Powstanie listopadowe na ziemiach zabranych

Emilia Plater na czele kosynierów w 1831 na obrazie Jana Rosena
Ziemie zaboru rosyjskiego w 1821: Królestwo Polskie (kongresowe) i ziemie zabrane na tle granic Rzeczypospolitej z 1772
Symbol powstania listopadowego, Orzeł Biały i Pogoń Litewska
Karol Teofil Załuski, naczelnik sił zbrojnych powstania litewskiego
Generał Henryk Dembiński wraz z partyzantami litewskimi podczas powstania listopadowego
Bitwa pod Mariampolem stoczona przez polskie partie powstańcze w kwietniu 1831 podczas powstania listopadowego

Powstanie listopadowe na ziemiach zabranych (także powstanie listopadowe na Litwie, Żmudzi i Rusi Białej) – walki regularnych formacji Wojska Polskiego i polskich partii powstańczych jakie miały miejsce w czasie powstania listopadowego na obszarze północno-zachodniej części ziem zabranych.

Tło

Po wybuchu powstania w Królestwie Kongresowym, Rosjanie postanowili je odciąć od potencjalnego zaplecza powstańczego na ziemiach zabranych, wcielonych bezpośrednio do Imperium Rosyjskiego. 1 grudnia 1830 władze rosyjskie wprowadziły stan wojenny w guberni wileńskiej, grodzieńskiej, mińskiej i w obwodzie białostockim, aresztując potencjalnych przywódców insurekcji. Obszary te podporządkowano głównodowodzącemu wojsk rosyjskich feldmarszałkowi Iwanowi Dybiczowi Zabałkańskiemu. Skonfiskowano broń pozostającą w rękach prywatnych, uwięziono i zesłano na Syberię podejrzanych o przygotowywanie wystąpień zbrojnych.

Już w grudniu 1830 opinia publiczna bezskutecznie domagała się od dyktatora generała Józefa Chłopickiego wkroczenia z wojskiem na Litwę, by w ten sposób sparaliżować działania zaczepne wojsk rosyjskich w Królestwie. Chłopicki stracił tym samym możliwość rozbicia VI Korpusu generała Grigorija Rosena. Podstawą operacyjną wojsk rosyjskich rzuconych przeciwko Królestwu była linia GrodnoBiałystokBrześć.

Na początku 1831 na Litwie rozpoczęto w poszczególnych powiatach przygotowania do wybuchu powstania. W Wilnie powołano tak zwany Komitet Główny zwany także Rządem Polskim Tymczasowym na Litwie, Centralnym Komitetem Wileńskim lub Najwyższym Komitetem, który starał się utrzymywać kontakty z władzami powstańczymi w Warszawie i tworzącymi się tajnymi komitetami powiatowymi. W jego skład weszli: Antoni Gorecki, Stanisław Szumski, Ludwik Zambrzycki, Edward Römer, Justyn Hrebnicki, Michał Baliński i Leon Rogalski.

Sejm powstańczy wyrażał pragnienie przyłączenia do Królestwa ziem przedrozbiorowych, zagarniętych przez Rosję. Po przyjęciu 25 stycznia 1831 uchwały o detronizacji cesarza Mikołaja I z tronu polskiego Sejm wydał odezwę do mieszkańców ziem zabranych, która głosiła między innymi: Bracia Litwini, Wołynia, Ukrainy i Podola! Wy którzy jesteście z nami, bierzcie za oręż, który wam podajemy. Z polecenia naszego twórzcie bratnie hufce i spieszcie z nami do ziem waszych, ażeby ujarzmionych ziomków wyswobodzić[1].19 maja 1831 Sejm podjął uchwałę O reprezentacji Litwy i Rusi, mocą której przyznał reprezentację parlamentarną mieszkańcom ziem zabranych.

Wybuch

Na Żmudzi po ogłoszeniu 9 lutego 1831 ukazu o poborze rekruta wybuchło wrzenie wśród chłopstwa. Mężczyźni masowo ukrywali się w lasach, gdzie rozpoczynano tworzenie powstańczych oddziałów zbrojnych. W Sałantach i Ginteliszkach miały miejsca pierwsze wystąpienia ludowe. 26 marca powstańcy opanowali Rosienie, 28 marca Telsze, Szawle i Poniewież, 2 kwietnia Janów, 7 kwietnia Wiłkomierz. Rozbrajano rosyjskie garnizony, tworzono własne struktury administracji, rozpisywano pobór jednego piechura z dwóch dymów i jednego kawalerzysty z dziesięciu dymów. W Rosieniach powołano Rząd Tymczasowy, na którego czele stanęli: Juliusz Gruszewski, Józef Rymkiewicz i Ignacy Staniewicz. Ezechiel Staniewicz został naczelnikiem powiatu rosieńskiego.

W powiecie upickim powołano Rząd Tymczasowy w Poniewieżu. W powiecie wiłkomierskim operowały oddziały powstańcze Michała Lisieckiego, Ferdynanda Grotkowskiego, Jana Horodeńskiego, Cezarego i Emilii Platerów. W powiecie kowieńskim na czele powstania stanął Maurycy Prozor. W kwietniu 1831 Rosjanie przeprowadzili brutalną pacyfikację Kowieńszczyzny, paląc żywcem zamkniętych w domach miejscowych rolników. 29 kwietnia oddział Prozora stoczył zaciętą bitwę pod Kiejdanami.

W powiecie święciańskim powstał Tymczasowy Rząd Powstańczy pod przewodnictwem Wincentego Bortkiewicza.

Powstanie ogarnęło także powiat wileński. 4 kwietnia powstała Oszmiana, 11 kwietnia Święciany, poruszył się powiat brasławski. 14 kwietnia wojska rosyjskie pod dowództwem generała Macieja Chrapowickiego dokonały rzezi cywilnej ludności Oszmiany. W guberni mińskiej powstał powiat dziśnieński, a powstańcom udało się przejściowo zająć Wilejkę.

W guberni grodzieńskiej ośrodkiem koncentracji sił powstańczych była Puszcza Białowieska, gdzie przechwytywano znaczne i silnie eskortowane transporty wojsk rosyjskich.

Naczelnikiem sił zbrojnych powstania litewskiego wybrano Karola Teofila Załuskiego, który na czele 7 tysięcy ludzi skoncentrowanych w okolicach Wilna w dniach 17–18 kwietnia przeprowadził nieudany szturm miasta.

W maju oddział Onufrego Jacewicza stoczył przegraną bitwę pod Połągą. Opanowanie tego miasta mogłoby zapewnić powstańcom dostęp do Morza Bałtyckiego, którędy miał przybyć transport broni, zakupionej w Wielkiej Brytanii.

Oddziały powstańcze porzuciwszy zamiary opanowania głównych centrów komunikacyjnych, przeszły do działań typowo partyzanckich, nękając wojska rosyjskie.

Znaczenie strategiczne

Opanowanie Żmudzi przecięło armii rosyjskiej drogi z Petersburga do Tylży i z Dyneburga do Kowna, będące liniami zaopatrzenia dla zgrupowania Dybicza. Na początku kwietnia utworzono wzmocnioną posiłkami pochodzącymi z głębi Rosji Armię Rezerwową hrabiego Piotra Aleksandrowicza Tołstoja. Dybicz, by zabezpieczyć swoje tyły, zmuszony został do przerzucenia około 30 tysięcy żołnierzy dla związania partyzantki litewskiej. W dodatku pozbawiony został posiłków, ponieważ trzecie bataliony korpusów armii czynnej weszły w skład Armii Rezerwowej Tołstoja. Powstanie litewskie odcięło także zaopatrzenie dla wojsk Dybicza, które zmuszone zostały do aprowizacji na terenie Królestwa, co uniemożliwiało ich koncentrację w jednym miejscu. W ten sposób powstańcy litewscy, wiążąc część sił wroga i pogarszając jego położenie, doprowadzili do równowagi sił w Królestwie.

Wkroczenie wojsk polskich z Królestwa

W nocy z 9 na 10 maja na Grodzieńszczyznę wkroczył korpus generała Dezyderego Chłapowskiego w kierunku na Lidę i 6 czerwca połączył się z oddziałem powstańców powiatu trockiego. Po rozbiciu wojsk powstańczych w bitwie pod Ostrołęką strona polska utraciła inicjatywę strategiczną. Wkroczenie na Litwę korpusu generała Antoniego Giełguda miało być pozorowanym działaniem zaczepnym. Siły Giełguda stanowiło 12 tysięcy żołnierzy i 26 dział, w tym 10 ciężkich dział pozycyjnych. Po pobiciu Rosjan w bitwie pod Rajgrodem miał on otwartą drogę na Wilno. Połączywszy swe siły z Chłapowskim, Giełgud 19 czerwca podjął nieudaną próbę zdobycia Wilna. Oddziały polskie zmuszone zostały do przebijania się przez Kowno na Żmudź.

Upadek

Z niezdobytego Wilna wojska rosyjskie przeprowadzały wypady, oczyszczając z powstańców główne szlaki komunikacyjne. Stopniowo likwidowały także ogniska oporu.

9 lipca regularne oddziały Wojska Polskiego podzieliły się na trzy operujące oddzielnie korpusy. W połowie lipca korpus generała Chłapowskiego (dowodzony przez generała Giełguda) i korpus generała Franciszka Rohlanda zmuszone zostały do przekroczenia granicy Królestwa Prus. W sumie granicę przeszło 15 tysięcy żołnierzy regularnej armii z pełnym uzbrojeniem i wyposażeniem. Jedynie korpus generała Henryka Dembińskiego uniknął rosyjskiej obławy i przebił się do Królestwa. Oddziały powstańcze utrzymały się jeszcze w Puszczy Nalibockiej i w oszmiańskiem. Do listopada 1831 wytrwał oddział Marcelego Szymańskiego.

Represje

Rosyjskie władze wojskowe z całą bezwzględnością zwalczały partyzantkę litewską. Oficerów wziętych z bronią w ręku rozstrzeliwano, a szlachtę oddawano pod sądy wojenne i skazywano na konfiskatę majątków i zesłanie. Na ich miejsce sprowadzano kolonistów z Rosji. Chłopów karano chłostą, zsyłano do batalionów syberyjskich, wsie sprzyjające powstańcom palono. Przy poparciu rządu starowierzy napadali na dwory i rabowali je. Władzom pomagała także ludność żydowska. Poza tym zamykano klasztory (na przykład Bernardynów w Witebsku, Kanoników Laterańskich w Krzemienicy, Dominikanów w Grodnie, w Mińsku, w Smolanach, Dudakowiczach, Misjonarzy w Łyskowie i Śmiłowiczach, Karmelitów w Białyniczach i Grodnie) i kościoły (na przykład kościół Trójcy Świętej w Witebsku), wiele z nich zamieniając na cerkwie i przebudowując w stylu moskiewskim. Aby kraj jeszcze bardziej ujednolicić z Rosją, zlikwidowano odrębne prawodawstwo, znosząc w 1840 Statut Litewski.

W 1839 na synodzie połockim unieważniono postanowienia unii brzeskiej, a wszystkie parafie i diecezje cerkwi greckokatolickiej znajdujące się na terenie zaboru rosyjskiego (z wyjątkiem Królestwa Kongresowego) wcielono do struktur Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej.

Zobacz też

Przypisy

  1. Joachim Lelewel: Polska, dzieje i rzeczy jej, Poznań 1864, t. XX, s. 76.

Bibliografia

Media użyte na tej stronie

Lithuanian partisans unite with General Henryk Dembiński.PNG
Lithuanian partisans unite with General Henryk Dembiński
Karol Załuski.PNG
Karol Załuski
Michał Elwiro Andriolli - Walka powstańcza.jpg
Scena z powstania listopadowego na Litwie (Emilia Plater)
November Uprising.svg
Coat of arms November Uprising
Battle of Marijampolė 1831.PNG
Battle of Marijampolė 1831
Russian Partition in 1821.png
Autor: Mathiasrex, Maciej Szczepańczyk, based on layers of user:Poznaniak, Licencja: CC BY-SA 4.0
Russian Partition in 1821