Pismo yi

Drogowskazy w Syczuanie w piśmie yi, chińskim i łacińskim

Dawny manuskrypt yi

Pismo yi (chiń. 彝文; pinyin yíwén) – pismo sylabiczne używane do zapisu różnych języków, którymi posługują się ludy Yi w Chinach.

Charakterystyka

Klasyczne pismo yi

Klasyczne pismo yi jest sylabicznym systemem logograficznym, który podobno został wymyślony podczas panowania dynastii Tang (618–907) przez człowieka zwanego Aki (chiń. 阿畸 Āqí)^[1]. Jednakże najstarsze zachowane przykłady pochodzą dopiero z przełomu XV–XVI w.^[2], z których najwcześniejszym datowanym tekstem jest napis na dzwonie z brązu z 1485 roku^[3]. Zachowały się dziesiątki tysięcy starych rękopisów sprzed kilku stuleci, chociaż większość z nich nie jest datowana. W ostatnich latach opublikowano wiele tekstów znajdujących się na rękopisach napisanych w tradycyjnym piśmie yi.

Pierwotny system pisma składał się z 1840 znaków, lecz w późniejszych czasach nadal tworzono nowe, używane niezależnie od siebie przez różne grupy Yi. Skrajnym przykładem tego jest znak „żołądek”, który istnieje w około czterdziestu odmianach. Ze względu na te regionalne warianty ogólną liczbę glifów znanych z różnych rękopisów i inskrypcji szacuje się na około 8 tysięcy^[4]. Chociaż wizualnie są nieco podobne do znaków chińskich, znaki pisma yi z niewielkimi wyjątkami powstały niezależnie od pisma chińskiego.

Współczesne pismo yi

W latach 70. XX w. na podstawie starego pisma yi opracowano sylabariusz yi, zawierający 819 znaków. Systemu tego naucza się obecnie w szkołach^[4]. W 1980 r. uzyskał on status oficjalnego pisma dialektu Liangshan języka nuosu używanego przez lud Yi z Autonomicznej Prefektury Liangshan Yi, w związku z czym znany jest jako standardowe pismo Liangshan Yi (chiń. 涼山規範彝文 Liángshān guīfàn yíwén). Inne dialekty ludów Yi nie mają jeszcze ujednoliconego oficjalnego pisma.

Sylabariusz zawiera 756 podstawowych znaków dla sylab opartych na dialekcie Liangshan oraz 63 dodatkowych znaków dla sylab używanych tylko do zapisu wyrazów zapożyczonych z języka chińskiego. Sylaby rodzime stanowią czyste samogłoski oraz połączenia spółgłoskowo-samogłoskowe, utworzone z 43 spółgłosek i 8 samogłosek, które mogą występować w dowolnym z trzech tonów. Istnieją jeszcze dwie „bzyczące” samogłoski, które mogą uzyskiwać wyłącznie ton średni. Nie wszystkie kombinacje głosek są możliwe.

Chociaż dialekt Liangshan ma cztery tony (a inne dialekty mają ich jeszcze więcej), tylko trzy z nich (wysoki, średni, niski) oddawane są przez oddzielne glify. Czwarty ton (wschodzący) może czasem występować jako gramatyczna oboczność tonu średniego, dlatego też jest przedstawiany za pomocą glifu używanego dla tonu średniego z dodanym znakiem diakrytycznym w postaci łuku u góry. Jeśli uwzględnimy sylaby z owym znakiem diakrytycznym, to ogólna liczb glifów w sylabariuszu będzie sięgała 1164 sztuk. Dodatkowo występuje znak powtórzenia ꀕ (w pinyinie yi oddawany jako w), który jest używany do powtórzenia poprzedniej sylaby.

Sylabariusz standardowego współczesnego pisma yi przedstawiono w tabeli poniżej (zob. tabelę w postaci obrazka):^[5]

Pismo yi w pinyinie

Trójjęzyczne tablice informacyjne w języku chińskim, języku yi (sylabariusz) i języku hani (alfabet) w urzędzie miasta Lihaozhai (powiat Jianshui, prowincja Junnan. Teksty w językach yi i hani wykazują zgodność z sylabami w tekście chińskim.

Do transliteracji pisma yi używane są rozszerzone litery pinyinu^[4].

Spółgłoski

Wyróżniamy następujące szeregi spółgłosek: zwarte bezdźwięczne bezprzydechowe, zwarte bezdźwięczne przydechowe, zwarte dźwięczne, zwarte prenazalizowane, nosowe bezdźwięczne, nosowe dźwięczne, zwarto-szczelinowe bezdźwięczne bezprzydechowe, zwarto-szczelinowe bezdźwięczne przydechowe, zwarto-szczelinowe dźwięczne, zwarto-szczelinowe prenasalizowane, szczelinowe bezdźwięczne oraz szczelinowe dźwięczne. Ponadto istnieją jeszcze: spółgłoski boczne hl, l oraz spółgłoska szczelinowa krtaniowa bezdźwięczna hx. Litery v, ss, r, y i w służą jako spółgłoski szczelinowe dźwięczne, natomiast w przypadku spółgłosek zwartych i zwarto-szczelinowych udźwięcznienie jest wskazywane poprzez podwojenie litery.

Spółgłoski nagłosowe są uszeregowane w następujący sposób:

b  p  bb  nb  hm  m  f  v

d  t  dd  nd  hn  n  hl  l

g  k  gg  mg  hx  ng  h  w

z  c  zz  nz  s  ss

zh  ch  rr  nr  sh  r

j  q  jj  nj  ny  x  y

Samogłoski

Tony

Nieoznakowana sylaba nosi ton średni równy (33), np. ā (lub a˧). Pozostałe tony są wskazywane przez spółgłoski wygłosowe:

t – ton wysoki równy (55), np. a̋ (lub a˥),

x – ton wysoki wschodzący (34), np. ǎ (lub a˧˦),

p – ton niski opadający (21), np. â (lub a˨˩).

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Pismo yi na portalu Omniglot