Pogrom

Żydzi zamordowani podczas pogromu w Białymstoku (1906)
Ofiary pogromu w Mińsku Mazowieckim (1936)
Żydówka uciekająca przed prześladowcami podczas pogromu we Lwowie (1941)

Pogrom (z ros. погром: po gromu, po gromie, po uderzeniu pioruna[1]) – zadanie komuś zupełnej klęski, rozgromienie wojsk nieprzyjaciela, wymordowanie wielu ludzi, unicestwienie, wybicie[2]. Termin ten zaczął być powszechnie rozpoznawany od 1905 roku, kiedy jako pojęcie pochodzące z języka rosyjskiego (po gromu: po gromie, po uderzeniu pioruna), był używany przez angielską prasę do opisu ówczesnych tragicznych antysemickich wydarzeń w Imperium rosyjskim – m.in. ekscesów tzw. Czarnej Sotni; odnosi się do gwałtownych wystąpień jednej grupy ludności przeciw drugiej, przede wszystkim wiążących się z prześladowaniem mniejszości narodowych i religijnych, w których zakres wchodzą: zabójstwa, gwałty, pobicia, zranienia, zniszczenia dobytku, rabunek – przy czym nie muszą one występować wszystkie, by wydarzenie można było uznać za pogrom[1]. Ze zjawiskiem tym wiążą się: konflikt między grupami, stanowiący jego grunt i narastająca atmosfera pogromowa – powiązane z prowokacją, dezinformacją i propagandą (zob. Protokoły mędrców Syjonu)[1].

Współcześnie jest to słowo używane najczęściej w odniesieniu do zbiorowych, brutalnych ataków na przedstawicieli mniejszości narodowych, bywa również uogólniane jako wszelki grupowy akt przemocy skierowany przeciw jakiejś grupie narodowościowej lub religijnej, często połączony z niszczeniem własności jej członków: domów, miejsc pracy, miejsc kultu.

Do pogromów dochodzi zarówno spontanicznie lub planowo, gdy są one prowokowane.

Fragment pomnika upamiętniającego pomordowanych Żydów z Jedwabnego

Geneza pojęcia

Pojęcie pogromu rozprzestrzeniło się na przełomie XIX i XX wieku w związku z trzema falami antyżydowskiej przemocy na terenach Imperium Rosyjskiego. Po zamachu na cara Aleksandra II w 1881, dokonanym przez organizację Narodnaja Wola, przez miasta i wsie przetoczyła się fala przemocy, która objęła około 250[3][4] przypadków masowego bicia żydowskich mieszkańców miast i wsi oraz dewastacji i grabieży ich domów i sklepów. Przyczyną ekscesów było kolektywne (i fałszywe) obwinienie Żydów o zabójstwo cara. Do drugiej fali przemocy doszło w latach 1903–1906 w związku z walką antycarskich rewolucjonistów ze stronnikami reakcji, jak również z wojną Rosji z Japonią. Ciąg pomówień antyżydowskich (por. Protokoły mędrców Syjonu) oraz działalność bojówek Czarnej Sotni, otwarcie nawołujących do przemocy, zebrały żniwo 690 pogromów i ekscesów dokonanych na Żydach[5][6]. Podczas trzeciej fali przemocy, która rozlała się w latach 1919–1921 w trakcie rosyjskiej wojny domowej, doszło do 1326 pogromów i antyżydowskich ekscesów[7][8], w których zginęło co najmniej 50-60 tysięcy osób[9]. Niektóre mordy przybierały postać masakr całych dzielnic żydowskich: w Proskurowie (obecnie Chmielnicki) w przeciągu kilku godzin zamordowano ponad 1700 osób[10][11].

Według historyka Piotra Gontarczyka określenie „pogrom Żydów” bywa niekiedy nadużywane wobec wydarzeń będących w istocie zamieszkami bądź obopólnym konfliktem; może być także nacechowane emocjonalnie i ideologicznie. Przykładowo – według Gontarczyka – w przypadku pogromu w Przytyku jego stosowanie jest powtarzaniem jednej z tez propagandy przedwojennej, żydowskiej prasy, podobnie jak endeckie określenie „wojna polsko-żydowska”[12].

Wcześniejsze pogromy

De facto zjawisko pogromów ma skalę o wiele szerszą i długą historię. Pogromy Żydów miały wcześniej miejsce w wielu krajach średniowiecznej Europy, zwłaszcza zachodniej (Anglia, Francja, Niemcy), co spowodowało ich migrację do zapewniającego im bezpieczeństwo Królestwa Polskiego. Ówczesnym pogromom sprzyjały chrześcijańskie uprzedzenia wobec Żydów rozbudzone zwłaszcza w czasie krucjat. Jeszcze wcześniej pogromy miały miejsce już w starożytnym Rzymie, gdzie ich ofiarą padali z powodów religijnych zarówno Żydzi, jak i chrześcijanie.

Pogromy innych grup etnicznych

Zjawisko pogromów nie ogranicza się jednak wyłącznie do europejskiego kręgu kulturowego i antysemityzmu. W kategoriach tych można rozpatrywać także prześladowania:

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ a b c Żydowski Instytut Historyczny: Pogrom. www.jhi.pl. [dostęp 2019-02-04].
  2. ↑ Słownik języka polskiego PWN: Pogrom
  3. ↑ I.M. Aronson: Troubled Waters: Origins of the 1881 Anti-Jewish Pogroms in Russia. University of Pittsburgh Press, 1990, s. 50-56. [dostęp 2012-12-08]. (ang.).
  4. ↑ Alina Cała: Pogrom. Wirtualny Sztetł. [dostęp 2012-12-08].
  5. ↑ Y. Slutsky: Pogroms: 1903 to 1906. Jewish Virtual Library [z:] Encyclopaedia Judaica, 2008. [dostęp 2012-11-11]. (ang.).
  6. ↑ J.D. Klier, S. Lambroza: Pogroms: Anti-Jewish Violence in Modern Russian History. s. 230.
  7. ↑ Milton Kleg: Hate, Prejudice and Racism. State University of New York Press, 2001, s. 4. [dostęp 2008-12-08]. (ang.).
  8. ↑ Z.Y. Gitelman: A Century of Ambivalence: The Jews of Russia and the Soviet Union. Indiana University Press, 1988,2001, s. 65. [dostęp 2012-12-08]. (ang.).
  9. ↑ John Klier: Pogroms. YIVO Encyclopedia od Jews in Eastern Europe. [dostęp 2012-12-08]. (ang.).
  10. ↑ J. Klier, R.S. Levy: Russian Civil War [w: Antisemitism: A historical encyclopedia of prejudice and persecution]. ABC-Clio, 2005. [dostęp 2012-12-08]. (ang.).
  11. ↑ Russia. Jewish Virtual Library [za:] Encyclopedia Judaica, 2008. [dostęp 2012-12-08]. (ang.).
  12. ↑ Piotr Gontarczyk: Dwie recenzje książki o Przytyku. [w:] Glaukopis nr 2/3 [on-line]. 2005. s. 431, 439.
  13. ↑ Zapomniany pogrom oświęcimski. Stowarzyszenie Romów w Polsce.
  14. ↑ Marcin Szymaniak, Piotr Kościński: Zabić, spalić dom i kościół. Rzeczpospolita, 06-09-2008.
  15. ↑ Rzeź chrześcijan: nawet 500 zabitych. Wirtualna Polska, 2010. [dostęp 2010-03-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-03-12)].

Media użyte na tej stronie

Ofiary pogromu w Mińsku Mazowieckim czerwiec 1936.jpg
Ofiary pogromu w Mińsku Mazowieckim w czerwcu 1936
A-438 Mogiła-pomnik, na cmentarzu żydowskim, 1941 Jedwabne B&W.jpg
Autor: Fotonews, Licencja: CC BY 3.0
Mogiła-pomnik, na cmentarzu żydowskim, 1941 Jedwabne
Lviv pogrom (June - July 1941).jpg
Photograph of the Lviv pogrom on or around 1 July 1941 in Lviv, German-occupied Poland (now Ukraine). The Germans encouraged attacks on the Jewish community in two pogroms, 30 June – 2 July 1941 and 25 – 29 July 1941, during which around 6,000 Polish Jews were killed by Ukrainian nationalists and local people.
John-Paul Himka (2011). "The Lviv Pogrom of 1941: The Germans, Ukrainian Nationalists, and the Carnival Crowd". Canadian Slavonic Papers 53 (2–4): 209–243.: "A woman stripped to her underwear is being chased by a uniformed boy with a stick as well as by an adolescent. The action is taking place near Zamarstyniv street prison [Lviv], on a street then called Pompierska. Now that street is called Vesela, that is, HappyStreet. (Courtesy of Wiener Library)" (p. 233). "One of the characteristic features of the pogrom was the maltreatment and humiliation of Jewish women. The scenes at Zamarstyniv street were photographed by a German camera crew; there is also a film of the abuse" (p. 213). Of this image, figure 4: "In the women's action of 1 July, memoirs and photographs show the perpetrators as mainly grown men, but also teenagers and even children (Figure 4)" (p. 233).
Himka writes of the photographs: "The major collection of photographs is in the Wiener Library, photos 1615, 1618, 1635, 1650, 1676, 1677 (photo 1647 actually shows a naked and bloodied man). These photos are frequently reproduced. ... Another photo from this same incident is in USHMM, Photo Archives, 86319" (p. 213, note 13).
There is also a film of the pogrom: "USHMM Film Archive, tape 402, story RG-60.0441. This film is in very damaged condition. But many stills made from a less deteriorated copy are available in USHMM, Photo Archives, 73666" (Himka, p. 213, note 14). For more on the film, see below.
Pogrom de Bialostok.jpg
Les cadavres des tués au cours du pogrom de 1906 dans la cour de l'Hôpital juif de Bialystok. The corpses of the Jews killed durint the 1906 pogrom of Bialystok are laid down in the yard of the Jewish hospital