Proszowice

Proszowice
miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Ilustracja
Rynek
HerbFlaga
HerbFlaga
Państwo

 Polska

Województwo

 małopolskie

Powiat

proszowicki

Gmina

Proszowice

Prawa miejskie

1358

Burmistrz

Grzegorz Cichy

Powierzchnia

7,21 km²

Populacja (31.12.2019)
• liczba ludności
• gęstość


5983[1]
829,8 os./km²

Strefa numeracyjna

(+48) 12

Kod pocztowy

32-100

Tablice rejestracyjne

KPR

Położenie na mapie gminy Proszowice
Mapa konturowa gminy Proszowice, po lewej nieco na dole znajduje się punkt z opisem „Proszowice”
Położenie na mapie Polski
Położenie na mapie województwa małopolskiego
Mapa konturowa województwa małopolskiego, u góry znajduje się punkt z opisem „Proszowice”
Położenie na mapie powiatu proszowickiego
Mapa konturowa powiatu proszowickiego, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Proszowice”
Ziemia50°11′35,30″N 20°17′19,38″E/50,193139 20,288717
TERC (TERYT)

1214054

SIMC

0951818

Hasło promocyjne: Królewskie Miasto Proszowice
Urząd miejski
ul. 3 Maja 72
32-100 Proszowice
Strona internetowa
BIP
Pomnik Tadeusza Kościuszki na Rynku, włościanie proszowiccy masowo brali udział w insurekcji kościuszkowskiej (1794).
Widok miasta w 1883 r.

Proszowicemiasto powiatowe w województwie małopolskim, w powiecie proszowickim, położone 23 km na północny wschód od Krakowa. Proszowice położone są na prawym brzegu rzeki Szreniawy na płaskowyżu proszowickim. Siedziba gminy miejsko-wiejskiej Proszowice.

Miasto wielkorządców krakowskich w powiecie proszowickim województwa krakowskiego w końcu XVI wieku[2]. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa krakowskiego.

Prawa miejskie od 1358 r. Były miastem królewskim Korony Królestwa Polskiego[3]. W latach 1496–1793 siedziba sejmików ziemskich przedrozbiorowego województwa krakowskiego[4].

Regionalny ośrodek handlu rolno-spożywczego. Według danych GUS z 31 grudnia 2019 r. miasto miało 5983 mieszkańców[1].

Historia

Prehistoria

W rejonie Proszowic spotyka się ślady pochodzące jeszcze z czasów neolitu, a także kultury łużyckiej. W okresie migracji i ekspansji Słowian (VI–VII w.) obszary Małopolski zostały przez nich zasiedlone. Powstałe plemię Wiślan stworzyło silne jednostki administracyjne, przypominające państwo, w skład którego weszły tereny powiatu proszowickiego. Wybudowali oni gródek książęcy, który nie tylko był siedzibą władcy, ale również spełniał funkcje obronne. Dolina Szreniawy sprzyjała rozwojowi rolnictwa, dlatego Proszowice były w dawnych czasach ośrodkiem handlu zbożem.

Średniowiecze

W XI–XIII w. okolice Proszowic były gęsto zaludnione. W 1222 r. rycerz Przybysław Prosowic z rodu Szreniawitów. Początkowo miejscowość była własnością rycerską, do początku XIV w. należały prawdopodobnie do rodu Szreniawitów lub Drużynnitów, później przeszły w ręce królewskie. W połowie XIII w. według tradycji powstała parafia i wzniesiono kościół, w którym miała znajdować się inskrypcja, mówiąca że najstarszy kościół został zbudowany w czasach Bolesława V Wstydliwego w 1240 r. W 1358 r. miasto królewskie lokowane pomiędzy 1356 a 1358 rokiem[5] na prawie magdeburskim otrzymało przywileje samorządowe i targowe. Osada rozrosła się w miasteczko handlowe i rzemieślnicze. Od połowy XIV w. odbywały się roki sądowe ziemi krakowskiej, po raz pierwszy wzmiankowane w źródłach pisanych w 1377 r. Działając z dłuższymi przerwami, zwłaszcza w XVII w. i XVIII w., przetrwały aż do reformy sądownictwa przeprowadzonej przez zaborcę pod koniec wieku XVIII[6].

Wiek XV był czasem rozkwitu Proszowic. Miejscowi rzemieślnicy, m.in. kowale, pracujący dla dworu królewskiego, przyjmowani byli do cechów krakowskich. Miasto wówczas zaliczano w województwie krakowskim do grupy II, to jest do osad, które na wypadek wojny mogą wystawić od 4 do 12 pieszych. W kategorii tej znalazły się także Wieliczka, Olkusz, Kłobuck, Lelów. W 1403 r. odnotowany został pierwszy student Akademii Krakowskiej pochodzący z Proszowic – Mikołaj (prawd. Mikołaj Skóra), który został wypromowany na mistrza sztuk wyzwolonych[7]. W 1407 r. wielki pożar zniszczył miasto, a wraz z nim dwór królewski, szybko po katastrofie odbudowany. W 1410 r. wybudowano bitą drogę z Proszowic do Krakowa. Od 1456 r. miasto miało przywilej cotygodniowych jarmarków. Kronikarz Jan Długosz opisuje Proszowice jako miasto mające 14 łanów i folwark królewski, kościół parafialny był murowany, trakt przechodzący przez Proszowice służył królom w drodze do Korczyna, Kielc, Lublina i na Litwę. Statutem króla Jana I Olbrachta z 1496 r. miasto zostało wyznaczone na miejsce sejmików ziemskich województwa krakowskiego, odbywały się w kościele.

Nowożytność

Dokument Zygmunta I Starego dotyczący ustanowienia w Proszowicach trzech targów dorocznych

W początku XVI w. Proszowice stały się siedzibą powiatu (w 1485 r. odnotowano istnienie powiatu, choć oddzielny powiat proszowicki jeszcze formalnie nie istniał). Należały do niego m.in. miasta: Działoszyce, Koszyce, Nowe Brzesko, Skalbmierz, Słomniki. Powiat przetrwał do rozbiorów, chociaż jego granice ulegały zmianom. Wzrosła zamożność kupców, karczmarzy, piwowarów. Zbudowano ratusz i wiele domów, powstało bractwo cechowe. Bogate prebendy proszowickie otrzymali profesorowie Akademii Krakowskiej. W 1532 r. król Zygmunt I Stary nadał Proszowicom przywilej budowy wodociągów i kanalizacji.

Przełom XVI/XVII w. był początkiem upadku i zubożenia miasta, zanikło rzemiosło, burzliwe sejmiki stały się klęską i postrachem miasta, doszło nawet do rozlewu krwi w kościele. W 1619 r. pożar zniszczył drewnianą zabudowę, w 1651 r. wybuchł kolejny pożar, w którym spłonął ratusz. Miasto poważnie ucierpiało podczas potopu szwedzkiego. Proszowice należały w 1733 r. do wielkorządców krakowskich, nie podźwignęło się jednak z upadku. Inwentarz z tego okresu podaje tylko 60 domów; w 1775 r. liczyło 88 domów i 6 dworków szlacheckich; w 1791 r. było 111 domów (w tym 32 na Rynku) i 825 mieszkańców, w części królewskiej były 103 domy (dworek kasztelana krakowskiego, dworek wojewody krakowskiego, 2 dworki szlacheckie, 96 domów mieszkalnych, młyn zbożowy, folwark młyński i karczma), w duchownej – 8 (3 domy księży, szkoła parafialna, altaria św. Anny, szpital św. Ducha, folwark szpitalny, organaria). W 1765 odnotowano zamieszkiwanie miasta przez 8 Żydów[8].

Rozbiory

Szarża krakusów na Rosjan w Proszowicach w 1846 r., akwarela Juliusza Kossaka z 1866 r.

Włościanie proszowiccy masowo brali udział w insurekcji kościuszkowskiej (1794). Po III rozbiorze Polski Proszowice włączono do zaboru austriackiego, następnie w 1809 r. miasto i okolica weszły do Księstwa Warszawskiego. Po kongresie wiedeńskim w 1815 r. ziemia proszowicka włączona została do Królestwa Polskiego (kongresowego), będącego częścią składową Imperium Rosyjskiego. Proszowice w zaborze rosyjskim znajdowały się w województwie krakowskim ze stolicą w Kielcach. Kraków i najbliższe okolice tworzyły wówczas Wolne Miasto, co spowodowało oderwanie Proszowic od rynku zbytu i ośrodka kulturalnego Krakowa. Miasto weszło w skład powstałej w 1837 r. guberni krakowskiej, później przemianowanej na gubernię kielecką. W 1846 r. podczas powstania krakowskiego 40-osobowy oddział Zygmunta Jordana rozbił sotnię kozaków rosyjskich. W ramach represji za popieranie powstania styczniowego, Rosjanie w 1867  r. odebrali Proszowicom prawa miejskie. Podczas spisu ludności z 1827 r. odnotowano 1027 mieszkańców i 154 domy, na Rynku stał drewniany ratusz. Opis miejscowości z 1887 r. wymienia:

osada miejska, folwark i dobra, przed 1867 r. miasto, powiat miechowski, gmina i parafia Proszowice. Leży wśród wyżyny krakowskiej, sięgającej w okolicznych wzgórzach do 1050 st. n.p.m., na wzgórzu wznoszącem się na brzegu obszernej kotliny, która zapewne stanowiła niegdyś dno jeziora. Dziś wody tego zbiornika uprowadza Szreniawa. Proszowice leżą przy starożytnym trakcie z Krakowa do Kielc, połączone z Krakowem drogą bitą, odległość od Miechowa 28 w., od Krakowa około 4 mil, a od Wisły 2 mile. Proszowice posiadają obecnie kościół parafialny murowany, kościółek filialny za osadą, szkołę początkowe męską i żeńską, dom przytułku dla starców, sąd gm. okr. V, urząd gm., st. pocztę, fabrykę narzędzi rolniczych, aptekę, około 200 domów (przeważnie drewniane) i do 2000 mieszkańców. Na obszarze folwarku jest browar i młyn wodny. Proszowicka parafia, dek. miechowski, 4736 dusz. Proszowice są starożytną osadą, stanowiącą centralny punkt słynnej z żyzności okolicy. Spływające ku Wiśle wody północnych tarasów wyżyny krakowskiej powyżłobiały tu liczne doliny i poznośiły bogate pokłady napływowe, którym gleba proszowska zawdzięcza swą słynną urodzajność. Żyzność gleby ściągła tu licznych osadników i zachęcała do rolnictwa, zwłaszcza że bliskość Krakowa i drogi wodnej (Wisła) ułatwiała zbyt korzystny. Dolina Szreniawy stanowi kolebkę licznych rodów małopolskich.

I wojna światowa

Proszowice w 1914

Podczas I wojny światowej Rosjanie rozlokowani byli wzdłuż linii RzędowiceMakociceOpatkowiceSzreniawa. Austriacy atakowali od strony Łaganowa. Ich artyleria zburzyła i uszkodziła wiele domów w Proszowicach, spowodowała pożar kościoła parafialnego.

II Rzeczpospolita

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r., dawny powiat proszowski podzielono między powiaty: miechowski i pińczowski. W okresie międzywojennym Proszowice jako część powiatu miechowskiego wchodziły w skład województwa kieleckiego. W 1923 r. przywrócono prawa miejskie. W 1925 r. otwarto połączenie kolei wąskotorowej: Szreniawa – Proszowice, Proszowice – Posądza ze stacją kolejową. W 1939 w mieście mieszkało 1323 Żydów[8].

II wojna światowa

W czasie wojny obronnej 55. Dywizja Piechoty wchodząca w skład Armii „Kraków” Wojska Polskiego stoczyła ciężkie walki z Wehrmachtem w nocy z 6 nr 7 września 1939 r. Zginęło 108[9] Polaków, pożar strawił 1/3 miasta, spłonęło wtedy archiwum miejskie. Holocaust spowodował zniszczenie społeczności żydowskiej Proszowic skupiającej przed wojną ponad 1000 osób. W lipcu 1944 Proszowice zostały wyzwolone czasowo przez oddziały partyzanckie i powstała tzw. Rzeczpospolita Partyzancka lub Kazimiersko-Proszowicka Rzeczpospolita Partyzancka[10]. Okupant niemiecki został wyparty z miasta 17 stycznia 1945 przez oddziały 59. i 60. armii 1. Frontu Ukraińskiego[11].

Współczesność

W 1945 r. Proszowice weszły w skład województwa krakowskiego w powiecie miechowskim. W 1954 r. przywrócono powiat proszowicki, jednak okrojony w porównaniu z przedrozbiorowym. Po zniesieniu powiatów w 1975 r., miasto należało do województwa krakowskiego (tzw. województwa miejskiego krakowskiego). Po reformie administracyjnej z 1999 r. przywrócono powiat proszowicki w województwie małopolskim. W 2008 roku obchodzono 650-lecie lokacji miasta.

Demografia

  • Piramida wieku mieszkańców Proszowic w 2014 roku[12].

Piramida wieku Proszowice.png

Zabytki

  • Średniowieczny układ urbanistyczny (nr rej. zabytków A-437 z 11 XI 1976).
  • Kościół parafialny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i św. Jana Chrzciciela (A-371 z 02 VI 1972).
  • Kaplica pw. św. Trójcy (A-684 z 24 VI 1994).
  • Cmentarz parafialny z II ćw. XIX w.
  • Cmentarz żydowski.
  • Słup Boża Męka z XVII w. (B-259/M z 2013).
  • Krzyż tzw. Biały Krzyż z XIX w.
  • Krzyż drewniany Grupa Ukrzyżowania z XIX w.
  • Figura Jezusa Frasobliwego z XIX w.
  • Kapliczka Jezusa Frasobliwego z XIX w.

Gospodarka

Proszowice są regionalnym ośrodkiem handlu rolno-spożywczego, działa giełda skupująca warzywa i inne płody rolne oraz zwierząt hodowlanych. Okoliczne żyzne gleby sprzyjają rolnictwu. Na terenie miasta nie ma dużych zakładów przemysłowych, występuje tylko drobny przemysł, usługi i handel.

Edukacja

Ogród biblijny

W 2008 r. oddano do użytku pierwszy w Polsce ogród biblijny[13].

Kluby sportowe w Proszowicach

Współpraca międzynarodowa

Miasta i gminy partnerskie: Niemcy Fichtenberg[15]

Zobacz też

  • Centrum Kultury i Wypoczynku w Proszowicach
  • Zagrody

Przypisy

  1. a b Wyniki badań bieżących - Baza Demografia - Główny Urząd Statystyczny, demografia.stat.gov.pl [dostęp 2020-07-28].
  2. Województwo krakowskie w drugiej połowie XVI wieku ; Cz. 2, Komentarz, indeksy, Warszawa 2008, s. 98.
  3. Magazin für die neue Historie und Geographie Angelegt, t. XVI, Halle, 1782, s. 13.
  4. J. Swajdo, Między Wisłą a Pilicą. Dzieje podziałów administracyjnych w regionie kielecko-radomskim do 1975 roku, Kielce 2005, s. 11.
  5. Anna Berdecka, Nowe lokacje miast królewskich w Małopolsce w latach 1333–1370 : chronologia i rozmieszczenie, w: Przegląd Historyczny, T. 65 (1974), z. 4, tabela 1 po s. 617.
  6. M. Pawlikowski, Sądownictwo ziemskie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012.
  7. Feliks Kiryk, Dzieje Proszowic w epoce piastowskiej i jagiellońskiej, „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie”, 26, 1967, s. 45.
  8. a b Proszowice. Sztetl. [dostęp 2016-01-17].
  9. W grobach żołnierzy polskich z września 1939 r. na cmentarzu w Proszowicach jest ich pochowanych 118.
  10. http://www.24ikp.pl/skarby/rp44/art/20140219kp_rp44/art.php
  11. Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa, Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939–1945, Sport i Turystyka, Warszawa 1988, ISBN 83-217-2709-3, s. 370.
  12. Proszowice w liczbach, Polska w liczbach [dostęp 2016-01-10] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  13. Zespół placówek Caritas w Proszowicach. Ogród biblijny. [dostęp 2016-07-13].
  14. Biuletyny Informacji Publicznej, bip.malopolska.pl [dostęp 2022-06-25].
  15. Fichtenberg – Niemcy. [dostęp 2012-03-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-07-31)].

Bibliografia

  • Słownik Geograficzny Królestwa Polski, tom IX, 1887 r.
  • Proszowice. Zarys dziejów do 1939 roku, pod redakcją Feliksa Kiryka, Kraków 2000.
  • Dziennik Polski – artykuł Arkadiusza Fularskiego.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Lesser Poland Voivodeship location map.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Lesser Poland Voivodeship, Poland. Geographic limits of the map:
  • N: 50.59 N
  • S: 49.07 N
  • W: 18.92 E
  • E: 21.55 E
Proszowice - kościół parafialny (8.06.2014).JPG
Autor: SebastianR, Licencja: CC BY-SA 3.0
Proszowice - kościół parafialny
Proszowice - Boża Męka.JPG
Autor: Krkpr, Licencja: CC BY-SA 4.0
Proszowice - Boża Męka
Proszowice - kaplica pw. św. Trójcy (8.06.2014).JPG
Autor: SebastianR, Licencja: CC BY-SA 3.0
Proszowice, ul. Partyzantów - kaplica pw. Świętej Trójcy, 1859
Attack of Polish Krakusi on Russians in Proszowice 1846.JPG
Szarża krakusów na Rosjan w Proszowicach 1846
Proszowice - Rynek.JPG
Autor: Krkpr, Licencja: CC BY-SA 4.0
Proszowice - Rynek
Proszovice in Russisch-Polen - zu Gunsten des Witwen- und Waisenfonds des k. u. k. Gebirgsartillerieregiments nr. 3. 1914 (71547760).jpg
Tytuł: Proszovice in Russisch-Polen : zu Gunsten des Witwen- und Waisenfonds des k. u. k. Gebirgsartillerieregiments nr. 3.
Adres wydawniczy: [Miejsce nieznane : wydawca nieznany, 1914] ([miejsce nieznane : drukarz nieznany])
Gatunek: pocztówka
Forma i typ: pocztówki
Opis fizyczny: [1] karta : ilustracja ; 9x14 cm
Tytuł według nadruku na rewersie. Rok wydania nadany przez katalogującego.
Proszowice - pomnik Tadeusza Kościuszki.JPG
Autor: Krkpr, Licencja: CC BY-SA 4.0
Proszowice - pomnik Tadeusza Kościuszki
Piramida wieku Proszowice.png
Autor: Polskawliczbach, Licencja: CC BY-SA 2.5 pl
Piramida wieku mieszkańców Proszowic, 2014
Dokument krola Zygmunta I dotyczacy ustanowienia w Proszowicach trzech targow dorocznych. 1518 (105188752).jpg
Tytuł: Dokument króla Zygmunta I dotyczący ustanowienia w Proszowicach trzech targów dorocznych.
Adres wydawniczy: Kraków : , 1518
Gatunek: rękopis
Forma i typ: rękopisy
Opis fizyczny: 1 k. : perg. ; 63x28,5+11-11,5 cm