Polskie Siły Zbrojne w ZSRR (1943–1944)

Orzeł tzw. wzór 43 (piastowski) noszony m.in. na czapkach przez żołnierzy 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki.
Wolna Polska, organ Związku Patriotów Polskich

Polskie Siły Zbrojne w ZSRR, in. Armia Polska w ZSRR lub Armia Berlinga – nazwy przyjęte na określenie polskich jednostek wojskowych formowanych w ZSRR, pod kierownictwem polskich komunistów. Tworzono je po wyjściu z ZSRR Polskich Sił Zbrojnych pod dowództwem gen. Władysława Andersa, podporządkowanych rządowi Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie (w Londynie).

18 lipca 1944 Związek Patriotów Polskich przekazał Krajowej Radzie Narodowej swój dorobek organizacyjny i siłę zbrojną[1].

Formowanie

1 armia lwp.png

Wyjście armii gen. Andersa na Bliski Wschód w 1942 roku nie wyczerpało polskich możliwości mobilizacyjnych w ZSRR. Oprócz Polaków w głębi ZSRR pozostawali jeńcy niemieccy pochodzenia polskiego, przymusowo wcieleni do Wehrmachtu, oraz byli obywatele polscy niepolskiej narodowości i sowiecka Polonia.

W nocy z 14 na 15 lutego 1943 roku Stalin wezwał na Kreml Zygmunta Berlinga i wyraził zgodę na sformowanie Wojska Polskiego, zawieszając jednak realizację tego projektu do czasu zakończenia rozmów z rządem polskim na emigracji[2].

W marcu 1943 roku na Kremlu odbyły się rozmowy w sprawie formowania nowych jednostek polskich, prowadzone pomiędzy Józefem Stalinem z jednej strony, a Wandą Wasilewską i ppłk Zygmuntem Berlingiem. W kwietniu Biuro Polityczne WKP(b) podjęło polityczną decyzję o formowaniu oddziałów polskich pod auspicjami powołanego w marcu Związku Patriotów Polskich.

Na czele komitetu powołanego do formowania wojska stanęła Wanda Wasilewska. Już na pierwszym posiedzeniu uzgodniono, że formowaną jednostką będzie dywizja piechoty, a ppłk Zygmunt Berling zostanie jej dowódcą. Stalin jednak, po powtórnej rozmowie z ppłk. Berlingiem postanowił, że będzie tworzona nie tylko dywizja piechoty, ale również pułk czołgów, eskadra lotnicza i inne jednostki. Tworzone oddziały miały stać się zalążkiem nowych, pozostających pod kierownictwem komunistów, Polskich Sił Zbrojnych.

1 Dywizja Piechoty im. Tadeusza Kościuszki

Na rejon formowania dywizji wyznaczono obóz wojskowy Moskiewskiego Okręgu Wojskowego w Sielcach nad Oką. 6 maja Państwowy Komitet Obrony ZSRR podjął polityczną decyzję o formowaniu 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki.

Dywizję formowano, z niewielkimi poprawkami, według etatu dywizji piechoty gwardii. Składała się ona z dowództwa, trzech pułków piechoty, pułku artylerii lekkiej, batalionu szkolnego oraz dywizyjnych pododdziałów zabezpieczenia i obsługi. Okres organizowania dywizji trwał do końca czerwca. W tym czasie utworzono jednostki, umundurowano, uzbrojono i wyposażono, a dywizja osiągnęła pełny stan etatowy. Wielkim przeżyciem dla nowo wcielanych żołnierzy było pojawienie się w obozie sieleckim ks. Wilhelma Kubsza oraz polska oprawa przysięgi składanej w rocznicę bitwy pod Grunwaldem, 15 lipca 1943 roku.

Poza etatem dywizji formowano: 1 pułk czołgów, trzy dywizjony artylerii, kompanię rusznic przeciwpancernych, kursy oficerskie, 1 Samodzielny Batalion Kobiecy im. Emilii Plater, zapasowy pułk piechoty, eskadrę lotnictwa myśliwskiego i nieetatową kompanię karną. Etatowo formowane wojska liczyły ponad 16 tys. żołnierzy, a ich uzbrojenie stanowiło: 9147 karabinów, 2548 pistoletów maszynowych, 792 karabiny maszynowe, 417 rusznic przeciwpancernych, 218 moździerzy, 102 działa oraz 39 czołgów i 8 dział pancernych.

1 Korpus Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR

10 sierpnia władze radzieckie zgodziły się na rozwinięcie dywizji w Korpus. Miał on się składać z dwóch dywizji piechoty, dwóch brygad – artylerii i pancernej, dwóch pułków – lotniczego i zapasowego, czterech samodzielnych batalionów oraz pododdziałów zabezpieczenia i obsługi. Dowódcą korpusu został gen. Zygmunt Berling, a jego zastępcami ppłk Włodzimierz Sokorski oraz gen. Karol Świerczewski.

1 września wzmocniona 1 DP wyruszyła na front i wzięła udział w bitwie pod Lenino, a pozostałe siły korpusu rozwijały się pod względem organizacyjnym i prowadziły szkolenie bojowe. Jednak od września do grudnia 1943 roku sformowano w korpusie tylko 1 batalion specjalny. Dopiero zajęcie Zachodniej Ukrainy umożliwiło dalszy rozwój organizacyjny korpusu. Zreorganizowano wówczas artylerię korpuśną oraz rozpoczęto formowanie 3 Dywizji Piechoty. W grudniu liczba żołnierzy w korpusie przekroczyła 32 tys. żołnierzy. W marcu 1944 roku korpus częściowo zmotoryzowano (dotyczyło to pułków: artylerii lekkiej, 5 kompanii kablowo-tyczkowej i pododdziałów rozpoznawczych, sformowano też 1 batalion samochodowy). 11 marca włączono do korpusu dywizjon dział pancernych SU-85.

1 Armia Polska w ZSRR

16 marca 1944 roku władze sowieckie wyraziły zgodę na przekształcenie 1 Korpusu w 1 Armię Polską. Dowódcą armii mianowano gen. dyw. Zygmunta Berlinga. Ośrodkiem formowania od marca do lipca 1944 rok był rejon Sum koło Charkowa, a od lipca do września – rejon Żytomierza[3].

20 lipca 1944 roku, 1 Armia Polska w ZSRR składała się z:

  • dowództwa,
  • czterech dywizji piechoty,
  • jednej brygady pancernej,
  • jednej brygady kawalerii,
  • pięciu brygad artylerii,
  • jednej dywizji artylerii przeciwlotniczej,
  • jednej brygady saperów.

Walki oddziałów 1 Armii Polskiej

8 kwietnia 1944 roku na stacji kolejowej Darnica pod Kijowem 1 samodzielny dywizjon artylerii przeciwlotniczej stoczył nocną walkę z Luftwaffe atakującym stację zapełnioną transportami wojskowymi. Spośród około 50 atakujących samolotów Junkers Ju 88 strącono 5 samolotów.

W dniach 18–21 lipca zgrupowanie artylerii polskiej w składzie 1 i 5 Brygady Artylerii Ciężkiej, 1, 2 i 3 pułku artylerii lekkiej oraz 8 pułku artylerii haubic, 1 pułku moździerzy, 4 pułku artylerii przeciwpancernej i 5 dywizjonu pomiarów artyleryjskich, w łącznej sile 21 dywizjonów, wspierało wojska sowieckiej 69 Armii podczas walk nad Turią i Bugiem (nad rzekami Turią i Bugiem, w rejonie Dolska i Dorohuska). 23 lipca 69 Armia kontynuowała pościg za nieprzyjacielem, a zgrupowanie polskiej artylerii pod Husynnem dołączyło do przeprawiających się przez Bug związków 1 Armii Polskiej.

Skład PSZ w ZSRR w lipcu 1944

Pułki lotnicze znajdowały się pod rozkazami dowódcy Kijowskiego Obszaru Powietrznego.

Przeformowanie

21 lipca Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, wydał w imieniu Krajowej Rady Narodowej dekret scalający Armię Polską w ZSRR z Armią Ludową w Wojsko Polskie, a 22 lipca powołał Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego.

Naczelnym Dowódcą WP został gen. Michał Rola-Żymierski, który w rozkazie wydanym 29 lipca nakazał używanie terminu Wojsko Polskie w podległych sobie wojskach.

8 sierpnia 1944 roku Naczelne Dowództwo WP wydało rozkaz nr 3, w którym rozwiązano Radę Wojenną Armii Polskiej w ZSRR[3]. Rozkaz ten ostatecznie kończy działalność Armii Polskiej w ZSRR.

Odezwa do Polaków – żołnierzy w armii niemieckiej

Odezwa generała Zygmunta Berlinga rozrzucana na początku 1944 w formie ulotki na froncie wschodnim II wojny światowej (pisownia oryginalna)[4]:

ODEZWA


Dowódcy Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR Generała Brygady Z. Berlinga


Żołnierze-Polacy w Armji Niemieckiej!


Trzy miesiące temu, jak groźne przypomnienie przestępstwa, stanęły przed niemieckimi zbrodniarzami na froncie Wschodnim zwarte szeregi zbrojnych mścicieli z 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki i Brygady Pancernej im. Bohaterów Westerplatte.

Zmartwychwstałe dzięki Wielkiemu naszemu Sojusznikowi – Związkowi Radzieckiemu, Polskie Wojsko zadało już wrogowi bolesne ciosy.


Jesteśmy przepełnieni dumą i radością, że nie zaginął duch bohaterstwa, że płonie wielkim płomieniem miłość Ojczyzny.
Widzieliśmy na polu bitwy polskich żołnierzy, kiedy szli do szturmu, nie kładąc się zupełnie; widzieliśmy bezprzykładną zawziętość i pogardę śmierci; widzieliśmy, jak pękały linje obronne wroga jedna za drugą pod polskiemi ciosami; widzieliśmy przerażonych jeńców niemieckich, –

i możemy być pewni, że zbrodnie Niemców i ich pachołków w naszej Ojczyźnie nie ujdą bezkarnie.


Nowi nasi bohaterowie idą i dojdą do Polski, a wtedy biada katom niemieckim!
Wielu naszym żołnierzom Rząd Radziecki nadał wysokie odznaczenia za wspaniałą postawę bojową. Jesteśmy z tego dumni. W Ojczyźnie, którą oswobodzimy, czeka nas miłość i wdzięczność Narodu. To daje nam nowe siły.

ŻOŁNIERZE-POLACY!


Patrzyliście i patrzycie na okrucieństwa, mordy, pożary, które Niemiec szerzy w kraju. Bezustannie dochodzi do waszych uszu jęk mordowanych braci, rozpaczliwy płacz zamęczanych na śmierć waszych matek, żon, sióstr i dzieci. Do waszych męskich serc biegnie z Ojczyzny wołanie o ratunek, o pomoc.

Nie wolno wahać się ani jednej chwili. Wy ten ratunek, tę pomoc dać musicie i musicie dać ją natychmiast.


POLACY!


Wkrótce przybędą na front nowe polskie dywizje. Wy gwałtem wciśnięci w znienawidzony mundur niemiecki musicie się znaleźć wśród nich. Wielu z pośród was już walczy z Niemcami!

PRZECHODŹCIE Z BRONIĄ NA STRONĘ CZERWONEJ ARMJI!


ŻĄDAJCIE ODESŁANIA DO POLSKIEGO WOJSKA!


WASZE MIEJSCE WŚRÓD NAS!


Naprzód! Do czynu! Na ratunek Ojczyźnie!


Na pomoc naszym braciom i siostrom!

Ciekawostki

Przypisy

  1. Czesław Grzelak, Henryk Stańczyk, Stefan Zwoliński, Armia Berlinga i Żymierskiego, Warszawa 2009, s. 50.
  2. Czesław Grzelak, Henryk Stańczyk, Stefan Zwoliński, Armia Berlinga i Żymierskiego, Warszawa 2009, s. 17.
  3. a b c Kazimierz Sobczak (red.): Encyklopedia II wojny światowej. s. 30–32.
  4. Ryszard Kaczmarek: Polacy w Wehrmachcie. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2010, s. 334–335. ISBN 978-83-08-05357-7.
  5. Henryk Grzybowski: Aleksander Barchacz – starosta kłodzki, polityk i kompozytor. W: XIII Almanach Ziemi Kłodzkiej. Krystyna Oniszczuk-Awiżeń (red.). Kłodzko: Oficyna Wydawnicza Brama, styczeń 2022, s. 76–86. ISBN 978-83-60549-57-5.
  6. Памятник советско-польскому братству по оружиюльскому братству по оружиюник советско-польскому братству по оружию. Администрация города Рязани, 2012-01-11. [dostęp 2022-05-23]. (ros.).
  7. Wanda Wasilewska. „Osoba wyzbyta osobistej przyzwoitości” na youtube.com.

Bibliografia

  • Kazimierz Sobczak (red.): Encyklopedia II wojny światowej. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.
  • Organizacja i działania bojowe ludowego Wojska Polskiego w latach 1943–1945. Wybór materiałów źródłowych, tom I, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1958
  • Polski czyn zbrojny w II wojnie światowej, tom III Ludowe Wojsko Polskie 1943–1945, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1973, wyd. I

Media użyte na tej stronie

KURICA.png
Orzeł tzw. wzór 43 (piastowski) noszony m.in. na czapkach przez żołnierzy 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki. Popularnie nazywany przez żołnierzy kuricą, kurą czy też wroną.
Wolna Polska nr 32.jpg
Prasa z okresu Powstania Warszawskiego
1 armia lwp.png
Autor: Lonio17, Licencja: CC BY-SA 4.0
Formowanie Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR (1943 - 1944)