Preskryptywizm (językoznawstwo)

Preskryptywizm (łac. praescribere „przepisywać, ordynować”; także: normatywizm[1]) – dążność do formułowania norm i innych wzorców posługiwania się językiem naturalnym, z zamiarem wywarcia wpływu na jego użytkowników, aby trzymali się proponowanych środków[1][2][3]. Zasady te mogą regulować aspekty języka takie jak wymowa, fleksja, leksyka, semantyka, składnia i frazeologia, a także konwencje zewnętrznojęzykowe takie jak ortografia i interpunkcja[4]. Z pojęciem preskryptywizmu powiązane są normatywne koncepcje błędu i poprawności językowej[5].

Podejście preskryptywne jest stawiane w opozycji do deskryptywizmu[6], czyli postawy wystrzegającej się sądów normatywnych na rzecz neutralnego opisu rzeczywistości, przyjmowanej we współczesnym językoznawstwie akademickim za fundament analizy gramatycznej[7]. Praktyki normatywne swoje zastosowanie znajdują natomiast w edukacji i działalności wydawniczej[8][9]. Ponadto stanowią istotną część potocznych postaw językowych[3].

Skrajną formą preskryptywizmu jest puryzm językowy[10][11].

Pojęcie preskryptywizmu

Określenie „preskryptywizm” jest powiązane ze słowem „preskryptywny” (nakazowy), którego pierwsze użycie jako terminu lingwistycznego odnotowano w pracy Essentials of English Grammar (1933) autorstwa Ottona Jespersena[3]. Termin „preskryptywizm” pojawił się po raz pierwszy w artykule Prescriptivism and Linguistics in English Teaching (1954) autorstwa Archibalda A. Hilla[3]. Sam normatywizm, jako zjawisko socjolingwistyczne i socjopsychologiczne, był obecny znacznie dawniej, również w świecie antycznym i średniowieczu[3].

Koncepcja językoznawstwa normatywnego rozkwitła w wiekach XVIII i XIX na gruncie angielskim, kiedy to stosowaniu „poprawnej” mowy przypisywano szczególne znaczenie, traktując tę umiejętność jako wskaźnik statusu społecznego[3]. Pojęcie preskryptywizmu jest zbliżone do koncepcji puryzmu (która przeważnie jest odnoszona do rugowania zapożyczeń, wpływów obcych[12]), ale przypisuje się mu szerszy charakter[3]. Puryzm bywa opisywany jako jeden z aspektów preskryptywizmu[3]. Zarówno puryzm, jak i preskryptywizm mają na celu przeciwdziałanie odczuwanej degradacji języka[3]. Termin „kultura języka” bywa rozumiany jako eufemistyczne określenie na preskryptywizm[13].

Sam termin „preskryptywizm” bywa odbierany negatywnie oraz kojarzony z próbami sankcjonowania i dyktowania jednolitej normy językowej[14], poglądami konserwatywnymi[15], uprzedzeniami społecznymi[16], a także kreowaniem sztucznych barier komunikacyjnych[13].

Zastosowanie preskrypcji

Pojęcia preskrypcji i preskryptywizmu obejmują szeroki zakres praktyk i zjawisk normatywnych zachodzących w kontekście języka ludzkiego[17], odnoszonych przede wszystkim do jego instytucjonalnej regulacji i standaryzacji. Normatywizm jest uwarunkowany powstawaniem państw narodowych i kształtowaniem się języków standardowych, postrzeganych jako symbole jedności narodowej[18][19], czy też dążeniami regularyzacyjnymi wynikającymi z rozwoju techniki i piśmienności[12]

Preskrypcja lingwistyczna bywa klasyfikowana jako końcowy etap standaryzacji języka (taką koncepcję zaproponowali Lesley i James Milroyowie)[20]. Odbywa się ona w otoczeniu kulturowym i jest umotywowana politycznie. Można ją postrzegać jako formę postępu społecznego i pielęgnacji kultury. Kulturę uważa się za główną siłę w rozwoju języka standardowego, a kraje zróżnicowane językowo często promują standaryzację i nawołują do przestrzegania stanowionych norm preskryptywnych[20]. Istnienie ustabilizowanego standardu i ortografii może przydawać językowi większego prestiżu społecznego oraz poważania jako „prawdziwa”, pełnoprawna forma mowy[21], służąc również podkreśleniu solidarności narodowej jego użytkowników[12]. Ponadto interwencje normatywne mogą być umotywowane odczuwaną analogią między porządkiem języka a ładem społecznym – standaryzowanie języka bywa postrzegane jako symboliczny sposób porządkowania świata[22].

Każda mowa wykazuje pewne zróżnicowanie na płaszczyźnie geograficznej, socjalnej, a także jednostkowej[23]. Zwolennicy normatywizmu wychodzą z założenia, że dla efektywnego porozumiewania się w szerokim spektrum domen komunikacyjnych, pozbawionego nieporozumień i nieścisłości, potrzebne jest wykształcenie i uregulowanie konwencjonalnego standardu językowego. Jako że jednak język podlega ciągłym zmianom i przeobrażeniom, częstym przedmiotem sporów staje się kwestia tego, które środki powinny być uznawane za część ogólnonarodowej normy. Preskryptywiści stawiają sobie za zadanie nakreślenie i popularyzację pewnych wzorców posługiwania się językiem[24]. W drodze ustalania standardu językowego dochodzi przeważnie do priorytetyzacji praktyki językowej kojarzonej z wpływowymi lub wysokimi warstwami społeczeństwa[23] przy jednoczesnym osłabieniu pozycji kodów pospolitych[12].

Do celów preskrypcji lingwistycznej należy m.in. formułowanie i promowanie zasad języka standardowego w kontekstach edukacyjnych czy też omawianie zagadnień stylistycznych[25], a także ustanawianie fachowej terminologii[26]. Jej praktyczne zastosowanie odnajduje się również w glottodydaktyce, czyli nauczaniu języków, które z założenia wykazuje charakter normatywny – wiąże się bowiem z instruowaniem ludzi, jak powinni mówić, na podstawie wcześniej sporządzonej dokumentacji[27][28]. W praktyce jako publikacje normatywne traktuje się również niektóre wydawnictwa o charakterze opisowym, w wyniku czego stają się one autorytatywnymi źródłami dla rozstrzygania kwestii poprawnościowych[29]. Pewne postawy normatywne spotyka się także w społeczeństwach pozbawionych formalnie sterowanej standaryzacji, gdzie mogą wystąpić np. w postaci spontanicznych sądów na temat obcych lub innowacyjnych form mowy[30].

Preskrypcji bywa przypisywana ważna rola w ułatwianiu komunikacji międzyregionalnej – pozwala ona użytkownikom różnych od siebie dialektów komunikować się w standardzie językowym, szerzej zrozumiałym niż lokalne odmiany języka. O ile taka mowa pomocnicza może uformować się samoistnie, bez świadomych interwencji, chęć jej formalnego regulowania i nauczania jest powszechna w większości części świata[31]. Formy preskrypcji funkcjonują również w działalności wydawniczej, gdzie zachodzi potrzeba ustanowienia konwencjonalnych przepisów, rządzących np. formatem i stylem publikacji[32]. Pisarze i inni autorzy zaś często przywiązują wagę do przestrzegania norm preskryptywnych, chcąc uczynić przekaz bardziej przejrzystym i zrozumiałym dla szerokiego grona odbiorców[31]. Ponadto stabilność języka na przestrzeni wieków ma pozwalać lepiej rozumieć teksty z minionych epok. Interwencje preskryptywne bywają również umotywowane chęcią przeciwdziałania kształtującym się zmianom językowym, przybierając niekiedy postać tradycjonalizmu[33].

Preskryptywizm, choć kojarzony popularnie z lingwistyką, nie spotyka się w językoznawstwie z szeroką akceptacją[34][35], zwłaszcza w kręgach zachodnich[36]. Był jednak obecny w dawnych pracach z dziedziny gramatyki[37] (por. gramatyka tradycyjna) i jest nadal praktykowany przez część językoznawców, m.in. w szeroko pojętym regionie Europy Wschodniej[38], gdzie czyni się to w ramach dyscypliny zwanej kulturą języka[39]. Do przejawów preskryptywnego podejścia do języka można zaliczyć m.in. poradnictwo językowe[40].

Źródła autorytatywne

Preskrypcja zakłada istnienie autorytatywnych źródeł wydających zalecenia normatywne, szanowanych przez znaczącą część pisarzy i innych użytkowników języka. W przypadku języka angielskiego za takie źródła uchodzą zwykle książki różnych autorytetów – nie istnieje bowiem rada zajmująca się regulacją tego języka[41]. Przez większą część XX wieku poradnik Modern English Usage autorstwa H.W. Fowlera był uważany za wyznacznik standardowej angielszczyzny brytyjskiej[42]; na gruncie amerykańskim podobne uznanie przypisuje się publikacji The Elements of Style autorstwa Williama Strunka i E.B. White’a[43]. Wydawnictwo Duden (zapoczątkowane w 1880[44]) pełni podobną rolę w przypadku języka niemieckiego[45]. Mimo że leksykografowie często uznają swoją pracę za czysto opisową, również słowniki bywają traktowane jako źródła normatywne[29]. W potocznym obiegu pokutuje przekonanie, jakoby opisy lingwistyczne (słowniki i podręczniki gramatyczne) definiowały „poprawny” kształt języka[46].

Na gruncie polskim preskryptywne podejście do języka reprezentują m.in. tacy poloniści, jak Jan Miodek, Jerzy Bralczyk i Mirosław Bańko[47][48].

Formalna regulacja

W niektórych miejscach świata preskrypcję lingwistyczną prowadzą autorytatywne gremia. Sztandarowym przykładem takiej instytucji jest paryska Akademia Francuska, która formułuje porady w zakresie posługiwania się językiem francuskim[49]. Jej zalecenia są pozbawione mocy prawnej[49], ale gremium to cieszy się pewnym poważaniem społecznym[50]. W Niemczech i Holandii ostatnie reformy pisowni, takie jak niemiecka z 1996, zostały opracowane przez zespoły specjalistów na zlecenie poszczególnych rządów, a następnie wdrożone w formie uchwał. Niektóre z nich spotkały się z silnym sprzeciwem[51][46].

Przykłady narodowych instytucji i inicjatyw preskryptywnych:

  • afrikaans: Taalkommissie („Komisja Językowa”) odpowiada za redagowanie publikacji Afrikaanse woordelys en spelreëls („Spis słów i reguły pisowni języka afrikaans”), funkcjonującej jako źródło skodyfikowanych norm słownikowych i ortograficznych. Wydawnictwo tworzą trzy składniki: sekcja ze sformułowanymi przepisami pisowni, obszerny wykaz słów (w tym nowych elementów wyrazowych) oraz sekcja ze sformułowanymi zasadami tworzenia skrótów. Opis jest nastawiony normatywnie, ale uwzględnia sytuację socjolingwistyczną panującą w Południowej Afryce[52].
  • albański: Sekcja Nauk Społecznych i Albanologicznych przy Albańskiej Akademii Nauk reguluje normy albańskiego języka standardowego[53].
  • francuski: paryska Akademia Francuska zajmuje się redagowaniem słowników języka francuskiego oraz formułowaniem oficjalnych przepisów leksykalnych i gramatycznych. Szczególnie istotna jest rola tego gremium jako popularyzatora neologizmów, rodzimych zamienników dla anglicyzmów i innych zapożyczeń. Działalność Akademii wynika z przekonania, że język francuski wymaga ochrony przed narastającym wpływem angielszczyny. Zalecenia tejże rady są jednak pozbawione mocy prawnej, a francuskie instytucje rządowe, media i system kształcenia często nie przestrzegają wydawanych przez nią porad[49].
  • francuski: instytucja Office québécois de la langue française w prowincji Quebec stoi na straży jakości pisanych i mówionych przejawów językowych. Jej pierwotnym celem było ustalanie kształtu języka standardowego oraz promowanie go w sferze publicznej. Współcześnie działalność tego gremium koncentruje się na ustalaniu terminologii[54].
  • hiszpański: Hiszpańska Akademia Królewska odpowiada za ustalanie ogólnego bądź standardowego języka hiszpańskego. Wydaje słowniki i popularyzuje wiadomości z zakresu języka hiszpańskiego, zwłaszcza kastylijskiego[55].
  • indonezyjski: instytucja Badan Pengembangan dan Pembinaan Bahasa zajmuje się kultywacją indonezyjskiego języka literackiego, za pośrednictwem mediów i systemu edukacji. Wypracowuje także strategie w kwestii reagowania na wpływy obce. Indonezyjski standard językowy nie jest jednak dla nikogo mową ojczystą, a jego zakres funkcjonowania ogranicza się do kontekstów formalnych[56].
  • niderlandzki: Unia Języka Niderlandzkiego zajmuje się regulowaniem ortografii niderlandzkiej. Ustalane przez nią reguły są aprobowane przez wszelkie organy rządowe i instytucje edukacyjne w Holandii[57]. Flamandzka prasa i inne media również przestrzegają zasad proponowanych przez to gremium. Holenderskie media kierują się często inną wersją ortografii, proponowaną przez stowarzyszenie Genootschap Onze Taal[57].
  • polski: Rada Języka Polskiego odpowiedzialna jest za popularyzację wiedzy o języku polskim oraz formułowanie norm językowych i ortograficznych[58]. Polska polityka preskryptywna uznaje dwa poziomy normatywne w ramach polszczyzny kulturalnej (standardowej): normę wzorcową, czyli zbiór tradycjonalistycznych zasad dotyczących języka pisanego i użytku publicznego, oraz normę użytkową, mającą charakter bardziej liberalny, szerzej akceptującą zapożyczenia i odstępstwa od tradycyjnej praktyki językowej[59][60]. Według polskiego ujęcia norma użytkowa obejmuje również pewne elementy językowe o charakterze regionalnym, o ile funkcjonują one w mowie ludzi wykształconych[61]. W popularnym postrzeganiu polszczyzna standardowa jest kojarzona z poprawnością, przestrzeganiem zasad i wyższym stopniem inteligencji, a osoby posługujące się formami niestandardowymi bywają obiektem stygmatyzacji i odrzucenia społecznego[62].
  • rosyjski: Związek Pisarzy ZSRR posłużył się preskrypcją lingwistyczną w celu ustanowienia standardu języka rosyjskiego w okresie ZSRR.
  • rumuński: Akademia Rumuńska odpowiedzialna jest za regulowanie standardowego języka rumuńskiego; jej uchwały i zalecenia są uznawane przez państwo rumuńskie i inne podmioty, w których język rumuński jest objęty statusem oficjalnym (np. w Unii Europejskiej i serbskiej Wojwodinie). W Mołdawii rumuńszczyzna określana jest również mianem „języka mołdawskiego”, a jej normy ustala Instytut Lingwistyki przy Mołdawskiej Akademii Nauk.
  • włoski: Akademia della Crusca, narodowa włoska akademia lingwistyczno-literacka[41][63].

Podział preskryptywizmu

Socjolingwiści podjęli próbę zdefiniowania różnych form preskryptywizmu. Do nowszych podziałów należy klasyfikacja opracowana przez Anne Curzan[3], która wyróżnia cztery rodzaje preskryptywizmu[64]:

  • preskryptywizm standaryzacyjny (ang. standardising prescriptivism) – ma na celu kultywowanie i promowanie zasad języka standardowego w danej społeczności; może się wiązać z chęcią ujednolicenia praktyki językowej[65]; sprzeciwia się formom i konstrukcjom niefunkcjonującym w języku standardowym (np. They was here zamiast They were here)[66];
  • preskryptywizm stylistyczny (ang. stylistic prescriptivism) – ma na celu doradzanie w kwestiach stylistycznych, dotyczących doboru form i struktur w obrębie standardu językowego; w ocenach tych dużą rolę odgrywają kryteria adekwatności, logiczności, klarowności, przydatności funkcjonalnej, zwięzłości i estetyki[67]. Może np. promować wzorce stylu formalnego[3] lub zwracać uwagę na kosmetykę językową, nakazując np. stosowanie I hope zamiast Hopefully w zdaniu Hopefully, Elliot will figure it out[66];
  • preskryptywizm restoratywny (ang. restorative prescriptivism) – ma na celu propagowanie starszych form i konstrukcji dla podtrzymania tradycji językowej i dbałości o „czystość” mowy[68]; może np. promować rozróżnianie shall i will[66];
  • preskryptywizm politycznie responsywny (ang. politically responsive prescriptivism) – ma na celu promowanie określeń i użyć postrzeganych jako politycznie poprawne i egalitarne (może np. niwelować nierówności płciowe w języku[69][70]); w przeciwieństwie do trzech pozostałych ten typ preskrypcji uchodzi za progresywny społecznie[71], spotyka się także z aprobatą językoznawców[66][72].

Łotewska językoznawczyni Dace Strelēvica-Ošiņa wyróżnia trzy typy preskryptywizmu[73]:

  • preskryptywizm skierowany na człowieka (ang. human-oriented prescriptivism) – służy separacji uprzywilejowanych warstw społeczeństwa (użytkowników „poprawnego” języka) od grup o niższych statusie, których mowa nie tworzy języka standardowego[74]. Ten rodzaj preskryptywizmu ukształtował się m.in. w społeczeństwie brytyjskim i w Starożytnym Rzymie[74]. Spotkał się z aktywną krytyką w anglojęzycznym dyskursie językoznawczym[74].
  • preskryptywizm skierowany na język (ang. language-oriented prescriptivism) – kształtuje się pod wpływem okoliczności społeczno-politycznych, np. w sytuacji niewoli narodowej[74]. Jego zasadniczym celem nie jest dyskryminacja nieuprzywilejowanych warstw społecznych[75], lecz wyrażanie patriotyzmu oraz ochrona narodowych wartości: tożsamości i kultury[76]. Formułowanie ideałów „poprawności” i „czystości” językowej bywa wyrazem narodowej pewności siebie oraz formą protestu politycznego[73]. Preskryptywizm ten został zaobserwowany m.in. na Łotwie i w Czechach[74].
  • preskryptywizm skierowany na błędy (ang. error-oriented prescriptivism) – uniwersalny przejaw preskryptywizmu, koncentrujący się na wyszukiwaniu „błędów językowych”, obecny we wszystkich kulturach i umotywowany m.in. czynnikami psychologicznymi[77]. Strelēvica-Ošiņa sugeruje, że ta forma normatywizmu może się utrzymywać jako pozostałość po powyższych praktykach preskryptywnych, które osłabły lub przestały istnieć w wyniku przemian społecznych[77].

Stephan Elspaß wyróżnia trzy motywacje, które mogą stać za normatywizmem[78]:

  • standaryzacja – ma charakter racjonalistyczny, jej celem jest ułatwienie komunikacji między różnymi obszarami dialektalnymi i wytworzenie odmiany języka, która miałaby służyć jako norma komunikacji publicznej (edukacja, administracja, piśmiennictwo);
  • puryzm – ma charakter nacjonalistyczny, jego celem jest ochrona języka przed wpływami obcymi i eliminacja pożyczek wewnątrzjęzykowych, uznawanych za niepożądane;
  • segregacja – ma na celu separację ludzi posługujących się językiem standardowym od osób, które nie miały okazji przyswoić tej odmiany języka. Ideały poprawności językowej oraz korelowanie umiejętności posługiwania się „poprawną” mową ze zdolnościami poznawczymi mogą służyć marginalizacji niższych warstw społecznych.

Według Stephana Elspaßa i Pétera Maitza do fundamentalnych składników preskryptywizmu należą: konserwatyzm, elityzm językowy, puryzm i ideologia języka standardowego[79].

  • konserwatyzm językowy przejawia się w częstej krytyce kształtu języka, który ma podlegać rzekomej degradacji. Wyrazem konserwatyzmu są stwierdzenia typu „dzisiejsze dzieci nie mówią i nie piszą poprawnie”;
  • elityzm językowy wynika z przeświadczenia, że praktyka językowa pewnych elit społecznych ma wyższą wartość niż mowa innych grup, bez względu na rejestr i kontekst sytuacyjny. Ideologia ta służy przekonaniu użytkowników języka, że nienormatywne formy językowe są pozbawione walorów przypisywanych formom standardowym;
  • puryzm językowy przejawia się w dążności do utrzymywania pewnego kształtu języka (w szczególności inwentarza leksykalnego) lub rugowania elementów uznawanych za niepożądane (zapożyczeń, gwaryzmów itp.). Puryzm często idzie w parze z ideologiami nacjonalistycznymi;
  • ideologia języka standardowego wykazuje ścisły związek z homogenizmem, tj. przekonaniem, że ustandaryzowany język powinien być pozbawiony zróżnicowania. Ideologia ta ukształtowała się w toku powstawania nowoczesnych państw narodowych.

Brytyjski dialektolog i popularyzator nauki Peter Trudgill wyróżnia na gruncie angielskim trzy poziomy preskryptywizmu[80]:

  • sprzeciwianie się formom nieliterackim, nieobecnych w angielszczyźnie standardowej (np. I done it);
  • sprzeciwianie się formom i konstrukcjom dobrze ugruntowanym w języku standardowym (np. It’s me), krytykowanie ich niezgodności z modelem gramatyki łacińskiej;
  • krytykowanie innowacji językowych, sprzeciwianie się nowszym sposobom wyrażania treści (np. hopefully w znaczeniu I hope).

Kryteria normotwórcze

Preskrypcja lingwistyczna może się odbywać w oparciu o poniższe kryteria i czynniki[81]:

  • zgodność danych elementów z zasadami ekonomii językowej,
  • funkcjonalność i precyzja semantyczna danych jednostek językowych,
  • zgodność danej jednostki językowej z istniejącymi prawidłami syntagmatycznymi i paradygmatycznymi,
  • stopień zakorzenienia danej jednostki językowej w tekstach literackich i w języku ludzi wykształconych,
  • etymologia danego wyrazu lub określenia (por. sofizmat etymologiczny),
  • zasięg geograficzny danej jednostki językowej,
  • stopień ugruntowania danego elementu w tradycji języka.

Choć przepisy normatywne często odwołują się do logiki, konsekwencji i regularności, ścisła ocena tych walorów nie jest możliwa na gruncie językoznawstwa[82]. Część językoznawców zauważa, że preskrypcją form standardowych kierują zwykle czynniki pozalingwistyczne[83]: w praktyce preferuje się bowiem formy o wysokim prestiżu społecznym[84], a rzekome uzasadnienia lingwistyczne, odwołujące się do właściwości językowych, dorabiane są po fakcie[83][85]. Argumenty odnoszące się do cech logiki uchodzą ponadto za naukowo bezpodstawne[37] (por. logizowanie, ideologia symetryczności).

Zdarza się niekiedy, że w różnych kodyfikacjach tego samego lub blisko spokrewnionych języków sankcjonuje się różne formy językowe. Literacka akceptowalność różnych środków ma bowiem charakter arbitralny (umowny) i jest zmienna zarówno w czasie, jak i przestrzeni[86]. Na przykładzie hiszpańskiego, angielskiego oraz języków i etnolektów słowiańskich:

  • wymowa typu seseo(ang.) (zastępowanie głoski [θ] głoską [s]) ma status normatywnej w Ameryce Łacińskiej, natomiast w Hiszpanii kontynentalnej uchodzi za niestandardową[87];
  • zjawisko voseo mieści się w normie literackiej Argentyny, Paragwaju i Urugwaju, natomiast w pozostałych krajach Ameryki Łacińskiej ma charakter regionalny[88];
  • podwójne zaprzeczenie jest upowszechnione w wielu językach europejskich, we współczesnej angielszczyźnie jest to natomiast konstrukcja gwarowa, występująca poza ramy języka standardowego[89];
  • używanie wyrażenia „pisze” w znaczeniu „jest napisane” uważa się zwykle za wykraczające poza normy polskiego języka standardowego[90], niekiedy za dopuszczalne w jego niższym, potocznym rejestrze[91]; w literackim języku słoweńskim identyczne składniowo konstrukcje (z użyciem piše) są natomiast w pełni akceptowane[92];
  • w Chorwacji standardowy odpowiednik zaimka „co” brzmi što; w standardzie Bośni i Hercegowiny zaś przyjęto dwie formy: što i šta, a w języku słoweńskim obowiązuje forma kaj[86]. W języku chorwackim spotykane są wszystkie trzy formy (jako warianty dialektalne), lecz w ponadgwarowym standardzie funkcjonuje tylko jedna – što[86].

Ujęcia terminologiczne

Niektórzy autorzy jako „preskryptywizm” określają pogląd, który zakłada wyróżnienie pewnej formy języka (z zasady języka literackiego[93]) i propagowanie jej jako odmiany wyższej względem innych, uznając tym samym za element preskryptywizmu tzw. ideologię języka standardowego lub wręcz utożsamiając preskryptywizm z tym systemem poglądów[94][18]. Inni natomiast odnoszą ten termin do wszelkich działań polegających na aktywnym promowaniu lub sankcjonowaniu jakiegoś sposobu posługiwania się językiem (np. w danym kontekście lub rejestrze)[95]. Spotyka się również rozumienie, zgodnie z którym postawa preskryptywna to podejście do samych działań kulturalnojęzykowych i kodyfikacyjnych polegające na narzucaniu odgórnych nakazów i zakazów, opozycyjne wobec postaw bardziej liberalnych, nakazujących większe czerpanie w praktyce regulacyjnej ze wcześniejszych badań opisowych[96]. W szerszym znaczeniu pojęcie preskryptywizmu obejmuje wszelkie próby świadomej ingerencji w rozwój języka lub zachowania językowe[39][97].

Część językoznawców (np. Mate Kapović) wskazuje na konieczność rozróżnienia między preskrypcją a preskryptywizmem[98]. Pod pojęciem preskrypcji rozumie się czysto techniczny proces kodyfikowania pewnej formy języka, mający na celu wprowadzenie jej jako normy porozumiewawczej w sytuacjach oficjalnych; preskryptywizm pojmuje się zaś jako praktykę promującą postrzeganie tak ustalonego standardu jako wyższej, bardziej poprawnej formy języka[98]. Sama preskrypcja polega na wybraniu pewnej formy języka (preferowanej ze względów polityczno-historycznych) i wypromowaniu jej jako narzędzia komunikacji oficjalnej lub ponadregionalnej[84][a]. Ideologiczny preskryptywizm ma się formować jako typowa konsekwencja działań preskrypcyjnych, związanych z powstawaniem państw narodowych[19].

Autorzy publikacji A Dictionary of Sociolinguistics definiują preskryptywizm jako doktrynę uznającą pewne środki języka za „błędne” i nakazującą zastępowanie tych elementów innymi formami, lepszymi pod względem „logiki”, zgodności z uzusem pisarskim lub ugruntowania historycznego[100]. Dostrzegają przy tym rolę preskrypcji jako praktyki edukacyjnej, szerzącej formy języka standardowego[100].

Krytyka preskryptywizmu

Mimo że językoznawcy zauważają istotną rolę społeczną praktyk normatywnych jako sposobu promowania standardu językowego wśród użytkowników języka[101] (np. w szkolnictwie[100]), częstym przedmiotem krytyki staje się kwestia jakości porad językowych i ich zasadności funkcjonalnej. Uwagę zwraca się m.in. na to, że popularyzowane porady nierzadko stoją w sprzeczności z faktycznie notowaną praktyką językową, w tym również z uzusem wykształconych warstw społeczeństwa[24][102]. Zarzucenie roli zwyczaju językowego na rzecz kierowania się własnymi preferencjami i przesądami przypisywano przede wszystkim osiemnastowiecznym preskryptywistom układającym normy angielszczyzny, których posądzano o sztuczne przenoszenie na grunt tego języka zasad składniowych łaciny[103][101]. Wielu lingwistów, m.in. Geoffrey Pullum i inni autorzy publikujący na blogu „Language Log”, krytykuje również porady zawarte w nowszych publikacjach, w tym tych wysoko cenionych, jak np. Elements of Style autorstwa E.B. White’a i Williama Strunka. Przykładowo zalecenia autorów, przestrzegające m.in. przed stosowaniem strony biernej czy też rozdzielnego bezokolicznika (ang. split infinitive), mają być pozbawione oparcia zarówno we współczesnej rzeczywistości językowej, jak i dawnym uzusie literackim. Ponadto, zdaniem Pulluma, poradnik ten trywializuje zagadnienia składniowe, nie uwzględniając rzeczywistych niuansów gramatyki języka angielskiego[104]. Językoznawcy zauważają, że popularne poradniki językowe, pisane przez wpływowych dziennikarzy i pisarzy, przejawiają szereg błędów w zakresie analizy lingwistycznej[105][106]. Badacze argumentują przy tym, że przestrzeganie reguł preskryptywnych (nakazujących np. bezrefleksyjne zastępowanie wyrazów) wcale nie musi zapewniać lepszej jakości języka i produkcji językowej, rzutować na rzeczywistą sprawność słowa[107][108].

Ponadto, zdaniem krytyków, normatywiści i redaktorzy mają nie zawsze czynić adekwatne rozróżnienie między zasadami gramatyki a zagadnieniami stylistycznymi[109][110]. Preskryptywne podejścia do języka często sprzeciwiają się mniej formalnym stylom wypowiedzi, określając formy potoczne jako błędne lub „nie w pełni poprawne”[111][112] – przykładem jest tu kwestia używania isn’t w miejscu is not. Postawa ta wynika m.in. z chęci egzekwowania wzorców języka pisanego, któremu przypisuje się bliższy związek z językiem formalnym aniżeli potocznym[113]. Co więcej, bywa, że język pisany jest postrzegany jako kod bardziej prawowity od mowy, niezgodnie z założeniami nowoczesnej lingwistyki, w której przyjęto twierdzenie o prymarnym charakterze języka ustnego[114][115].

W dyskusjach na temat preskryptywizmu pojawia się niekiedy pojęcie hiperstandaryzacji, czyli tendencji do usilnego dyktowania przepisów dotyczących różnych aspektów języka standardowego (m.in. niuansów stylistycznych), bez względu na to, czy zasady te mają rzeczywisty wpływ na sprawność komunikacji[116][117]. Językoznawcy argumentują, że w sytuacji gdy proponowane reguły nie są przyjęte przez ogół społeczeństwa, nie można ich uznawać za faktyczne składniki normy porozumiewawczej, jaką tworzy język standardowy[111][118]. Amerykański psycholog i lingwista Steven Pinker na temat preskryptywizmu wyraża się następująco:

Większość reguł preskryptywnych rozprzestrzenianych przez speców językowych nie ma najmniejszego sensu. Są to elementy folkloru, które ukształtowały się z niedorzecznych powodów setki lat temu i są od tego momentu utrwalane. [...] Reguły te nie są zgodne ani z logiką, ani z tradycją, a jeśli byłyby przestrzegane, to zmusiłyby pisarzy do pisania zagmatwanej, niezgrabnej, rozwlekłej, mglistej i niezrozumiałej prozy, w której pewne myśli stałyby się niemożliwe do wyrażenia.

Steven Pinker, The Language Instinct[119]

 

Z krytycznymi głosami lingwistów spotyka się także nastawienie inicjatyw preskryptywnych i gramatyki szkolnej do odmian języka wykraczających poza kanon języka standardowego – dialektów regionalnych, socjolektów bądź innych niestandardowych form języka. Badacze zauważają, że przedsięwzięcia normatywne często nie biorą pod uwagę istnienia wspomnianych kodów językowych, wyłączając je z korpusu języka narodowego i sprowadzając poprawność językową do posługiwania się językiem standardowym[120][121]. Nie uwzględnia się wówczas zmienności i dynamiczności języka, jak też faktu, że jest on stosowany w szerokim spektrum domen komunikacyjnych – również w różnych środowiskach bądź sytuacjach życia codziennego czy też w nieformalnej komunikacji pisanej[121][122]. Zdaniem krytyków prowadzi to do nieścisłego utożsamiania języka z oficjalnym standardem oraz budowania przekonania, że istotę języka można odkrywać wyłącznie poprzez lekturę podręczników i śledzenie porad poprawnościowych[121][123]. Wbrew powszechnym poglądom, które przypisują różnym wariantom języka cechy takie jak „czystość” i „logiczność”, językoznawcy i socjolingwiści stoją na stanowisku, że standardowe i niestandardowe odmiany języka (w tym kody niższych warstw społecznych) w jednakowy sposób rządzą się zasadami gramatycznymi, przy czym ich systemy bywają silnie zróżnicowane[124][125]. Socjolingwistyka wskazuje na to, że rozwój języka standardowego następuje pod wpływem czynników społeczno-historycznych i politycznych, stąd powoływanie się na naturalną wyższość tej odmiany języka uchodzi za nieuprawnione[126]. Pokrewnym przedmiotem krytyki jest nieodróżnianie terminologii naukowej od środków języka powszechnego (np. znaczenia słowa „zwierzę” w nomenklaturze biologicznej i jego znaczenia poza tym szczególnym kontekstem), czego konsekwencją jest mówienie o „prawdziwych” znaczeniach wyrazów i trywializacja różnic między rejestrami[127].

W dyskusjach na temat języka wyrażane są niekiedy obawy na temat stanu języka narodowego, wynikające z wiary w istnienie złotego wieku w historii ewolucji języka[33]. Część lingwistów podchodzi do tych stwierdzeń krytycznie, wychodząc z założenia, że odczucia dotyczące silnego zagrożenia języka bywają pozbawione racjonalnych podstaw[128][129]. Paul Postal(ang.) stwierdza, że przedsięwzięcia normatywne często skrywają błędne założenie, jakoby język był „kruchym” wytworem kultury, wymagającym ścisłej pieczy. Na niesłuszność tego założenia ma wskazywać fakt, że wiele języków istnieje bez tradycji piśmienniczych czy instytucjonalnej regulacji, co nie przeszkadza im w zachowaniu żywotności, pomimo następujących zmian językowych i braku prób ich hamowania[113].

Amerykański językoznawca Larry Trask żywi przekonanie, że native speaker – rodowity użytkownik języka – z założenia zna zasady gramatyczne swojej pierwszej odmiany języka (przeważnie nietożsamej ze standardem), przewidując jednocześnie możliwość rozwijania umiejętności językowych na polu stylu i estetyki pisarskiej[108]. Czeski badacz František Čermák wyklucza, jakoby w autentycznym języku mówionym istniała normatywna dychotomia „poprawny–niepoprawny” czy też pojęcie błędu. Uznaje przy tym, że przyswajanie języka jest procesem spontanicznym, zachodzącym bez zewnętrznych interwencji[130]. Lingwiści stoją zwykle na stanowisku, że język stanowi zjawisko poznawcze[131], funkcjonujące niezależnie od istnienia instytucjonalnych form kodyfikacji[125][b].

Z krytyką badaczy spotykają się także inne aspekty i elementy praktyki preskryptywnej. Należą tu m.in. takie kwestie jak: trywializacja odmian języka bliskich językowi standardowemu[125], poświęcanie nadmiernej uwagi umownym przepisom ortografii[140][141][c], rugowanie pleonazmów (pomimo powszechności zjawiska redundancji w języku)[145] czy też tworzenie gruntu dla potencjalnej dyskryminacji językowej[146][147][148].

Preskryptywizm a językoznawstwo

Preskryptywizm nie znajduje szerokiej akceptacji we współczesnym językoznawstwie akademickim[149][d]. Większość językoznawców widzi swoją rolę naukową jako osób skupiających się na rejestrowaniu i badaniu rzeczywistego kształtu języka, ściśle stroniących od formułowania sądów normatywnych i prób ingerencji w sposób funkcjonowania systemu językowego[154]. Przyjęcie takiej postawy, zwanej deskryptywizmem, uzasadnia się Saussure’owską tezą o arbitralności znaków językowych, zgodnie z którą jednostki językowe mają charakter niemotywowany, umowny[155][156][157]. Ponadto używanie w stosunku do systemów językowych określeń emocjonalnych takich jak „dobry”, „zły”, „racjonalny” czy „elegancki” samo w sobie uchodzi za chybione naukowo[10][e]. Wczesnym wyrażeniem dychotomii między opisowością a normatywnością był aforyzm szwedzkiego językoznawcy Esaiasa Tegnéra: zadaniem lingwistyki jest „opisywanie, nie zaś dyktowanie praw językowych” (1874). Wprowadzono wówczas rozróżnienie ścisłymi badaniami naukowymi a działalnością ocenną, którą zaczęto przypisywać popularnym pisarzom, nauczycielom i autorom podręczników[158]. Również współcześni badacze obserwują diametralną różnicę między postawami specjalistów, uznających wariacyjność języka i równoprawność wszelkich kodów językowych, a popularnymi przekonaniami, nakazującymi układać zmiany i formy językowe w normatywnej hierarchii dopuszczalności[159][160][161][162]. W językoznawstwie przyjmuje się aksjomatycznie, że native speakerów należy traktować jako wzór kompetencji językowej[134][163], czyniąc zasadnicze rozróżnienie między uzualnymi normami języka standardowego, jego normami preskryptywnymi (stanowionymi) oraz normami nieliterackich wariantów języka[164].

W XIX- i XX-wiecznych pracach lingwistycznych pojawiały się jeszcze elementy wartościujące, postulujące powiązanie stanu języka ze stanem kultury narodu, wraz z koncepcją doskonałego, optymalnego stadium rozwoju systemów językowych, w ramach której zakładano wyższość pewnych typów języków nad innymi. Wśród językoznawców z szerszą aprobatą spotyka się jednak pogląd uznający tego rodzaju oceny zjawisk językowych za naukowo bezpodstawne[165]. Większość dzisiejszych lingwistów stoi na stanowisku, że wszystkie byty językowe stanowią pełnoprawne systemy komunikacyjne, wyposażone w swoje struktury logiczne i gramatyczne[166][167]. Współcześni badacze zauważają przy tym, że postulaty preskryptywizmu są odzwierciedleniem praktyki i preferencji elit, mylnie jawiących się jako naturalne i obiektywne wartości[167]. I tak w zachodnich środowiskach akademickich powszechny jest pogląd, że wartościowanie faktów językowych, w tym ocenianie ich w kategoriach poprawnościowych, nie należy do zadań językoznawstwa, analogicznie do praktyki w innych dziedzinach nauki, które stronią od wydawania subiektywnych ocen na temat przedmiotu badań[154][f].

W XX-wiecznym językoznawstwie anglojęzycznym upowszechniła się idea deskryptywizmu, nakazująca odrzucenie potocznych sądów normatywnych[3] i uznanie mowy native speakerów jako z założenia „poprawnej”[170]. Preskryptywizm opisywano jako zjawisko niepożądane i anachroniczne, zestawiając tę postawę w kontraście z naukowym deskryptywizmem[3]. Początkowo preskryptywizmu nie rozpatrywano ani jako podejścia naukowego, ani jako potencjalnego obiektu badań, zgodnie z przekonaniem, że interwencje normatywne nie wywierają wpływu na zachowania językowe[3]. Deskryptywny stosunek do języka i uzusu, odrzucający próby ingerencji w kształt mowy, promowała m.in. książka Roberta A. Halla Leave Your Language Alone (1950)[170]. Późniejszy autorzy (np. Anne Curzan) zaczęli jednak zwracać uwagę na rolę preskryptywizmu w praktyce językowej i stopniowo włączać go w ramy naukowych rozważań[3][64].

Odrzucenie preskryptywizmu jako podstawy praktyki językoznawczej nie oznacza też całkowitego sprzeciwu środowiska naukowego wobec idei autorytatywnej kodyfikacji języka. Krytyki preskryptywizmu nie należy interpretować jako wymierzonej w samo zjawisko standaryzacji językowej[171]. Wielu lingwistów dostrzega bowiem praktyczną funkcję języka standardowego jako pomocniczego środka komunikacji w nowoczesnych społeczeństwach, uwarunkowanego potrzebami narodowymi[10], a także konieczność utrzymania go w pewnym ustabilizowanym stanie[172]. Co więcej, jak zaznacza Einar Haugen, wielu badaczy angażuje się w działania o charakterze normatywnym, pomagając w ustanawianiu standardów literackich wśród wspólnot niepiśmiennych, popularyzując reformy tradycyjnych grafolektów i włączając się w rozwijanie polityk dydaktycznych[158]. Znaczenie standaryzacji językowej zostało podkreślone przez autorów książki Exploring the French Language, którzy skomentowali to zjawisko w następujący sposób:

W nowoczesnych społeczeństwach istnieje oczywista potrzeba dysponowania językiem standardowym, ze względów sprawności komunikacyjnej. Złudne jest jednak przekonanie, że normy językowe są czymś więcej niż sztucznymi konstruktami, że język standardowy jest lingwistycznie „lepszy” od odmian niestandardowych i że pełna jednolitość językowa jest możliwa do osiągnięcia.

R. Anthony Lodge, Nigel Armstrong, Yvette M. L. Ellis, Jane F. Shelton, Exploring the French Language[173]

 

Mimo że lingwiści przyjmują w swojej praktyce analitycznej stanowisko deskryptywne, przykładając wagę do opisowości, preskryptywizm jako zjawisko społeczno-kulturowe stanowi ważny przedmiot badań socjolingwistycznych[174]. W drugiej połowie XX wieku zaczęto rozpatrywać normatywizm nie tylko jako potoczną postawę językową, ale również jako istotny mechanizm społeczny, niepozostający bez wpływu na zachowania mowne[3]. Jego przejawy w ujęciu historycznym i współczesnym były analizowane przez wielu socjolingwistów, takich jak David Crystal, Ingrid Tieken-Boon van Ostade, Joan Beal i Lynda Mugglestone[3], językoznawczyni Deborah Cameron zaś wprowadziła termin „higiena werbalna” jako bardziej neutralne określenie na preskryptywizm[3], odnosząc je „do wszystkich metalingwistycznych praktyk, poprzez które ludzie starają się doskonalić język lub regulować jego użycie”[22]. Ponadto problematyka ludzkich interwencji językowych jest regularnie poruszana na istotnych konferencjach międzynarodowych i prezentowana na łamach artykułów naukowych (np. The Languages of Nation. Attitudes and Norms, 2012)[3].

Inne podejścia

Wykluczenie interwencji preskryptywnych poza ramy ścisłej działalności naukowej nie nastąpiło jednak na gruncie wszystkich tradycji lingwistycznych. Na przestrzeni dziejów podejmowano bowiem próby włączenia regulacji normatywnej języka w zakres praktyki językoznawczej[175]. Istotnym propagatorem idei purystycznych i preskryptywistycznych było od XIX wieku językoznawstwo czeskie, którego wpływ silnie rzutował na postawy lingwistyczne w krajach Europy Wschodniej i Południowej[176]. Ze szkół językoznawczych swoim szczególnym podejściem do kwestii normatywnych zapisało się na kartach historii Praskie Koło Lingwistyczne, którego przedstawiciele wypracowali teorię kultywacji języka, skupiającą się na funkcjonalnym aspekcie mowy[159]. Koncepcje tego stowarzyszenia nie przyjęły się wprawdzie wśród zachodnich kręgów naukowych, skierowanych w stronę opisowości, ale zadomowiły się w krajach byłego bloku wschodniego, gdzie zaczęto sprawować coraz większą kontrolę nad praktyką językową[159]. W tym regionie do dziś panują tradycje normatywistyczne, negatywnie nastawione do zróżnicowania językowego[159]. Postawa ta ma wyrastać z przekonania, że badanie nieliterackich wariantów języka źle wpływa na stan języka narodowego, przyczyniając się do jego degradacji i degeneracji odczuwanych norm[38]. Opisywane tu normatywne poglądy na język pozyskały akceptację w lingwistyce prawie wszystkich krajów bloku socjalistycznego[38][177]. Ponadto w tej części świata utrzymuje się postrzeganie językoznawców jako osób skoncentrowanych na problematyce kodyfikacji językowej, stojących na straży poprawności języka, mimo że znaczna część tutejszych badaczy także dystansuje się od takiego rodzaju działalności, niekiedy podając w wątpliwość jej zasadność naukową i sens praktyczny[39][178][74][179]. Karol Janicki stwierdza, że tradycja preskryptywizmu zawsze cieszyła się w Polsce silnym ugruntowaniem oraz że promowany model homogeniczności, jedności i czystości języka nie był nigdy wystawiony na otwartą krytykę ze strony językoznawców[38]. Postawy preskryptywne bywają spotykane również w innych tradycjach językoznawczych, m.in. indonezyjskiej i japońskiej[180][181].

Polskie językoznawstwo jest w szczególnym stopniu skoncentrowane na krytyce językowej i promowaniu tzw. kultury języka, przeciwdziałaniu rzekomemu upadkowi języka, co wyraźnie odróżnia je np. od anglojęzycznej socjolingwistyki, która przyjmuje nastawienie bardziej opisowe i obserwacyjne[182]. Polscy lingwiści często posiłkują się metaforą językoznawstwa „botanicznego” i „ogrodniczego”, wyróżniając tym samym zarówno odłam lingwistyki skupiony na bezstronnej obserwacji języka, jak i odłam wartościujący, którego celem ma być sprawowanie pieczy nad językiem, poprzez edukowanie społeczeństwa w zagadnieniach normatywnych i wydawanie opinii na temat różnego rodzaju zjawisk językowych[39][183]. Zachodni i anglojęzyczni autorzy natomiast przypisują językoznawcom postawę „botanika”[184], wychodząc z założenia, że zadaniem naukowca winna być empiryczna rejestracja faktów, nieobciążona ocenami normatywnymi[184][185]. Postawę „ogrodnika” eliminującego chwasty mają wówczas reprezentować gramatycy preskryptywni, nie zaś badacze stosujący metodologię naukową[184]. Obiegową ideę „poprawnej” mowy pojmuje się przy tym jako koncepcję przeciwstawną dzisiejszej wiedzy lingwistycznej, będącą wyrazem elitaryzmu i uprzedzenia wobec mało prestiżowych form języka[186]. Badacze Konrad Szcześniak i Cássio Leite Vieira jako zaskakujące w świetle współczesnej nauki opisali stanowisko XX-wiecznego lingwisty amerykańskiego Leonarda Bloomfielda, który głosił, że istnieje pewien model „poprawnej angielszczyzny”, przyswajany dopiero w procesie formalnego nauczania[186].

Dace Strelēvica-Ošiņa w pracy Who loves prescriptivism and why? Some aspects of language correctness in Latvia odwołuje się do artykułu lituanisty Giedriusa Subačiusa, w którym ten zaproponował koncepcję dwóch typów języków standardowych: standardów opartych na wczesnym wyborze dialektu (ang. early dialect selection, EDS) oraz standardów opartych na późnym wyborze dialektu (ang. late dialect selection, LDS)[77]. W pierwszym przypadku mowa o językach, które swoją postać standardową zaczęły kształtować w czasach renesansowych, w drugim zaś chodzi o języki, które proces doboru podstawy gwarowej przeszły dopiero w romantyzmie. Jak zauważa Subačius, języki typu EDS (przede wszystkim języki zachodnioeuropejskie) cieszyły się dominującą pozycją w swoim obszarze funkcjonowania, języki typu LDS (większość języków wschodnioeuropejskich) podlegały natomiast obcej dominacji. Subačius dostrzega także różnicę w relacji między pisaną a ustną postacią standardu. Języki typu EDS początkowo wypracowały jedynie standard piśmienniczy; idea kodyfikacji języka mówionego pojawiła się znacznie później (dopiero w XVIII wieku). Wspólnoty językowe typu LDS, imitujące lepiej wypracowane modele, zaczęły ustalać wzorce ustne tuż po wykształceniu normy pisanej. Subačius skłania się do stwierdzenia, że właśnie tu mogło powstać przeświadczenie, jakoby idealnym standardem był twór jednorodny, pozbawiony form zróżnicowania. Kwestie poprawności językowej oraz preskrypcji uchodzą w społeczeństwach wschodnioeuropejskich za kluczowe w kontekście utrzymania tożsamości narodowej, a ich poparcie akademickie przybrało tutaj szczególnie dużą skalę[77][185]. Anna Duszak sugeruje, że konserwatyzm polskiej lingwistyki ukształtowały wydarzenia historyczne (utrata niepodległości, dominacja radziecka) i odczuwana potrzeba ochrony języka jako narodowego spoiwa[187].

Choć status normatywistyki (kultury języka) jako dyscypliny naukowej był kwestionowany na gruncie polskim, tę myśl humanistyczną zwykło się w polskiej tradycji określać także mianem „językoznawstwa normatywnego” lub „językoznawstwa preskryptywnego” i traktować jako formę aktywności ubocznej, wciąż wchodzącej w zakres zainteresowań lingwistów[39]. W książce Problemy językoznawstwa ogólnego Witold Mańczak wymienił rozstrzyganie wątpliwości poprawnościowych w języku ojczystym jako jedno z praktycznych zastosowań językoznawstwa, obok wspomagania nauki języków obcych[188]. Również autorzy słowaccy włączają praktyki normatywne w ramy lingwistyki. W Encyklopédii jazykovedy pod redakcją Jozefa Mistríka odnotowano „lingwistykę preskryptywną” jako dział językoznawstwa zajmujący się zagadnieniami kodyfikacji w języku i tworzeniem poradników normatywnych[189]. Podobnie uczynił Juraj Dolník w książce Základy lingvistiky, definiując tę dyscyplinę jako odłam lingwistyki skupiony na kodyfikacji norm językowych[190].

Zobacz też

Uwagi

  1. Autorzy książki Jeziku je svejedno porównują standaryzację i preskrypcję językową do ustalania oficjalnych jednostek miary – przyjęcie w danym kraju systemu metrycznego nie sprawia, że jednostki takie jak kilometry i metry stają się „poprawne”, a stopy i mile – „nieprawidłowe” czy „błędne”. Podobne rozumowanie można odnieść do języka i form językowych, skodyfikowanych w ramach standardu bądź formalnie do niego nienależących (jak wskazują autorzy – z przyczyn zewnętrznojęzykowych)[99].
  2. Standaryzacja i regulacja językowa nie są bowiem zjawiskami uniwersalnymi[132], lecz wynikają z potrzeb odczuwanych w nowoczesnych państwach narodowych[18], wypływających z czynników społeczno-historycznych[132]. Większość języków świata nie wypracowała ani literatury, ani skodyfikowanych norm[133][132], niemniej również te kody wyposażone są w reguły gramatyczne, obecne na wszystkich płaszczyznach systemu językowego[125][134]. Takie języki z powodzeniem funkcjonują bez wykształconych tradycji i systemów pisma[135]. Stąd wątpliwości budzi zasadność formalnej regulacji językowej: jej brak nie tworzy bowiem barier komunikacyjnych[136], ponadregionalny standard może się zaś ustalić spontanicznie[137]. Pogląd zakładający, że pewne byty językowe („języki prymitywne”) nie opierają się o systematyczne zasady, jest charakterystyczny dla potocznych postaw językowych i sprzeczny z wiedzą naukową[138][139].
  3. Popularnie ortografia bywa uważana za część języka lub gramatyki[85][142], a poprawność ortograficzna jest włączana w ramy poprawności językowej[4]. Część lingwistów stwierdza jednak, że ortografia nie jest kluczowym, wewnętrznym elementem językowym, lecz świadomie wypracowaną konwencją piśmienniczą[4], pozbawioną istotnego wpływu na rozwój i funkcjonowanie samego języka[85][143][144].
  4. Relacja między preskryptywizmem a lingwistyką bywa porównywana do relacji między kreacjonizmem a biologią oraz astrologią a nowoczesną astronomią[150][151][152][153][2].
  5. Są to bowiem subiektywne spostrzeżenia estetyczne, tworzące część laickich dyskusji na temat języka. Nie mogą one znaleźć zastosowania w fachowej analizie lingwistycznej, gdyż ta dystansuje się od formułowania ocen normatywnych[134].
  6. Jak stwierdzają Nils Langer i Winifred Davies: „Językoznawcy starają się zrozumieć, wyświetlić i opisać język, oni go nie oceniają – tak samo jak zoolodzy nie klasyfikują i nie porównują różnych gatunków pod względem ich brzydoty lub przyjazności (Milroy, Milroy 1999: 5)”[168]. Mate Kapović wskazuje, że w anglojęzycznej literaturze językoznawczej próżno szukać informacji na temat wyróżniania form „poprawnych” i „niepoprawnych” – oceny te mają formułować wyłącznie niespecjaliści[169]. Amerykański lingwista Larry Trask sugeruje, że opinie normatywistów można traktować jako porady stylistyczne lub pewien aspekt obyczajów społecznych, pozbawia je przy tym cech naukowości i wyłącza poza domenę lingwistyki[8].

Przypisy

  1. a b Mirosław Jarosz, Maciej Adamski, normatywizm, [w:] Irena Kamińska-Szmaj (red.), Słownik wyrazów obcych, wyd. 1, Wrocław: Europa, 2001, ISBN 83-87977-08-X, OCLC 46731315.
  2. a b Sadowsky i Martínez 2009 ↓, s. 1.
  3. a b c d e f g h i j k l m n o p q r s Strelēvica-Ošiņa 2018 ↓.
  4. a b c Poprawność językowa, [w:] Andrzej Markowski (red.), Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN, Warszawa 2010, ISBN 978-83-01-14198-1.
  5. Iva Nebeská, JAZYKOVÁ SPRÁVNOST, [w:] Petr Karlík, Marek Nekula, Jana Pleskalová (red.), Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017 (cz.).
  6. McArthur 1992 ↓, s. 286.
  7. 1) John Lyons, Introduction to Theoretical Linguistics, Cambridge University Press, 1968, s. 42–44, ISBN 978-0-521-29775-2 (ang.).
    2) André Martinet, Eléments de linguistique générale, Paryż: Armand Colin, 1980, s. 6–7, ISBN 978-602-452-369-5 (fr.).
    3) Olivia Walsh, Linguistic Purism: Language Attitudes in France and Quebec, John Benjamins Publishing Company, 2016, s. 7–9, ISBN 978-90-272-6673-6 (ang.).
    4) Skriptum Einführung in die Sprachwissenschaft – Finno-Ugristik, Uniwersytet Wiedeński, s. 4–5 [dostęp 2018-11-22] (niem.).
    5) David Crystal, A Dictionary of Linguistics and Phonetics, wyd. 6, Blackwell Publishing, 2008, s. 384, ISBN 978-1-4051-5296-9 (ang.).
    6) Swann 2004 ↓, s. 187–188, 249
    7) Kordić 2010 ↓, s. 57–68
    8) Jean-Marie Essono, Précis de linguistique générale, L’Harmattan, 1998, s. 5–6, 17–18, ISBN 978-2-296-37486-7 [dostęp 2020-09-25] [zarchiwizowane z adresu 2018-11-22] (fr.).
  8. a b Trask 1999 ↓, s. 47–48.
  9. Nils Langer, Linguistic Purism in Action: How auxiliary tun was stigmatized in Early New High German, Walter de Gruyter, 2013, s. 223, ISBN 978-3-11-088110-3 (ang.).
  10. a b c Nils Langer, Winifred Davies, An Introduction to Linguistic Purism, [w:] Linguistic Purism in the Germanic Languages, t. 75, Walter de Gruyter, 2011 (Studia Linguistica Germanica), s. 7–10, ISBN 978-3-11-090135-1 (ang.).
  11. Karol Janicki, Adam Jaworski, Language purism and propaganda: The First Congress for Polish, [w:] Joshua A. Fishman (red.), The Earliest Stage of Language Planning: The „first Congress” Phenomenon, Walter de Gruyter, 1993, s. 227, ISBN 978-3-11-013530-5 (ang.).
  12. a b c d John Edwards, Protecting language, [w:] Sociolinguistics: A Very Short Introduction, Oxford University Press, 2013, ISBN 978-0-19-985863-7 (ang.).
  13. a b Starčević 2016 ↓, s. 73.
  14. Michael D. Kliffer, Prescriptivism revisited, „LACUS Forum”, 33, Hornbeam Press, 2007, s. 329 (ang.).
  15. Starčević, Kapović i Sarić 2019 ↓, s. 135.
  16. Linda Pillière i inni, Standardising English, Cambridge University Press, 2018, s. 6, ISBN 978-1-107-19105-1 (ang.).
  17. Richard M. Hogg, Linda van Bergen, Historical Linguistics 1995: Volume 2: Germanic linguistics. Selected papers from the 12th International Conference on Historical Linguistics, Manchester, August 1995, John Benjamins Publishing, 1998, s. 180, ISBN 978-90-272-8404-4 (ang.).
  18. a b c Mate Kapović, Jezik i konzervativizam, [w:] Tvrtko Vuković, Maša Kolanović, Komparativni postsocijalizam: slavenska iskustva, Zagrzebska Szkoła Slawistyczna, 2013, s. 391–400 [dostęp 2018-11-06] (chorw.).
  19. a b Kapović, Starčević i Sarić 2016 ↓, s. 48.
  20. a b Carol Percy, Ingrid Tieken-Boon van Ostade, Prescription and Tradition: Establishing Standards across Time and Space, Bristol/Buffalo/Toronto: Multilingual Matters, 2016, s. 3, ISBN 978-1-78309-652-7 (ang.).
  21. Mari C. Jones, Damien Mooney, Creating Orthographies for Endangered Languages, Cambridge University Press, 2017, s. 10, ISBN 978-1-107-14835-2 (ang.).
  22. a b Magdalena Steciąg, Higiena werbalna na portalu Feminoteka.pl, „Postscriptum Polonistyczne” (2 (14)), 2014, s. 59–60, ISSN 1898-1593.
  23. a b E.K. Brown, R.E. Asher, J.M.Y. Simpson, Encyclopedia of language & linguistics, Elsevier, 2006, s. 702, ISBN 978-0-08-044299-0 (ang.).
  24. a b Trask 1999 ↓, s. 163–164.
  25. A.K. Pugh, Victor J. Lee, J. Swann, Language and language use: a reader, Heinemann Educational Books in association with The Open University Press, 1980, s. 9, ISBN 978-0-435-10721-5 (ang.).
  26. Puzynina 1984 ↓, s. 549.
  27. Jeanette Sakel, Study Skills for Linguistics, Routledge, 2015 (Understanding Language), s. 34, ISBN 978-1-317-53009-1 (ang.).
  28. Harimurti Kridalaksana, Bahasa dan Linguistik, [w:] Kushartanti, Untung Yuwono, Multamia Lauder (red.), Pesona bahasa: langkah awal memahami linguistik, Dżakarta: Gramedia Pustaka Utama, 2007, s. 13–14, ISBN 978-979-22-1681-3 (indonez.).
  29. a b Benjamin Lyngfelt i inni, Constructicography at work: Theory meets practice in the Swedish constructicon, [w:] Benjamin Lyngfelt i inni red., Constructicography: Constructicon development across languages, t. 22, Amsterdam: John Benjamins Publishing Company, 2018 (Constructional Approaches to Language), s. 59, DOI10.1075/cal.22.03lyn, ISBN 978-90-272-0100-3 (ang.).
  30. Starčević, Kapović i Sarić 2019 ↓, s. 29.
  31. a b Descriptive style, [w:] S Martin Mathivannan, A stylistic study of Vikram Seths novel an equal music, Inflibnet Centre, 2008, s. 64–65, 70–71 [dostęp 2019-02-14] (ang.).
  32. Halliday i Yallop 2007 ↓, s. 48–49.
  33. a b Kapović, Starčević i Sarić 2016 ↓, s. 49–50.
  34. Anđel Starčević, Mate Kapović, Daliborka Sarić, The one and only: prescriptivism and mono-ideologies of language (ang.).
  35. Christopher Hutton, Language, Meaning and the Law, Edinburgh University Press, 2009, s. 30–31, ISBN 978-0-7486-3352-4 (ang.).
  36. Linguistic Prescriptivism in Latvia and Its Positive Side-Effects, „Linguistica lettica”, 16–17, Latviešu valodas institūta žurnals, 2007, s. 91 (ang.).
  37. a b Robert Lawrence Trask, Language and Linguistics: The Key Concepts, Taylor & Francis, 2007, s. 248, ISBN 978-0-415-41359-6 (ang.).
  38. a b c d Miklós Kontra (red.), Special issue book reviews, „Multilingua”, 19 (1–2), Language contact in East-Central Europe, Mouton Publishers, 2000, s. 193, ISSN 1613-3684 (ang.).
  39. a b c d e Andrzej Markowski, Językoznawstwo normatywne dziś i jutro: stan, zadania, szanse, zagrożenia, [w:] Konferencje i dyskusje naukowe [online], Rada Języka Polskiego [dostęp 2018-11-21].
  40. Starčević, Kapović i Sarić 2019 ↓, s. 191–193.
  41. a b The Encyclopedia of Language and Linguistics: A-Bil, Elsevier, 2006, s. 13 (ang.).
  42. McArthur 1992 ↓, s. 414.
  43. Geoffrey Pullum, The Land of the Free and The Elements of Style, www.lel.ed.ac.uk [dostęp 2020-01-25] (ang.).
  44. Charles V.J. Russ, The German Language Today: A Linguistic Introduction, Psychology Press, 1994, s. 4, ISBN 978-0-415-10439-5 (ang.).
  45. German Teaching, t. 1–8, Modern Language Association, 1990 (ang.).
  46. a b Christina Sanchez-Stockhammer, English Compounds and their Spelling, Cambridge University Press, 2018, s. 71, ISBN 978-1-107-19784-8 (ang.).
  47. Maciej Ratajczak, Małgorzata Rocławska-Daniluk, Polish in supplementary schools in Great Britain: A case study of the Polish School of Manchester, „Beyond Philology”, 15 (1), Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2018, s. 172, ISSN 1732-1220 (ang.).
  48. Kułak 2020 ↓, s. 2299.
  49. a b c Trevor Johnston, Adam Schembri, Australian Sign Language (Auslan): An introduction to sign language linguistics, Cambridge University Press, 2007, s. 8–9, ISBN 978-1-139-45963-1 (ang.).
  50. Dick Smakman, Discovering Sociolinguistics: Theory and Practical Applications, Macmillan International Higher Education, 2017, s. 98, ISBN 978-1-137-51908-5 (ang.).
  51. Frederic P. Miller, Agnes F. Vandome, John McBrewster, German Orthography Reform of 1996, VDM Publishing, 2009, ISBN 978-613-0-09912-1 (ang.).
  52. Rufus H. Gouws, Dictionaries and the Dynamics of Language Change, [w:] Braj B. Kachru, Henry Kahane (red.), Cultures, Ideologies, and the Dictionary: Studies in Honor of Ladislav Zgusta, wyd. Reprint 2013, Berlin–Boston: De Gruyter, 1995, s. 306, ISBN 978-3-11-095707-5 (ang.).
  53. Tłumaczenia albański – tłumacz przysięgły języka albańskiego | POZENA Tłumaczenia, pozena.com [dostęp 2020-01-25].
  54. Olivia Walsh, Linguistic Purism: Language Attitudes in France and Quebec, John Benjamins Publishing Company, 25 sierpnia 2016, s. 43–45, ISBN 978-90-272-6673-6 [dostęp 2020-01-23] (ang.).
  55. Katie Coronado, Erica Kight, LatinX Voices: Hispanics in Media in the U.S, Taylor & Francis, 2018, s. 288, ISBN 978-1-315-28411-8 (ang.).
  56. Dwi Noverini Djenar, Michael Ewing, Howard Manns, Style and Intersubjectivity in Youth Interaction, Walter de Gruyter GmbH & Co KG, 2018, ISBN 978-1-5015-0070-1 (ang.).
  57. a b Bruce Donaldson, Dutch: A Comprehensive Grammar, Routledge, 2008, s. 10, ISBN 978-1-134-08236-0 (ang.).
  58. Podstawowe informacje o Radzie, Rada Języka Polskiego [dostęp 2019-01-27].
  59. Polish Under Siege?, [w:] Władysław Chłopicki, In and Out of English: For Better, for Worse?, Multilingual Matters, 2005 (Translating Europe), s. 110, ISBN 978-1-85359-787-9 (ang.).
  60. Joanna Dąbrowska, Ocena poprawności językowej prac egzaminacyjnych uczniów III klasy gimnazjum: wewnętrznojęzykowe przyczyny trudności w ocenie, wyniki zastosowania skali egzaminacyjnej, zalecenia dla systemu egzaminacyjnego, „Edukacja”, 2 (118), 2012, s. 96–97, ISSN 0239-6858.
  61. Halina Karaś, Regionalizm, [w:] Leksykon terminów i pojęć dialektologicznych, [w:] DIALEKTOLOGIA POLSKA [dostęp 2019-01-27].
  62. Kułak 2020 ↓, s. 2291–2292, 2302–2303.
  63. The Canadian Modern Language Review, t. 27–28, Ontario Modern Language Teachers’ Association, 1970, s. 91 (ang.).
  64. a b Curzan 2014 ↓, s. 24.
  65. Curzan 2014 ↓, s. 28–32.
  66. a b c d Michelle D. Devereaux, Chris C. Palmer, Teaching Language Variation in the Classroom: Strategies and Models from Teachers and Linguists, Routledge, 2019, s. 63, ISBN 978-0-429-94368-3 (ang.).
  67. Curzan 2014 ↓, s. 33.
  68. Curzan 2014 ↓, s. 36.
  69. Stephen J. Nagle, Margaret A. Fain, Sara L. Sanders, The influence of political correctness on lexical and grammatical change in late-twentieth-century English, [w:] Dieter Kastovsky, Arthur Mettinger (red.), The History of English in a Social Context: A Contribution to Historical Sociolinguistics, Walter de Gruyter, 2011, ISBN 978-3-11-081030-1 (ang.).
  70. Margaret Gibbon, Feminist Perspectives on Language, Longman, 1999, s. 47, ISBN 978-0-582-35636-8 (ang.).
  71. Curzan 2014 ↓, s. 38.
  72. Jeffrey Reaser i inni, Dialects at School: Educating Linguistically Diverse Students, Taylor & Francis, 2017, s. 117, ISBN 978-1-317-67898-4 (ang.).
  73. a b Strelēvica-Ošiņa 2016 ↓, s. 2–3.
  74. a b c d e f Strelēvica-Ošiņa 2016 ↓, s. 2.
  75. Strelēvica-Ošiņa 2016 ↓, s. 8.
  76. Strelēvica-Ošiņa 2016 ↓, s. 2, 8.
  77. a b c d Strelēvica-Ošiņa 2016 ↓, s. 3.
  78. Stephan Elspaß, Language norm and language reality. Effectiveness and limits of prescriptivism in New High German, [w:] Nils Langer, Winifred Davies (red.), Linguistic Purism in the Germanic Languages, Walter de Gruyter, 2011, s. 23–24, ISBN 978-3-11-090135-1 (ang.).
  79. Elspaß i Maitz 2012 ↓, s. 174.
  80. Trudgill 2016 ↓, s. 25.
  81. Grzegorz Krynicki, Prescriptivism. Polish and English Dialects., [w:] contrastive grammar course [online], ifa.amu.edu.pl [dostęp 2018-11-19] [zarchiwizowane z adresu 2018-11-19] (ang.).
  82. Halliday i Yallop 2007 ↓, s. 45.
  83. a b Milroy i Milroy 1999 ↓, s. 13–14.
  84. a b Kapović, Starčević i Sarić 2016 ↓, s. 47.
  85. a b c Nils Langer, The Rechtschreibreform – A Lesson in Linguistic Purism, „German as a foreign language”, 3/2000, University of Bristol, 2000, s. 15–18 (ang.).
  86. a b c Lora Tomaš, Starčević, Sarić, Kapović: Jezični savjeti nemaju veze s kvalitetom jezika nego s ideološkim treningom, mvinfo.hr, 13 listopada 2019 [dostęp 2019-11-14] (chorw.).
  87. Justo Fernández López, CECEO y SESEO, hispanoteca.eu [dostęp 2021-07-13] [zarchiwizowane z adresu 2016-06-11] (hiszp.).
  88. Voseo en la variedad rioplatense (Argentina, Paraguay y Uruguay), fondazionemilano.eu [dostęp 2018-11-19] (hiszp.).
  89. Trudgill i Bauer 1998 ↓, s. 120.
  90. Katarzyna Kłosińska, jest napisane, [w:] Poradnia językowa [online], PWN, 2 grudnia 2015 [dostęp 2018-12-30].
  91. Porady językowe prof. Mirosława Bańki:
    • Mirosław Bańko, W gazecie pisało, że..., [w:] Poradnia językowa [online], PWN, 11 maja 2001 [dostęp 2018-12-30].
    • Mirosław Bańko, Co tam pisze w gazecie?, [w:] Poradnia językowa [online], PWN, 3 października 2002 [dostęp 2018-12-30].
  92. pisati, [w:] Slovar slovenskega knjižnega jezika [online], Inštitut za slovenski jezik Frana Ramovša ZRC SAZU [dostęp 2018-12-30] (słoweń.).
  93. Čermák 2011 ↓, s. 82–84.
  94. Annabelle Mooney, Betsy Evans, Language, Society and Power: An Introduction, Routledge, 2018, ISBN 978-0-429-82339-8 (ang.).
  95. Michael D. Kliffer, “Quality of language”: The changing face of Quebec prescriptivism, McMaster University, s. 1 (ang.).
  96. Beata Jezierska, Frazeologizmy w polskich przekładach współczesnej prozy francuskiej (na wybranych przykładach), Poznań: Wydział Filologii Polskiej i Klasycznej: Instytut Filologii Polskiej, 2016, s. 97–99.
  97. Alexander Bergs, Laurel J. Brinton, English Historical Linguistics, Walter de Gruyter, 2012, s. 970, ISBN 978-3-11-025159-3 (ang.).
  98. a b Starčević 2016 ↓, s. 72.
  99. Starčević, Kapović i Sarić 2019 ↓, s. 23.
  100. a b c Swann 2004 ↓, s. 249.
  101. a b Clayton Valli, Ceil Lucas, Linguistics of American Sign Language: An Introduction, wyd. 3, Gallaudet University Press, 2000, s. 224–225, ISBN 978-1-56368-097-7 (ang.).
  102. Trudgill i Bauer 1998 ↓, s. 64.
  103. John Patrick Brierley Allen, Stephen Pit Corder, The Edinburgh Course in Applied Linguistics: Papers in applied linguistics, wolumin 2, Oxford University Press, 1975, s. 32, ISBN 978-0-19-437058-5 (ang.).
  104. Geoffrey Pullum, 50 Years of Stupid Grammar Advice, The Chronicle of Higher Education, 17 kwietnia 2009 [dostęp 2020-01-04] (ang.).
  105. Geoffrey Pullum, English grammar: not for debate, [w:] Prescriptivist poppycock [online], Language Log, 11 września 2010 [dostęp 2018-11-28] (ang.).
  106. Geoffrey Pullum, Strictly incompetent: pompous garbage from Simon Heffer, [w:] Prescriptivist poppycock [online], Language Log, 15 listopada 2010 [dostęp 2018-12-29] (ang.).
  107. Kapović, Starčević i Sarić 2016 ↓, s. 51.
  108. a b Robert Lawrence Trask, Language: The Basics, Routledge, 2003, s. 199–206, ISBN 978-1-134-63598-6 (ang.).
  109. MHE (India), Study Package for CTET (Paper – 1), McGraw-Hill Education, II.21, ISBN 978-93-392-1817-1 [dostęp 2021-05-03] (ang.).
  110. Geoffrey Pullum, More timewasting garbage, another copy-editing moron, Language Log, 17 maja 2004 [dostęp 2019-11-10] (ang.).
  111. a b Rodney Huddleston, Geoffrey K. Pullum, A Student’s Introduction to English Grammar, Cambridge University Press, 2005, s. 4–5, ISBN 978-0-521-84837-4 (ang.).
  112. Rodney Huddleston, Introduction to the Grammar of English, Cambridge University Press, 1984, s. 47–49, ISBN 978-0-521-29704-2 (ang.).
  113. a b Paul Postal, Language Differences and Prescriptivism, [w:] Roger D. Abrahams, Rudolph C. Troike, Language and Cultural Diversity in American Education, Prentice-Hall, 1972, s. 114–115, ISBN 978-0-13-522896-8 (ang.).
  114. Tony Bex, Richard J. Watts, Standard English: The Widening Debate, Routledge, 2002, s. 73, ISBN 978-1-134-65314-0 (ang.).
  115. Kapović, Starčević i Sarić 2016 ↓, s. 57.
  116. Cameron 1995 ↓, s. 47.
  117. Kordić 2010 ↓, s. 65.
  118. Kordić 2010 ↓, s. 62.
  119. Steven Pinker, The Language Instinct, Madryt: W. Morrow and Company, 1994, s. 373, ISBN 978-0-688-12141-9, Cytat: „Most of the prescriptive rules of the language mavens make no sense on any level. They are bits of folklore that originated for screwball reasons several hundred years ago and have perpetuated themselves ever since. [...] The rules conform neither to logic nor to tradition, and if they were ever followed they would force writers into fuzzy, clumsy, wordy, ambiguous, incomprehensible prose, in which certain thoughts are not expressible at all.” (ang.).
  120. Kapović, Starčević i Sarić 2016 ↓, s. 46–47.
  121. a b c Dušan Blagojević, Dabogda te grom spalio! Negujmo srpski jezik, Nauči.me, 9 września 2016 [dostęp 2021-05-03] (serb.).
  122. Elspaß i Maitz 2012 ↓, s. 179–180.
  123. Starčević, Kapović i Sarić 2019 ↓, s. 99.
  124. Matthew J. Gordon, Labov: A Guide for the Perplexed, Bloomsbury Publishing, 2018, s. 23, ISBN 978-1-4411-9508-1 (ang.).
  125. a b c d Kapović, Starčević i Sarić 2016 ↓, s. 56–57.
  126. Naír García Abelleira, Víctor M. Longa, Enseñando a los niños a discriminar. La plasmación de la ideología del estándar en la escuela., „Representaciones”, XI (2), Universidade de Santiago de Compostela, 2015, s. 153 [dostęp 2021-05-03] (hiszp.).
  127. Starčević, Kapović i Sarić 2019 ↓, s. 197.
  128. Marija Runić, Kampanja „Njegujmo srpski jezik”: pitanja i zablude [dostęp 2021-05-03] (serb.).
  129. Starčević, Kapović i Sarić 2019 ↓, s. 244.
  130. Čermák 2011 ↓, s. 83.
  131. Milroy 2007 ↓, s. 135–136.
  132. a b c Suzanne Romaine, Linguistic diversity and language standardization, [w:] Marlis Hellinger, Anne Pauwels (red.), Handbook of Language and Communication: Diversity and Change, Walter de Gruyter, 2008, s. 685, ISBN 978-3-11-019853-9 (ang.).
  133. Hudson 1981 ↓, s. 336–337.
  134. a b c Edgar A. Gregersen, Language in Africa: An Introductory Survey, Taylor & Francis, 1977, s. 9–10, ISBN 978-0-677-04380-7 (ang.).
  135. Virginia P. Clark, Paul A. Eschholz, Alfred F. Rosa, Language: Introductory Readings, St. Martin’s Press, 1972, s. 168 (ang.).
  136. Václav Cvrček, Mluvíme a píšeme tak špatně?, Aktuálně.cz, 25 lutego 2010 [dostęp 2019-11-05] (cz.).
  137. Starčević, Kapović i Sarić 2019 ↓, s. 80.
  138. Nancy Niedzielski, Dennis R. Preston, Folk linguistics, Berlin–Nowy Jork: Mouton de Gruyter, 1999, s. 22, 233 (ang.).
  139. Mark Newbrook, Language on the fringe, „The Skeptical Intelligencer”, 18 (1), Association for Skeptical Enquiry, 2015, s. 3 (ang.).
  140. Kapović 2010 ↓, s. 113–125.
  141. Mate Kapović, Language, Ideology and Politics in Croatia, „Slavia centralis”, IV/2, 2011, s. 51–52 (ang.).
  142. Karel Sýkora, Jaký je vlastně rozdíl mezi gramatikou a pravopisem?, Blog iDNES.cz, 26 stycznia 2016 [dostęp 2019-06-03] (cz.).
  143. Mašenjka Bačić, Hrvatsko pravopisno sukoboslovlje, „H-Alter”, 23 kwietnia 2013 [dostęp 2021-07-30] [zarchiwizowane z adresu 2014-10-19] (chorw.).
  144. Trudgill i Bauer 1998 ↓, s. 53.
  145. Kapović, Starčević i Sarić 2016 ↓, s. 63–64.
  146. Robert T. Craig, What Would a Practical Theory of Language and Communication Be Like?, 1987, s. 1 (ang.).
  147. Matei 2012 ↓, s. 129.
  148. Nic Subtirelu, A prescriptivism with moral and political ends: The linguistic shalts and shalt nots I can get behind, [w:] Linguistic pulse [online], 16 grudnia 2013 [dostęp 2019-07-16] (ang.).
  149. Hudson 1981 ↓, s. 335.
  150. West Virginia Dialect Project | Prescriptivist Views of Language, dialects.wvu.edu [dostęp 2019-11-12] (ang.).
  151. Mladi lingvisti: Govorite hrvatski opušteno, a ne po teroru jezikodavitelja, Večernji.hr, 12 listopada 2019 [dostęp 2019-11-12] (chorw.).
  152. Alan Davies, Real Language Norms: description, prescription and their critics, „Vienna English Working Papers”, 6 (2), grudzień 1997, s. 4 [dostęp 2019-11-12] [zarchiwizowane z adresu 2019-12-22] (ang.).
  153. Starčević, Kapović i Sarić 2019 ↓, s. 43.
  154. a b Milroy i Milroy 1999 ↓, s. 3–9.
  155. Kapović, Starčević i Sarić 2016 ↓, s. 47–49.
  156. Milroy i Milroy 1999 ↓, s. 10.
  157. James McElvenny, What’s prescriptivism all about, anyway?, „Crikey”, blogs.crikey.com.au, 5 września 2010 [dostęp 2019-11-06] [zarchiwizowane z adresu 2019-11-05] (ang.).
  158. a b Einar Haugen, Review of Introduction to a Theory of Language Planning, „Language”, 45 (4), 1969, s. 939, DOI10.2307/412345, ISSN 0097-8507, JSTOR412345.
  159. a b c d Vaicekauskienė 2018 ↓, s. 339.
  160. Greenfield 2011 ↓, s. 33–35.
  161. Milroy i Milroy 1999 ↓, s. 10–11.
  162. Indrė Nugaraitė, Standard Language Ideology and Its Influence on Lithuanian Migrants. Samogitians’ Attitudes Towards Their Language Variety, Kowno 2017, s. 13–18 (ang.).
  163. Roswitha Fischer, To boldly split the infinitive – or not? Prescriptive traditions and current English usage, [w:] Stephan Elspaß i inni red., Germanic Language Histories ‘from Below’ (1700-2000), Walter de Gruyter, 2011, s. 259, ISBN 978-3-11-092546-3 (ang.).
  164. Elspaß i Maitz 2012 ↓, s. 176.
  165. Puzynina 1984 ↓, s. 543.
  166. Hilary Janks, Literacy and Power, Routledge, 2009, s. 123, ISBN 978-1-135-19783-4 (ang.).
  167. a b Mesthrie 2009 ↓, s. 15–18.
  168. Nils Langer, Winifred Davies, An Introduction to Linguistic Purism, [w:] Linguistic Purism in the Germanic Languages, t. 75, Walter de Gruyter, 2011 (Studia Linguistica Germanica), s. 7, ISBN 978-3-11-090135-1, Cytat: „Linguists aim to understand, explain and describe language, they do not evaluate it – in the same way that zoologists will not classify and compare different species with regard to their ugliness or friendliness” (ang.).
  169. Nenad Jarić Dauenhauer, Lingvist Kapović o „glasati” ili „glasovati”: To se agresivno nameće od 1990., Index.hr, 16 grudnia 2019 [zarchiwizowane z adresu 2019-12-16] (chorw.).
  170. a b Strelēvica-Ošiņa 2016 ↓, s. 1–2.
  171. Jeziku je svejedno. Irena Plejić Premec. Jezik i predrasude. HRT – HR 1. 2019-12-10.
  172. Mate Kapović, Jezik i konzervativizam, [w:] Tvrtko Vuković, Maša Kolanović, Komparativni postsocijalizam: slavenska iskustva, Zagrzebska Szkoła Slawistyczna, 2013, s. 391–400 [dostęp 2018-11-06] (chorw.).
  173. R. Anthony Lodge i inni, Exploring the French Language, John Wiley & Sons, 1997, s. 14, ISBN 978-0-340-67662-2, Cytat: „It is of course essential in modern societies that there exists a standard language, for reasons of communicative efficiency. However, it is illusory to believe that linguistic norms are anything but artifical constructs, that the standard variety is linguistically ‘better’ than non-standard varieties, and that complete linguistic uniformity can ever be brought about” (ang.).
  174. Pearce 2012 ↓, s. 79.
  175. Vaicekauskienė 2016 ↓, s. 305.
  176. Václav Cvrček, S Václavem Cvrčkem o jazykovědě, „Respekt”, 5 sierpnia 2015 [dostęp 2019-08-26] (cz.).
  177. „Language”, 1–2, 73, Linguistic Society of America, 1997, s. 453 (ang.).
  178. Václav Cvrček, Je načase zmírnit českou obsesi správností a nechat jazyk jeho přirozenému vývoji?, „Respekt”, 22 marca 2009 [dostęp 2019-08-26] (cz.).
  179. Starčević 2016 ↓, s. 68.
  180. David Gil, What Is Riau Indonesian?, 2009, s. 6 (ang.).
  181. Leo Loveday, Explorations in Japanese Sociolinguistics, John Benjamins Publishing, 1986, s. 19–20, ISBN 978-90-272-2551-1 (ang.).
  182. Maciej Rataj, Attitudes to Standard British English and Standard Polish: a Study in Normative Linguistics and Comparative Sociolinguistics., Frankfurt: Peter Lang GmbH, Internationaler Verlag der Wissenschaften, 2016, s. 11, ISBN 978-3-653-05404-0, OCLC 953657257 (ang.).
  183. Mirosława Mycawka, „Odpal kompa i daj lajka XD”, czyli językoznawcy wobec zmian w języku, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie, Portal UJ, 20 lutego 2018 [dostęp 2020-01-29].
  184. a b c Amy Benjamin, Tom Oliva, Engaging Grammar: Practical Advice for Real Classrooms, National Council of Teachers of English, 2007, s. 28, ISBN 978-0-8141-2338-6 (ang.).
  185. a b Robin Straaijer, Attitudes to prescriptivism: an introduction, „Journal of Multilingual and Multicultural Development”, 37 (3), 2016, s. 233–242, DOI10.1080/01434632.2015.1068782, ISSN 0143-4632 (ang.).
  186. a b Konrad Szcześniak, Cássio Leite Vieira, Thou Shalt Not Judge. Selective Perception in Judgments of Linguistic Correctness, [w:] Sangeeta Bagga-Gupta (red.), Marginalization Processes across Different Settings: Going beyond the Mainstream, Cambridge Scholars Publishing, 2018, s. 389–393, ISBN 978-1-5275-1192-7 (ang.).
  187. Anna Duszak, Why ‘New’ Newspeak?: Axiological Insights into Language Ideologies and Practices in Poland, [w:] C. Mar-Molinero, P. Stevenson (red.), Language Ideologies, Policies and Practices: Language and the Future of Europe, Springer, 2016, s. 96, DOI10.1057/9780230523883, ISBN 978-0-230-52388-3 (ang.).
  188. Witold Mańczak, Praktyczne zastosowania lingwistyki, [w:] Problemy językoznawstwa ogólnego, Wrocław–Warszawa–Kraków: Ossolineum, 1996, s. 231, ISBN 83-04-04327-0.
  189. Jozef Mistrík, Encyklopédia jazykovedy, wyd. 1, Bratysława: Obzor, 1993, s. 343, ISBN 80-215-0250-9, OCLC 29200758 (słow.).
  190. Juraj Dolník, Základy lingvistiky, wyd. 1, Bratysława: Stimul, 1999, s. 215, ISBN 80-85697-95-5, OCLC 43470637 (słow.).

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Real Academia Española, Madrid - view 2.JPG
Real Academia Española building, Madrid, Spain.