandor, 1998, s. 19, ISBN 83-910378-3-5.
  35. ↑ a b Puławski 2006 ↓, s. 250–253.
  36. ↑ a b c Puławski 2006 ↓, s. 249–250.
  37. ↑ Bogdan Musiał, Memorandum Pantelejmona Ponomarienki z 20 stycznia 1943 r. „O zachowaniu się Polaków i niektórych naszych zadaniach” w: Pamięć i Sprawiedliwość nr 1(09)/2006 s. 379–385 (wersja elektroniczna), oryginał dokumentu znajduje się w archiwum RGASPI w Moskwie w przynajmniej dwóch egzemplarzach – w zespole Centralnego Sztabu Ruchu Partyzanckiego (sygnatura: RGASPI, f. 69, op. 1,d. 25, ll. 27–30) i zespole Malenkowa (sygnatura: RGASPI, f. 83, op. 1, d. 28, ll. 3–9).
  38. ↑ Michał Gnatowski: Dokumenty o stosunku radzieckiego kierownictwa do polskiej konspiracji niepodległościowej na północno-wschodnich Kresach Rzeczypospolitej w latach 1943–1944, w: „Studia Podlaskie”, t. V, 1995, s. 212–217.
  39. ↑ Joanna Wieliczka-Szarkowa: Likwidacja Polskiego Państwa Podziemnego, w: W cieniu czerwonej gwiazdy. Zbrodnie sowieckie na Polakach (1917-1956), 2010, s. 227.
  40. ↑ Парамонова Александра Сергеевна, w: Галерея ветеранов. Биографии участников войны, Международный Объединенный Биографический Центр.
  41. ↑ P.L. Bobylev (1985). „Великая Отечественная война.” Вопросы и ответы. [„Great Patriotic War”; questions and answers]. Moscow: Politizdat.

Galeria

  • Plakat propagandowy na cześć radzieckich partyzantów z czasów drugiej wojny światowej

    Plakat propagandowy na cześć radzieckich partyzantów z czasów drugiej wojny światowej

  • Egzekucja radzieckich partyzantów przez niemiecki pluton egzekucyjny, wrzesień 1941
    (c) Bundesarchiv, Bild 101I-212-0221-07 / Thiede / CC-BY-SA 3.0

    Egzekucja radzieckich partyzantów przez niemiecki pluton egzekucyjny, wrzesień 1941

  • Fińscy cywile zamordowani przez partyzantów radzieckich w Laponii 1942

    Fińscy cywile zamordowani przez partyzantów radzieckich w Laponii 1942

  • Fińskie dziecko zamordowane przez radzieckich partyzantów

    Fińskie dziecko zamordowane przez radzieckich partyzantów

  • Pojmany radziecki partyzant przesłuchiwany przez niemieckich spadochroniarzy, Rosja 1942

    Pojmany radziecki partyzant przesłuchiwany przez niemieckich spadochroniarzy, Rosja 1942

  • Medal Partyzantowi Wojny Ojczyźnianej (z lewej I stopień, z prawej II stopień)

    Medal Partyzantowi Wojny Ojczyźnianej (z lewej I stopień, z prawej II stopień)


Bibliografia

Media użyte na tej stronie

Unbalanced scales lighter one blue.svg
Autor: , Licencja: CC BY-SA 3.0
Ikonka wagi o nie zrównoważonych szalach, gdzie lżejsza szala została nieco podkoloryzowana gwoli dalszego podkreślenia zaistnienia braku równowagi
Ussr0460.jpg
Soviet World War 2 poster.
Translation: Glory to the partisans who destroy the enemy rear
Soviet-partisan-killed finnish child - Lokka 14.7.1944.jpg
A Finnish child executed by Soviet Partisans in an attack to Finnish civilian village. One of 300 images declassified by the Finnish government in 2006 showing the Winter War and Continuation War against the Soviet Union from 1939–45.
DeadFinnishcivilians1942.jpg
The bodies of civilians killed by Soviet partisans have been laid out on the grass in the village of Seitajärvi in Finnish Lapland. Discussion of the mass murders of Finnish civilians has been largely off-limits. During the war itself, the authorities even went so far as to order those who knew of the cross-border attacks on Finnish villages to keep their silence. http://bag-of-dirt.tumblr.com/post/56550730377/the-bodies-of-finnish-child-civilians-killed-by
Interrogation sovjet partisan 1942.jpg
German paratroopers interrogating a Soviet partisan in the Kholm-Denyansk area of Novgorod Oblast in summer 1942.
Bundesarchiv Bild 101I-212-0221-07, Russland-Nord, Erschießung von Partisanen.jpg
(c) Bundesarchiv, Bild 101I-212-0221-07 / Thiede / CC-BY-SA 3.0
MPartizA.jpg
Soviet Partisan Medal