Pomorze Gdańskie

Pomorze Gdańskie
	Herb
Państwa	Polska
Stolica	Gdańsk
Ważniejsze miejscowości	Gdynia, Tczew, Rumia, Wejherowo
	(c) Mix321, CC-BY-SA-3.0
	Dzielnice Polskie w 1138 roku: Księstwo gdańskie

Pomorze Gdańskie – kraina historyczna położona nad lewym brzegiem Wisły i Nogatu oraz nad Morzem Bałtyckim, będąca zachodnią częścią Pomorza Wschodniego. Dawniej historyczna dzielnica Polski^[1].

Położenie

W przybliżeniu Pomorze Gdańskie obejmuje swym obszarem szeroki pas na zachód od dolnej Wisły, tj. centralną i większość zachodniej części województwa pomorskiego, północno-zachodnią część województwa kujawsko-pomorskiego^[2] oraz skrawek we wschodniej części województwa zachodniopomorskiego. Od wschodu Pomorze Gdańskie sąsiaduje z Powiślem, od południowego-wschodu z ziemią chełmińską, od południa z Wielkopolską (Krajną) i Kujawami, a od zachodu z Pomorzem Zachodnim.

Podział na regiony

W obrębie Pomorza Gdańskiego wyróżnia się następujące regiony etnograficzne i historyczne:

Ziemia lęborsko-bytowska^[a]

Historia

Pomorze i Prusy do 1125 r.

Na początku II wieku n.e. obszar Pomorza Gdańskiego zajęli przybyli ze Skandynawii Gepidzi i Goci, których ślady określane przez archeologów są jako kultura wielbarska. Plemiona germańskie wywędrowały na południe i po V wieku osiedlili się tu Słowianie^[3]. Istnieją również teorie autochtoniczne mówiące o słowiańskim charakterze np. kultury łużyckiej^[4].

W X wieku Pomorze Gdańskie zamieszkiwali Pomorzanie, od których wywodzą się współcześni Kaszubi. Istotne przeobrażenia struktur terytorialno-osadniczych miały miejsce na przełomie X i XI w. Manifestowały się głównie wznoszeniem nowej sieci grodów piastowskich. Część funkcjonujących wcześniej zespołów grodowych, jak na przykład obiekty w Garcu Wielkim, Gniewie, Lignowach Szlacheckich, została zniszczona już na początku XI w.^[5] Jeszcze wcześniej bo pod koniec X w. lub na przełomie X i XI w. upadł gród w Sopocie. W ich miejsce powstawały nowe zajmujące miejsce w strukturach administracyjnych państwa piastowskiego grody w Owidzu, Ciepłem czy też warownia na wschodnim brzegu Wisły w Podzamczu koło Kwidzyna. Lata 60.^[6] lub 90. X wieku to czas realnego uzależnienia i włączenia Pomorza Wschodniego w skład państwa Piastów^[5].

Pierwsza wiadomość historyczna o Gdańsku pochodzi z 997 roku dzięki wysłaniu św. Wojciecha przez Bolesława Chrobrego w celu szerzenia wiary chrześcijańskiej – dotarł on do osady o nazwie Gyddanyzc. Dowodzić ma ta wiadomość, że Gdańsk z okolicznymi terenami należał do pierwszego historycznego władcy Polski Mieszka I^[7]. Po śmierci Bolesława Chrobrego, w trakcie tzw. kryzysu dynastycznego nastąpił upadek władzy centralnej i usamodzielnienie się Pomorza Wschodniego. Istnieją pewne przesłanki wskazujące na uzyskanie kontroli nad Pomorzem w czasach drugiej monarchii piastowskiej. Pokonanie w 1046 lub w 1048 r. Pomorzan pozwoliło Kazimierzowi Odnowicielowi rozszerzyć domenę państwa o Pomorze Wschodnie, które sięgało ówcześnie na wschodzie w okolice grodu w Węgrach koło Malborka^[5]. Być może odzwierciedleniem tych wydarzeń była realizacja inwestycji wznoszenia nowego grodu w widłach Wisły i Motławy w Gdańsku, co nastąpiło w latach 50.–60. XI stulecia. Przyjmuje się, że już u progu swojego panowania Bolesław Śmiały stracił zwierzchność nad Pomorzem. Próby przywrócenia zwierzchnictwa nad tym obszarem podjął Władysław Herman. Na krótko Pomorze zostało opanowane przez palatyna Sieciecha w 1090 r. Jeszcze tego samego roku w wyniku buntu lokalnych elit odzyskało niezależność. W 1091 r. próba przywrócenia poprzedniego stanu przez Władysława Hermana nie przyniosła powodzenia^[8]^[9].

W latach 1109–1119 podejmowane były kolejne próby ustanowienia podległości Pomorza Gdańskiego Polsce. Polski książę, Bolesław III Krzywousty, pokonał Pomorzan w bitwie pod Nakłem (1109), kolejny najazd wojsk polskich nastąpił w 1112. W 1119 roku Krzywousty pokonał dwóch książąt pomorskich – sądzi się, że jednym z nich mógł być Świętopełk^[10]. Od tego momentu datuje się podległość Pomorza Gdańskiego wobec Polski, zaś gwarantami zależności mieli być namiestnicy książąt krakowskich, od drugiej połowy XII w. tworzący dynastię Sobiesławiców.

W 1186 władcy Pomorza przyjęli wyznanie chrześcijańskie od duńskich cystersów, którym przewodził Bernard Dithard^[11]; w 1188 roku nastąpiło w Gdańsku uroczyste podpisanie aktu fundacyjnego Opactwa Cystersów w Oliwie, którego Dithard został pierwszym opatem.

W 1210 roku książę Mściwoj I złożył hołd lenny królowi Danii Waldemarowi II. Zależność ta trwała krótko i skończyła staraniem Leszka Białego w 1211. W kolejnych latach książę Świętopełk II Wielki podejmował kolejne próby usamodzielnienia, do którego doszło po śmierci Leszka Białego (1227). W 1231 Świętopełk uzyskał dla siebie, swojej rodziny i swojego księstwa protekcję papieską. Stolica państwa (Gdańsk) uzyskała w tym okresie prawa miejskie według prawa lubeckiego.

Herb przedrozbiorowego województwa pomorskiego

W 1282 między księciem gdańskim Mściwojem II a księciem wielkopolskim Przemysłem II zawarty został układ w Kępnie; umowa głosiła, że ten z książąt, który przeżyje drugiego, będzie po nim dziedziczył. Od śmierci Mściwoja II w 1294 roku datuje się ponowne podporządkowanie Pomorza Gdańskiego Polsce. Zjednoczenie dwóch dzielnic umożliwiło Przemysłowi II koronację na króla Polski; został on zamordowany w 1296 roku, wskutek czego przez następne kilkanaście lat Pomorze przechodziło z rąk do rąk. Kolejnymi władcami stali się: książę Władysław Łokietek; w roku 1300 królem Polski został panujący w Czechach Wacław II; w 1305 roku jego następcą został Wacław III, który zginął w zamachu w 1306 roku. Wówczas Pomorze przejął ponownie Władysław Łokietek, jednak wkrótce je utracił. W roku 1308 Gdańsk został zajęty przez Brandenburczyków. Wezwani przez Łokietka do pomocy przy usunięciu Brandenburczyków Krzyżacy zajęli w tym samym roku część grodu i po nadejściu posiłków zaatakowali miasto. 13 listopada 1308, po wycofaniu się Brandenburczyków, doszło do rzezi gdańszczan i zajęcia miasta przez zakon na okres niemal 150 lat.

Gdańsk był w XV-XVII w. największym miastem Polski

W 1343 w wyniku układu pokojowego krzyżacko-polskiego (pokój kaliski) król Polski Kazimierz III Wielki zrzekł się faktycznej władzy nad Pomorzem Gdańskim, zachowując jednakże tytuł jego „Pana i Dziedzica”. W tym samym roku Gdańsk ponownie otrzymał prawa miejskie (w dwa lata później działanie prawa lubeckiego całkowicie zastąpiono prawem chełmińskim).

W 1454 r. zostało utworzone województwo pomorskie, które ostatecznie ukształtowało się po II pokoju toruńskim w 1466 r. Było zwyczajowo zaliczane do obszaru Prus Królewskich.

Przez następne stulecia będący formalnie pod wpływami Polski Gdańsk, jak również inne miasta Prus Królewskich – tzw. trzy wielkie miasta pruskie (Gdańsk, Toruń i Elbląg)^[12], posiadały znaczną samodzielność i przywileje.

W wyniku rozbiorów Polski Pomorze Gdańskie przeszło pod panowanie Prus, a później zjednoczonych Niemiec, jako prowincja Prusy Zachodnie (niem. Westpreußen). Jej stolicą był początkowo Kwidzyn, a po II rozbiorze Polski – Gdańsk. Stan ten trwał do zakończenia I wojny światowej, oprócz okresu 1807–1814, kiedy istniało Wolne Miasto Gdańsk. Po wojnie w wyniku traktatu wersalskiego Pomorze Gdańskie wróciło do Polski oprócz Gdańska i ziem do niego przylegających, które ponownie utworzyły Wolne Miasto Gdańsk, istniejące w latach 1920–1939. W lutym 1920 w Pucku odbyły się symboliczne zaślubiny Polski z morzem.

II wojna światowa przyniosła kolejne zmiany terytorialne: Pomorze Gdańskie i Gdańsk wcielono do III Rzeszy jako Gdańsk-Prusy Zachodnie. W 1945 roku całe Pomorze Gdańskie razem z Gdańskiem znalazło się w Polsce.

Miasta

Lp.	Miasto	Populacja	Powierzchnia	Województwo	Podregiony
1.	Gdańsk	470 633	263,44 km²	pomorskie	Kaszuby
2.	Gdynia	244 104	131,62 km²	pomorskie	Kaszuby
3.	Tczew	59 105	22,26 km²	pomorskie	Kociewie
4.	Rumia	49 672	30,09 km²	pomorskie	Kaszuby
5.	Wejherowo	48 735	26,99 km²	pomorskie	Kaszuby
6.	Starogard Gdański	47 272	25,28 km²	pomorskie	Kociewie
7.	Chojnice	39 484	21,05 km²	pomorskie	Kaszuby
8.	Sopot	35 049	17,28 km²	pomorskie	Kaszuby
9.	Lębork^[b]	34 977	17,86 km²	pomorskie	Ziemia lęborsko-bytowska
10.	Pruszcz Gdański	31 822	16,47 km²	pomorskie	-
11.	Świecie	25 634	17,55 km²	kujawsko-pomorskie	Kociewie
12.	Reda	25 102	33,46 km²	pomorskie	Kaszuby
13.	Kościerzyna	23 698	15,83 km²	pomorskie	Kaszuby
14.	Bytów^[b]	16 790	8,72 km²	pomorskie	Ziemia lęborsko-bytowska/Kaszuby
15.	Kartuzy	14 186	6,80 km²	pomorskie	Kaszuby
16.	Człuchów	13 386	12,48 km²	pomorskie	-
17.	Tuchola	13 649	17,69 km²	kujawsko-pomorskie	Bory Tucholskie
18.	Puck	11 089	4,90 km²	pomorskie	Kaszuby
19.	Władysławowo	10 037	12,59 km²	pomorskie	Kaszuby
20.	Czersk	9900	9,73 km²	pomorskie	Bory Tucholskie
21.	Nowy Dwór Gdański	9813	5,07 km²	pomorskie	Żuławy Wiślane
22.	Żukowo	8135	4,73 km²	pomorskie	Kaszuby
23.	Pelplin	8065	4,45 km²	pomorskie	Kociewie
24.	Skarszewy	7103	11,96 km²	pomorskie	Kociewie
25.	Gniew	6791	6,04 km²	pomorskie	Kociewie
26.	Czarne	5983	46,39 km²	pomorskie	-
27.	Nowe	5787	3,57 km²	kujawsko-pomorskie	Kociewie
28.	Brusy	5209	5,20 km²	pomorskie	Kaszuby
29.	Nowy Staw	4196	4,67 km²	pomorskie	Żuławy Wiślane
30.	Łeba	3694	14,81 km²	pomorskie	-
31.	Skórcz	3609	3,67 km²	pomorskie	Kociewie
32.	Hel	3373	21,72 km²	pomorskie	Kaszuby
33.	Czarna Woda	2841	9,94 km²	pomorskie	Kociewie
34.	Jastarnia	2734	4,31 km²	pomorskie	Kaszuby
35.	Pruszcz	2721	7,05 km²	kujawsko-pomorskie	Bory Tucholskie
36.	Biały Bór	2171	12,82 km²	zachodniopomorskie	-
37.	Krynica Morska	1284	118 km²	pomorskie	-

Galeria

Bazylika katedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Pelplinie
(c) Diego Delso, CC BY-SA 3.0
Droga Królewska w Gdańsku
Dwór Wybickich w Będominie, ob. Muzeum Hymnu Narodowego
Pomnik gen. Józefa Hallera w Pucku
ORP „Błyskawica” w Gdyni
(c) rysnal, CC BY-SA 3.0
Pałac Marysieńki w Gniewie
Cypel Rewski
Pałac Przebendowskich w Wejherowie
Most drogowy w Tczewie
Zabytkowa chata rybacka w Jastarni
Liceum Ogólnokształcące w Chojnicach, jedna z najstarszych szkół w Polsce
Ratusz w Świeciu

Zobacz też

Władcy Pomorza Gdańskiego

Uwagi

↑ Region ten pod względem historycznym jest pograniczem pomiędzy Pomorzem Gdańskim, a Pomorzem Zachodnim.
↑ ^a ^b Miasto leży w historycznej ziemi lęborsko-bytowskiej, będącej pograniczem pomiędzy Pomorzem Zachodnim, a Pomorzem Wschodnim.

Przypisy

↑ Pomorze Gdańskie, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2020-02-10] .
↑ Według Wielkiej Encyklopedii Powszechnej PWN, t. 9, Warszawa 1967, s. 267, Pomorze Gdańskie to obszar „na zachód od Wisły”.
↑ Dzieje Polski. Atlas ilustrowany. Demart 2007, s. 22–23.
↑ Na stronie Muzeum Archeologicznego w Gdańsku stwierdzono, że w III lub IV w. p.n.e. uformowała się lokalna grupa kultury łużyckiej, nazywana inaczej grupą kaszubską.
↑ ^a ^b ^c SławomirS. Wadyl SławomirS., WĘGRY. THE SETTLEMENT COMPLEX IN THE POMERANIAN-PRUSSIAN BORDERLAND IN THE 11TH-12TH C. // WĘGRY. ZESPÓŁ OSADNICZY NA POGRANICZU POMORSKO-PRUSKIM W XI-XII W. [dostęp 2017-02-15] (ang.).
↑ Gerard Labuda, Dzieje polityczne (VI–XII wiek); ekspansja państwa polskiego na Pomorze (X–XII w.), [w:] Historia Pomorza, t. 1 (do roku 1466), red. tenże, Poznań 1969, s. 307–308.
↑ B. Śliwiński, Pomorze w polityce i strukturze państwa wczesnopiastowskiego (X–XII w.), Kwartalnik Historyczny 107 (2000), s. 7–8.
↑ S. Szczur przypuszczał, że w planach palatyna było narzucenie administracji polskiej, co miało umożliwić szybką integrację z Księstwem Polskim. S. Szczur: Historia Polski – średniowiecze. Wydawnictwo Literackie, 2002, s. 117–118. ISBN 83-08-03272-9.
↑ M. Spórna P. Wierzbicki: Słownik władców Polski i pretendentów do tronu polskiego. s. 445.
↑ G. Labuda, Świętopełk syn Świętobora, s. 586.
↑ Pommerellisches Urkunddenbuch nr 6.
↑ Te miasta razem wzięte liczyły ok. 36,5% ludności miejskiej Rzeczypospolitej, stanowiły także większą część ludności Prus Królewskich.

[3] Region ten pod względem historycznym jest pograniczem pomiędzy Pomorzem Gdańskim, a Pomorzem Zachodnim.

[lb-14] Miasto leży w historycznej ziemi lęborsko-bytowskiej, będącej pograniczem pomiędzy Pomorzem Zachodnim, a Pomorzem Wschodnim.

[1] Pomorze Gdańskie, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2020-02-10] .

[2] Według Wielkiej Encyklopedii Powszechnej PWN, t. 9, Warszawa 1967, s. 267, Pomorze Gdańskie to obszar „na zachód od Wisły”.

[4] Dzieje Polski. Atlas ilustrowany. Demart 2007, s. 22–23.

[5] Na stronie Muzeum Archeologicznego w Gdańsku stwierdzono, że w III lub IV w. p.n.e. uformowała się lokalna grupa kultury łużyckiej, nazywana inaczej grupą kaszubską.

[:0-6] SławomirS. Wadyl SławomirS., WĘGRY. THE SETTLEMENT COMPLEX IN THE POMERANIAN-PRUSSIAN BORDERLAND IN THE 11TH-12TH C. // WĘGRY. ZESPÓŁ OSADNICZY NA POGRANICZU POMORSKO-PRUSKIM W XI-XII W. [dostęp 2017-02-15] (ang.).

[7] Gerard Labuda, Dzieje polityczne (VI–XII wiek); ekspansja państwa polskiego na Pomorze (X–XII w.), [w:] Historia Pomorza, t. 1 (do roku 1466), red. tenże, Poznań 1969, s. 307–308.

[8] B. Śliwiński, Pomorze w polityce i strukturze państwa wczesnopiastowskiego (X–XII w.), Kwartalnik Historyczny 107 (2000), s. 7–8.

[9] S. Szczur przypuszczał, że w planach palatyna było narzucenie administracji polskiej, co miało umożliwić szybką integrację z Księstwem Polskim. S. Szczur: Historia Polski – średniowiecze. Wydawnictwo Literackie, 2002, s. 117–118. ISBN 83-08-03272-9.

[Spórna445-10] M. Spórna P. Wierzbicki: Słownik władców Polski i pretendentów do tronu polskiego. s. 445.

[11] G. Labuda, Świętopełk syn Świętobora, s. 586.

[12] Pommerellisches Urkunddenbuch nr 6.

[13] Te miasta razem wzięte liczyły ok. 36,5% ludności miejskiej Rzeczypospolitej, stanowiły także większą część ludności Prus Królewskich.

[15] Związana także z Pomorzem Zachodnim.

[1]

[2]

[a]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[b]

[A]

Pomorze Zachodnie	Pomorze Przednie Pomorze Tylne Rugia
Pomorze Wschodnie	Kaszuby Kociewie ziemia lęborsko-bytowska^[A]

Navigation

Nawigacja

Portale tematyczne