Proletariat

Proletariat/bezrobotni, litografia z XIX wieku

Proletariat (z łac. proletarius „należący do najuboższej klasy, niepłacący podatków, dający państwu tylko potomstwo” od proles „latorośl, potomstwo”)[1] – jedna z wyróżnianych w socjologii klas społecznych.

Pierwotne znaczenie

W starożytnym Rzymie proletariat oznaczał najuboższą warstwę ludności. W miarę upadku drobnych gospodarstw w okresie późnej republiki liczebność rzymskiego proletariatu rosła wskutek migracji do miasta mas zubożałych rolników, czemu zapobiec miały reformy Grakchów. Antyczny proletariat był, zwłaszcza w późnej republice i wczesnym cesarstwie, warstwą pasożytniczą[2], utrzymywaną przez państwo darmowym rozdawnictwem zboża i innymi podarkami (panem et circenses). Częściowo z proletariuszy (służących za żołd i nadzieję otrzymania łupów oraz działki ziemi w ramach odprawy po zakończeniu służby) rekrutowana była armia od czasów reformy Gajusza Mariusza. Stopniowo, zwłaszcza w późnym cesarstwie ubogie warstwy ludności określane jako lud miejski i wiejski (plebs urbana i plebs rustica) zostały zaprzęgnięte do pracy przymusowej[3], na wsi byli to przypisywani do ziemi dzierżawcy (kolonowie) i robotnicy rolni, w mieście rzemieślnicy przypisani do warsztatów[4].

Terminologia epoki industrialnej

W epoce rewolucji przemysłowej w XIX wieku zatrudnieni w fabrykach określani byli mianem proletariatu fabrycznego. Robotnicy rekrutowali się spośród zubożałych rolników bądź też z pracowników upadających warsztatów rzemieślniczych i manufaktur.

W ujęciu Karola Marksa proletariat to klasa społeczna, której nie przysługuje prawo własności środków produkcji (ziemi, fabryk, kapitału finansowego), przeciwstawiana właścicielom środków produkcji, czyli burżuazji, to jest kapitalistom. Kapitalista – właściciel środków produkcji konsumuje większość zysku (wartość dodatkową) w sytuacji, gdy rzeczywista wartość pracy robotnika jest większa od jego płacy. Robotnicy nie posiadając materialnych środków produkcji nie mogą stanowić sami o sobie w procesie produkcji, lecz ulegają uprzedmiotowieniu i w konsekwencji wyzyskowi. W przyszłości tę sytuację, zdaniem Marksa miała zmienić ogólnoświatowa rewolucja i powstanie ustroju komunistycznego, w którym poprzez zniesienie własności prywatnej i wprowadzenie wspólnej (uspołecznionej) własności środków produkcji zamierzano zlikwidować podział na właścicieli i pracowników. Społeczeństwo komunistyczne miało mieć charakter bezklasowy, w którym dostęp do środków produkcji i dóbr produkowanych miał zależeć od indywidualnych zdolności, a nie strukturalnych nierówności społecznych. Dopóki to nie nastąpi, proletariat i właściciele środków produkcji pozostają w ciągłym konflikcie, widocznym w skali długiego procesu historycznego[5]. W społeczeństwie opartym na własności prywatnej środków produkcji i podziale klasowym niesprawiedliwość utrzymuje się dzięki panującym w tym społeczeństwie politycznym stosunkom „panowania i niewoli” (Herrschaft und Knechtschaft). Stosunki te wyrastają „bezpośrednio z samej produkcji” i są uwarunkowane własnością prywatną środków wytwarzania, która jest przyczyną „ślepego i niepohamowanego interesu prywatnego”[6].

Górną warstwę robotników Karol Marks określał jako arystokrację robotniczą[7].

Znaczenie postulowane obecnie

W społeczeństwie informacyjnym proletariat, w odróżnieniu od digitariatu, pojmuje się jako klasę społeczną niemającą dostępu do technologii informacyjnych, w szczególności do globalnej sieci Internetu[8]. Ze względu na zmianę charakteru pracy z fizycznej na pracę umysłową niektórzy autorzy wskazują na przekształcanie się proletariatu w intelektuariat[9].

Zobacz też

Przypisy

  1. Władysław Kopaliński: proletariat; Proletarier aller Lander vereinigt euch; proletaryzacja. [w:] Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych [on-line]. slownik-online.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-02-01)].
  2. Kazimierz Kumaniecki: Historia kultury starożytnej Grecji i Rzymu Warszawa 1964 s. 357.
  3. „W przeciwieństwie do honestiores, którzy w okresie późnocesarskim tworzyli liczne warstwy o bardzo zróżnicowanej pozycji społecznej, poszczególne grupy humiliores coraz bardziej upodabniały się do siebie. Wynikało to z powszechnego ubożenia miast i wsi, jak i pogłębiającej się zależności ekonomicznej, politycznej i społecznej mas ludności miejskiej i wiejskiej, przy czym zależność ta przybierała coraz bardziej jednolite formy. Niewolnictwo jako instytucja społeczna i ekonomiczna utraciło swe znaczenie już wcześniej. Rezultatem tego nie było bynajmniej zastąpienie go przez pracę najemną. Wraz z zanikiem niewolnictwa zanikała bowiem również i ta forma pracy. W nowych warunkach, które ustabilizowały się u schyłku trzeciego wieku, nie znano bowiem już pracy najemnej, a jedynie przymus pracy, którego formy określała - bezwzględnie dziedziczna - przynależność do poszczególnych kategorii zawodowych”. Géza Alföldy: Historia społeczna starożytnego Rzymu Poznań 1998 s. 262n.
  4. Do tych ostatnich należy zaliczyć także będące własnością państwa fabricae. „Według Notitia Dignitatum na Zachodzie «fabryk» takich istniało dwadzieścia, na Wschodzie zaś piętnaście. Większość z nich specjalizowała się w produkcji jednego rodzaju towaru, na przykład w Lauriacum, Carnuntum i Aquincum produkowane były tarcze, w Ticinum - łuki, w Concordia - strzały, w Trewirze i innych miastach - uniformy wojskowe. W fabrykach tych pracowali zarówno nominalnie wolni rzemieślnicy, jak i niewolnicy, wśród których byli także ludzie skazani za przestępstwa. (...) Robotnicy poszczególnych państwowych fabricae tworzyli już z założenia niejako zwarte grupy, przypominające pod względem swej organizacji kolegia, które poddane były szczególnie surowej kontroli. Kary wymierzane ich członkom przypominały te, które stosowano w wojsku”. Tamże, s. 267n, Eastern Roman Empire, Western Roman Empire
  5. E. Żyro, Aksjologiczna treść pojęcia sprawiedliwości w poglądach Karola Marksa, Etyka, 1966, nr 1, s. 191-219.
  6. E. Żyro, Aksjologiczna treść pojęcia sprawiedliwości w poglądach Karola Marksa, Etyka, 1966, nr 1, s. 195.
  7. portalwiedzy.onet.pl: Arystokracja. [dostęp 2015-07-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-07-22)].
  8. Ignacy Fiut, Marcin Habryń: Społeczność akademicka wobec możliwości wykorzystania Internetu w procesie pracy. W: Lesław Haber: Mikrospołeczność informacyjna na przykładzie miasteczka internetowego Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie. Kraków: AGH, 2001, s. 158, 162. ISBN 83-88408-72-0.
  9. Różnorodność pracy umysłowej. W: Alvin i Heidi Toffler: Budowa nowej cywilizacji. Polityka trzeciej fali. Poznań: Zysk i S-ka, 1996. ISBN 83-7150-102-1.

Media użyte na tej stronie

Prolétariat agricole 1907.jpg
Prolétariat agricole au chômage