Powieść gejowska

Ten artykuł należy dopracować: → poprawić styl – powinien być encyklopedyczny, przykładowe zdania do poprawy: „Nie trudno zauważyć”, „Narzuca się więc pytanie”, etc. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Powieść gejowska – pojawiający się w krytyce literackiej^[1] podgatunek narracyjnych utworów literackich o fikcyjnej fabule i z więcej niż jednym wątkiem tematycznym, których najważniejszym lub jednym z najważniejszych wątków jest temat homoseksualizmu przedstawionych postaci. Podgatunek literacki szerszego zakresu badań zajmującego się literaturą LGBT^[2].

Wybór powieści z wątkami homoseksualnymi w języku polskim jest znikomy w porównaniu z krajami anglosaskimi, niemieckojęzycznymi, czy romańskimi. Do nielicznych tego gatunku należą powieści polskich autorów, jak i powieści autorów zagranicznych uhonorowane międzynarodowymi nagrodami literackim, jak i powieści autorów o międzynarodowej sławie przetłumaczone na język polski.

Tematyka powieści gejowskich

Wprowadzenie

Nurt powieści gejowskiej reprezentuje wprawdzie jednolicie wszystkie powieści, w których poruszany jest wątek homoseksualizmu mężczyzn, niemniej jednak powieść nie jest publikacją naukową poświęconą w całości jednemu aspektowi, czyli temat homoseksualizmu w powieści gejowskiej wyrażony jest zawsze na tle cech osobowościowych bohaterów i przy pomocy określonej fabuły, której tematyka może być bardzo różna.

Różnice fabuły dotyczą stylistyki tekstu, historycznego umiejscowienia fabuły, stopnia rozwoju biograficzno-psychicznego bohaterów, wydarzeń w kontekście kulturowo-społecznym, socjologiczno-środowiskowym i przypadkowo-indywidualnym, jak i poprzez ukierunkowanie wszystkich elementów na określony wiek adresata powieści, czyli czytelnika. Przy czym każda z podanych płaszczyzn tematycznych jest zbiorem różnych manifestacji/kontekstów.

Dla przykładu, na płaszczyźnie kulturowo-społecznej fabuła może być usytuowana w kontekście panującej religii, ustroju politycznego, obszaru językowego, przynależności rasowej lub mentalności narodowej. Fabuła każdej powieści gejowskiej jest zatem wynikiem danej konstelacji, składającej się z różnych manifestacji (kontekstów) z różnych płaszczyzn tematycznych.

Płaszczyzny tematyczne i ich manifestacje

Psychiczno-rozwojowa

Na płaszczyźnie biograficzno-psychiczno-rozwojowej manifestuje się stopień psychologiczno-rozwojowy bohaterów:

• dzieci
• nastolatkowie
• młodzi dorośli
• dorośli w średnim wieku
• dorośli w podeszłym wieku
• starcy

Socjologiczno-środowiskowa

Na płaszczyźnie socjologiczno-środowiskowej następuje usytuowanie fabuły w wąskim kontekście socjologicznym: w obrębie związku dwóch mężczyzn, w relacji geja z matką, z ojcem, z obojgiem rodziców, z rodzeństwem, z najbliższą rodziną, z dalszą rodziną; w miejscu pracy; w relacji z pracodawcą, ze współpracownikami; w kręgu przyjaciół; w obrębie miejsca zamieszkania; na tle środowiska heteroseksualnego lub homoseksualnego; w światku gejowskim; w środowisku intelektualistów; na wsi, w mieście; w klasie robotniczej; wśród arystokracji; w światku artystycznym; w środowisku klerykalnym; w branży rozrywkowej.

Kulturowo-społeczna

Płaszczyzna kulturowo-społeczna definiuje szeroki kontekst socjologiczny, opisując homoseksualność w relacji, najczęściej jednak w konflikcie lub konfrontacji z mentalnością danej części świata, państwa; w relacji z religią, tradycją, obszarem kulturowym; w kulturze europejsko-amerykańskiej, afrykańskiej, azjatyckiej, arabskiej; w kontekście jednej rasy, rasy większości lub mniejszości społecznej; w kontekście ustroju politycznego, prawodawstwa, administracji, praw człowieka, obszaru językowego.

Przypadkowo-indywidualna

Na płaszczyźnie przypadkowo-indywidualnej usytuowane są szczegółowe wydarzenia lub długotrwałe przeżycia o charakterze indywidualnym lub przypadkowym z życia bohaterów, wokół których usytuowane są wątki danej powieści. Płaszczyzna ta jest najbardziej zróżnicowana. Do najczęstszych kontekstów np. należą:

Historyczna

Płaszczyzna historyczna sytuuje dane wydarzenia w kontekście teraźniejszości, przyszłości, określonego przedziału w przeszłości, w nierealnym kontekście czasowym lub w ogóle bez kontekstu czasowego: powieść historyczna z czasów antycznych lub starożytnych, z czasów średniowiecza; powieść z początku XX wieku; z czasu II wojny światowej; z czasów Flower Power, Stonewall i rewolucji seksualnej; powieść współczesna z końca XX lub początku XXI wieku; powieść science-fiction; powieść fantastyczna.

Stylistyczna

Płaszczyzna stylistyczna odnosi się do technik pisarskich i środków stylistycznych opisanych w teorii literatury. Z kombinacji tych technik i środków powstają np. rodzaje narracji jak powieść...

Adresatorsko-wiekowa

Płaszczyzna adresatorsko-wiekowa uwzględnia możliwości psychiczne i intelektualne czytelnika skonfrontowanego z daną fabułą: literatura...

• dla dzieci
• dla nastolatków
• dla dorosłych

Orientacja seksualna

Na płaszczyźnie orientacji seksualnej zdefiniowane są orientacje seksualne bohaterów powieści i związane z nimi praktyki seksualne:

• heteroseksualizm
• homoseksualizm
• biseksualizm
• aseksualizm.

Płaszczyzna psychiczno-rozwojowa bohatera i narratora

Dla przykładu, płaszczyzna biograficzno-psychiczno-rozwojowa uwzględnia kontekst dojrzałości psychiczno-rozwojowej bohaterów. Uwzględniając to kryterium znajdziemy powieści o dzieciach (Zuch E. White), o nastolatkach (Środek świata A. Steinhöfel), o młodych dorosłych (Linia piękna A. Hollinghurst – The story of the night C. Tóibín – Mój Giovanni J. Baldwin – Immoralista A. Gide), o dorosłych w średnim wieku (Like People in History F. Picano), o dorosłych w podeszłym wieku (Zapomniany język żurawi D. Leavitt) i o starcach (Klub koryncki A. Hollinghurst).

Naturalnie wiele powieści opowiada o więcej niż jednej osobie, opowiadając jednocześnie o osobach w różnym wieku jak w przypadku Zapomnianego języka żurawi D. Leavitta, którego bohaterami są ojciec i syn, jednocześnie przechodzący swój coming out. W przypadku Klubu korynckiego A. Hollinghursta mamy do czynienia z jeszcze większą rozbieżnością wiekową, gdyż opisywany jest z jednej strony młody dorosły z jego podbojami miłosnymi i karierą społeczną, z drugiej strony zaś starzec z jego wspomnieniami i schyłkiem życia.

Przypadkiem specjalnym na tej płaszczyźnie tematycznej są powieści opisujące z perspektywy określonego wieku głównego bohatera całe jego dotychczasowe życie – nie będąc jednak powieścią (auto)biograficzną, lecz fikcyjną – jak w przypadku Like People in History F. Picano. Łatwo zauważyć, że biograficzno-psychiczno-rozwojowy punkt ciężkości danej powieści bierze się z jednej strony z wieku narratora jako głównego bohatera, którego narracja uwzględnia jego dojrzałość psychiczną i doświadczenie życiowe, i z drugiej strony z przedstawionych wspomnień życiowych uwzględniających ówczesną dojrzałość postaci.

Fabuła jako konstelacja płaszczyzn i ich manifestacji

Nie trudno zauważyć jak duża jest różnorodność tematyczna powieści gejowskich, uświadamiając sobie, że każda manifestacja, każdy kontekst danej płaszczyzny tematycznej może zostać przez pisarza połączony z każdym innym kontekstem każdej innej płaszczyzny tworząc w ten sposób fabułę danego utworu.

Dla przykładu, kombinacja kontekstów dla dzieci, nie dla dzieci, o dzieciach, o dorosłych daje możliwość, że powieść o dzieciach może, ale nie musi być powieścią dla dzieci, jak i że powieść dla dzieci może, ale nie musi być powieścią o dzieciach.

Podobnie jest z coming outem, religią, otoczeniem społecznym i wychowywaniem dzieci: powieść o coming oucie może być tak samo o nastolatkach, jak i o osobach w podeszłym wieku, lub o żonatych mężczyznach z dziećmi, żyjących na wsi w kulturze islamskiej, jak i o wysoko wykształconych mężczyznach bez tożsamości religijnej żyjących w aglomeracji Nowego Jorku wychowujących wspólnie dzieci z lesbijskimi matkami.

Powieść może być usytuowana jednocześnie w środowisku klerykalnym i subkulturze gejowskiej, jednocześnie w kulturze afrykańskiej i tzw. zachodniej, opowiadać jednocześnie o życiu w ukryciu i w związku gejowskim, jak i jednocześnie o konflikcie, chorobie i śmierci w rodzinie i o coming oucie, zakochaniu, miłości i karierze zawodowej. Powieść gejowska jest w swojej złożoności tak samo nieograniczona, jak każdy inny podgatunek powieści.

Homoseksualność jako kontekst centralny

Powieść gejowska a niegejowska

Powieść gejowska jest tak samo nieograniczona tematycznie, jak każdy inny podgatunek powieści. Stwierdzając ten fakt, nasuwa się pytanie, czym różni się wobec tego powieść gejowska od każdej innej powieści, której nie nazwano by gejowską. Różnica ta jest związana z tym, co jest najważniejsze w każdej powieści – gejowskiej czy niegejowskiej – bo z tematyką utworu, czyli z cechami charakterologicznymi bohaterów i z fabułą. Narzuca się więc pytanie, jakie muszą być różnice charakterologiczne bohaterów i różnice kontekstów tematycznych, czyli fabuły, żeby powieść była nazywana gejowską.

Homoseksualność jako tematyczny punkt wyjściowy

O ogólnie uznaną definicję powieści gejowskiej jest trudno, nawet jeżeli występowanie homoseksualnego mężczyzny jako bohatera podawane jest jako element wspólny. Ale nawet fakt występowania homoseksualnego bohatera nie stwarza z danego utworu powieści gejowskiej. Nawiązując do powyższego opisu płaszczyzn tematycznych i ich możliwych manifestacji, jest tak, że istnienie kontekstu homoseksualności, który jest usytuowany tematycznie na własnej dla siebie płaszczyźnie, jest najważniejszym punktem wyjściowym dla zdefiniowania powieści gejowskiej. Ale tak samo jak istnienie homoseksualnego bohatera, tak samo występowanie kontekstu homoseksualnego jest wprawdzie warunkiem wyjściowym, ale same z siebie też jeszcze nie stwarza z utworu powieści gejowskiej.

Homoseksualność jako kontekst centralny

Warunkiem zdefiniowania powieści jako gejowska jest usytuowanie konstelacyjne kontekstu homoseksualności jako punkt centralny utworu. Innymi słowy, kontekst homoseksualności w ogóle, lub homoseksualności bohaterów w szczególności, musi być – mówiąc przenośnie – jak tło obrazu, na którym wszystkie namalowane elementy to pozostałe tematy utworu.

Zatem homoseksualność bohatera powieści jest wprawdzie sama w sobie tylko jednym kontekstem z tylko jednej płaszczyzny, mianowicie orientacji seksualnej, ale ten kontekst musi być punktem odniesienia dla przedstawienia cech psychicznych postaci i całej fabuły utworu, by można ten utwór zdefiniować jako powieść gejowską.

Relacja homoseksualności z pozostałymi tematami

Homoseksualność bohatera jako kontekst centralny – innymi słowy centralność tematyczna jego orientacji seksualnej – ma wpływ na wszystkie inne tematy powieści. Wpływ ten nie manifestuje się jednak poprzez stwarzanie sztucznych kontekstów jak „gejowskie podejście do tematu śmierć partnera” lub „myślenie o średniowieczu jak osoba homoseksualna”, dlatego że ani śmierć partnera ani średniowiecze nie ulegają w swojej postaci wpływom związanym z orientacją seksualną pojedynczych osób.

Wpływ kontekstu homoseksualności indywidualnego bohatera objawia się jednak wśród konstelacji zbudowanej ze wszystkich tematyzowanych kontekstów danej powieści. Kontekst homoseksualny jest zatem w powieści gejowskiej tematem, który łączy się z każdym innym tematem tejże powieści z pozycji centralnej, łącząc też w ten sposób wszystkie konteksty ze sobą.

Dla przykładu, śmierć partnera to śmierć osoby, z którą bohater żył w homoseksualnym związku partnerskim (homoseksualność + partnerstwo + śmierć). Fakt życia w homoseksualnym związku partnerskim był też związany z konfrontacją np. najbliższej rodziny lub współpracowników lub społeczności lokalnej z tematem homoseksualizmu (homoseksualność + coming out + rodzina + zatrudnienie + otoczenie + kultura).

Podobnie fakt związku dwojga mężczyzn był np. na płaszczyźnie socjologiczno-środowiskowej związany z kontekstem światka gejowskiego, z relacjami z rodzeństwem zmarłego partnera, z heteroseksualnym kręgiem przyjaciół obojga, jak i z karierą zawodową partnera w tzw. klasie intellektualistów (homoseksualność + środowisko gejowskie + rodzeństwo + krąg heteroseksualnych przyjaciół + środowisko intelektualne + zawód).

Zatem powieść gejowska kreuje konstelację tematyczną, w której kontekst homoseksualności jest klamrą spinającą całą fabułę i jednocześnie dającą uzasadnienie dla przedstawienia wszystkich innych tematów właśnie w tymże kontekście homoseksualności.

Kontekst centralny a kontekst główny

Centralny kontekst homoseksualności nie musi być nawet kontekstem głównym, czyli wątkiem, któremu poświęcona jest większość fabuły, żeby spełniać zadanie klamry tematycznej, i w ten sposób konstytuować utwór jako powieść gejowską. Dlatego, że kontekst homoseksualny odnosi się do orientacji i praktyk seksualnych, czyli jest tylko w gejowskich powieściach erotycznych i pornograficznych tematem głównym. W pozostałych rodzajach powieści gejowskich kontekst homoseksualny pozostaje wprawdzie centralną klamrą tematyczną, ale nie jest kontekstem głównym. Odróżnianie kontekstu centralnego homoseksualności (tematu klamry) od kontekstu głównego o innej tematyce (głównego tematu fabuły) jest zatem kluczem do zrozumienia istoty każdej powieści gejowskiej.

Polskie powieści

Wiosna polskiej literatury gejowskiej

Powieść gejowska to jeden z najnowszych podgatunków względnie nurtów tematyczno-stylistycznych polskiej literatury narracyjnej. Kinga Dunin scharakteryzowała w 2005 roku w Gazecie Wyborczej klimat recenzji i omówień książek z tematyką homoseksualną^[3].

Zwraca ona uwagę na moment przesilenia tematyki homoseksualnej w polskiej kulturze w ostatnim dziesięcioleciu, i odzwierciedlającej go literaturze, będący znakiem przechodzenia tej tematyki z obszaru tabu do obszaru świadomości społecznej. Z jednej strony, towarzyszący tej zmianie klimat skandalu, ukazuje istniejące jeszcze duże opory społeczne, z drugiej strony klimat mody na tematykę homoseksualną odzwierciedla dynamikę dążności do ujawniania się pisarzy jako osoby homoseksualne i ich powieści jako literatura gejowska.

Pierwszym widocznym wynikiem tegoż przesilenia jest etykietowanie powieści jako gejowskie, czyli legitymizacji tego nurtu w literaturze, co do niedawna było konsekwentnie pomijane przez krytykę, choć takie powieści były zarówno pisane przez Polaków już od czasu Młodej Polski, jak i licznie tłumaczone na język polski w latach 80 i 90. Dunin podkreśla również sprzyjający temu uświadomieniu wpływ coming outu polskich pisarzy, jak i jawne istnienie społeczności gejowskiej otwarcie utożsamiającej się z tematyką homoseksualizmu i z nurtem gejowskim w literaturze.

Lista polskich powieści (wybrane tytuły)

• Rudolf (1980) Mariana Pankowskiego
• Zbrodnia i... (1988) Jerzego Nasierowskiego
• Lubiewo (2004) Michała Witkowskiego
• Trzech panów w łóżku, nie licząc kota. Romans pasywny (2005) Bartosza Żurawieckiego
• Berek (2007) Marcina Szczygielskiego
• Ja, czyli 66 moich miłości (2007) Bartosza Żurawieckiego
• New Romantic (2007) Michała Zygmunta
• Tęczowy Koliber na Tyłku (2007) Szymona Niemca
• Zatoka Ostów (2008) Tadeusza Olszewskiego
• Bierki (2010) Marcina Szczygielskiego
• Lata walk ulicznych (2010) Michała Zygmunta^[4]
• Kochanek Czerwonej Gwiazdy (2011) Witolda Jabłońskiego^[5]
• Miłość jest, ale źle zrobiona, bo w różu (2011) Adama Mikołaja Zdeba
• Nieobecni (2011) Bartosza Żurawieckiego
• Siedem szklanek (2011) Magdaleny Zych^[6][7]
• Gej w wielkim mieście (2011) Mikołaja Milcke^[8]
• XXL (2012) Jacek Melchior^[9]
• Koniec gry (2012) Anna Onichimowska
• Chyba strzelę focha! (2013) Mikołaja Milcke^[10]
• Rówieśnik komputera (2013) Alana Bieleckiego^[11]
• Różowe kartoteki (2015) Mikołaja Milcke^[12]
• Fanfik (2016) Natalii Osińskiej ^[13]
• Slash (2017) Natalii Osińskiej ^[14]
• Nie w moim typie (2019) Mikołaj Milcke^[15]
• Trzy po trzy (2019) Mikołaj Milcke^[16]

Powieści w polskim przekładzie

Powieści nagrodzone

Biorąc pod uwagę międzynarodowe nagrody honorujące twórczość literacką tematyzującą homoseksualizm mężczyzn, znajdziemy w polskim przekładzie powieść Mistrz (The Master) irlandzkiego pisarza Colm´a Tóibín´a, opartą na życiu Henry´ego James´a, która to powieść zdobyła pierwsze miejsce w kategorii narracja o homoseksualizmie mężczyzn (gay men´s fiction) nagrody Lambda Literary Award^[17] – najbardziej uznanej nagrody dla literatury LGBT w krajach angielskojęzycznych – w roku 2004. Pierwsze miejsce Mistrz zdobył również w irlandzkiej nagrodzie International IMPAC Dublin Literary Award^[18] honorującej literaturę narracyjną angielskojęzyczną lub dostępną w angielskim przekładzie z całego świata. Mistrz dostał się w 2004 roku również do ścisłego finału (short list) najbardziej prestiżowej nagrody literackiej krajów angielskojęzycznych, czyli Nagrody Bookera przyznawanej w Wielkiej Brytanii.

W tym samym roku (2004), w którym Mistrz dostał się do ścisłego finału (short list) Nagrody Bookera, pierwsze miejsce – po raz pierwszy w historii tej nagrody – zdobyła inna powieść gejowska, mianowicie Linia piękna (The Line of Beauty) Alana Hollinghursta. Powieść ta jest dotychczas najwyżej uhonorowaną powieścią gejowską w historii literatury^[19][20]. Inną, również gejowską powieścią Hollinghurst´a w polskim przekładzie jest Klub Koryncki (The Swimming Pool Library), o którym Edmund White – inny ceniony pisarz powieści gejowskich – w roku 1988 napisał w Sunday Times surely the best book about gay life yet written by an English author. Również gejowska powieść Spadająca gwiazda (The Folding Star) Hollinghursta, która dostała się do ścisłej czołówki (short list) Nagrody Bookera w 1994 roku, jest dostępna w polskim przekładzie.

Lista powieści w polskim przekładzie (wybór)

• Immoralista (L’Immoraliste – 1902), André Gide
• Śmierć w Wenecji (Der Tod in Venedig – 1912), Thomas Mann
• Querelle z Brestu (Querelle de Brest – 1947), Jean Genet
• Nie oglądaj się w stronę Sodomy (The City And The Pillar – 1948), Gore Vidal
• Inne głosy, inne ściany (Other Voices, Other Rooms – 1948), Truman Capote
• Mój Giovanni (Giovanni´s Room – 1956), James Baldwin
• Maurycy (Maurice – 1971), E.M. Forster
• Pocałunek kobiety-pająka (El beso de la mujer araña – 1976), Manuel Puig (zekranizowana tym samym tytułem)
• Zuch (A Boy’s Own Story – 1982) (część pierwsza trylogii), Edmund White
• Jim w lustrze (1985), Inger Edelfeldt
• Zapomniany język żurawi (The Lost Language of Cranes – 1986), David Leavitt
• Miłość i śmierć na Long Island (Love and Death on Long Island – 1990), Gilbert Adair
• Klub Koryncki (The Swimming Pool Library – 1993), Alan Hollinghurst
• Celibat (The Celibate – 1993), Michael Arditti
• Ceremonie żałobne (1995), Jean Genet
• Spadająca gwiazda (The Folding Star – 1998), Alan Hollinghurst
• Środek świata (Die Mitte der Welt – 1998), Andreas Steinhöfel
• Nocny słuchacz (The Night Listener – 2000), Armistead Maupin^[21]
• Linia piękna (The Line of Beauty – 2005), Alan Hollinghurst
• Kelner doskonały (2009) (Ein perfekter Kellner – 2006), Alain Claude Sulzer
• Ciotka Farhuma nie była dziwką (2002), Josi Awni-Lewi
• Spragniony (2005), Augusten Burroughs
• Kamienna łódź (2008), Andrew Solomon
• Lemon (2010), Alexander Haus
• Samotny mężczyzna (2010), Christopher Isherwood
• Porozmawiaj ze mną (2010), Eduardo Mendicutti
• Człowiek, który pokochał Yngvego (2011), Tore Rengberg
• Obce dziecko (2012), Alan Hollinghurst
• Hotel de Dream (2012), Edmund White
• Zmyślone życie Siergieja Nabokova (2013), Paul Russell
• Złote okulary (2014), Giorgio Bassani

Lista powieści z pobocznym wątkiem gejowskim (wybór)

• Bractwo (The Brethren), John Grisham
• Inny kraj (Another Country), James Baldwin
• Portret Doriana Graya (The Picture of Dorian Gray), Oscar Wilde
• Przetrzymać tę miłość (Enduring Love), Ian McEwan (zekranizowana w 2004 pod tytułem Przetrzymać tę miłość)
• The Blackwater Lightship (1999), Colm Tóibín
• Toksyczne związki rodzaju męskiego, Maira Papathanasopulu
• Trans-Atlantyk, Witold Gombrowicz
• Dom na krańcu świata (A Home at the End of the World), Michael Cunningham
• Z ciała i z duszy (Flesh and Blood), Michael Cunningham^[22]
• Drobny kłopot, Mark Haddon
• Senność, Wojciech Kuczok
• Kopalnia piasku, Paweł Góral
• Krwawy umysł, Adrian Zawadzki^[23]

Zobacz też

• literatura gejowska i lesbijska
• motywy LGBT w literaturze
• queer theory

Przypisy