Pruchna

Pruchna

wieś
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Powiat	cieszyński
Gmina	Strumień
Liczba ludności (2022)	2472[1]
Strefa numeracyjna	33
Kod pocztowy	43-523[2]
Tablice rejestracyjne	SCI
SIMC	0068179
Położenie na mapie gminy Strumień Pruchna
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Pruchna
Położenie na mapie województwa śląskiego Pruchna
Położenie na mapie powiatu cieszyńskiego Pruchna
49°51′54″N 18°40′53″E/49,865000 18,681389
Strona internetowa

Nieoficjalny herb wsi Pruchna

Pruchna (cz. Pruchná, niem. Pruchnau) – wieś sołecka w Polsce położona w województwie śląskim, w powiecie cieszyńskim, w gminie Strumień. Wieś leży w historycznych granicach regionu Śląska Cieszyńskiego, geograficznie zaś leży w regionie Dolina Górnej Wisły, będącej częścią Kotliny Oświęcimskiej^[3]. Powierzchnia sołectwa wynosi 1903 ha (19,03 km²)^[4], a liczba ludności 2438, co daje gęstość zaludnienia równą 128,1 os./km².

Nazwa

Zdaniem ks. Józefa Londzina nazwa Pruchna pochodzi od spróchniałych drzew^[5]. Zgodnie ze źródłosłowem powinno się pisać „Próchno” lub „Próchna”. Tą formą posługiwano się do wygaśnięcia dynastii cieszyńskich Piastów w 1653 r.^[6] Spotykano się także z pisownią „Prochno”, „Prochna” lub z czeskiego „Prachna” i wreszcie ze zniemczoną nazwą „Pruchna”, gdyż język niemiecki nie posiada spółgłosek miękkich i pochyleń^[6]. Obecnie obowiązuje nazwa „Pruchna”.

Części wsi

Herb

Wieś posiada herb, którego tarczę umieszczono na ścianie przedsionka kościoła rzymskokatolickiego w Pruchnej. Przedstawia on pług koleśny, czyli pług z dwukołowym wózkiem. Zwrócony jest w lewą stronę, z białym żelaziwem, ze złotymi drzewcami na niebieskim tle. Odcisk pieczęci z takim herbem oraz czesko-niemieckim napisem w otoku „Obec-Pruchnau” znajduje się na dokumencie z 1835 r.^[9]

Historia

Miejscowość po raz pierwszy wzmiankowana została w łacińskim dokumencie Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis (pol. Księga uposażeń biskupstwa wrocławskiego), spisanej za czasów biskupa Henryka z Wierzbna ok. 1305 w szeregu wsi zobowiązanych do płacenia dziesięciny biskupstwu we Wrocławiu (wśród 76 wsi Księstwa Cieszyńskiego), w postaci ithem in Prochna^[10][11][12]. Zapis ten (brak określenia liczby łanów, z których będzie płacony podatek) wskazuje, że wieś była w początkowej fazie powstawania (na tzw. surowym korzeniu), co wiąże się z przeprowadzaną pod koniec XIII wieku na terytorium późniejszego Górnego Śląska wielką akcją osadniczą (tzw. łanowo-czynszową, badacze przyjmują, że Pruchna powstała w latach 90. XIII wieku^[13]). Wieś politycznie znajdowała się wówczas w granicach utworzonego w 1290 piastowskiego (polskiego) księstwa cieszyńskiego, będącego od 1327 lennem Królestwa Czech, a od 1526 roku w wyniku objęcia tronu czeskiego przez Habsburgów wraz z regionem aż do 1918 roku w monarchii Habsburgów (potocznie Austrii).

W połowie XIV wieku książę cieszyński, prawdopodobnie Przemysław I Noszak, zezwolił na założenie na terenie Pruchnej nowej osady położonej koło Górnego Rychułdu, przezwanej Małą Pruchną, której nazwa została po raz pierwszy wzmiankowana w 1416^[14]. Wielka Pruchna pozostała w rękach książęcych, z kolei Mała – w rycerskich.

Używany obecnie podział na Pruchnę Dolną i Górną odpowiada dawnej nazwie – Pruchna Wielka i Pruchna Mała. Na początku XVII wieku wieś była w posiadaniu rodziny Czelów z Czechowic, a od 1619 roku do rodu Bludowskich poprzez małżeństwo Fryderyka Bludowskiego z Katarzyny Czelo. Dobra te w 1737 Gottlieba Agnet, ich prawnuczka, sprzedała Christianowi Kalischowi^[15]. W 1798 została objęta przez Komorę Cieszyńską^[16]. W 1855 roku został otwarty szlak kolejowy austriackiej Kolei Północnej^[17]. W miejscowości zlokalizowana została stacja kolejowa^[18]. W 1900 r. w miejscowości działał pierwszy Urząd Pocztowy. W 1870 w celu zarządzania folwarkami Komory Cieszyńskiej wybudowano zameczek, a przy nim uruchomiono gorzelnię. W 1890 roku otwarto stadninę koni, która zarządzana była z Drogomyśla^[19]. W 1928 r. została utworzona Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska w Pruchnej, na rzecz folwarku który w swoim majątku posiadał również krowy mleczne. Stamtąd dowożono mleko do mleczarni.

Według austriackiego spisu ludności z 1900 w 167 budynkach w Pruchnej na obszarze 1914 hektarów mieszkało 1519 osób, co dawało gęstość zaludnienia równą 79,4 os./km². z tego 961 (63,3%) mieszkańców było katolikami, 534 (35,2%) ewangelikami a 24 (1,6%) wyznawcami judaizmu, 1416 (93,2%) było polsko-, 33 (2,2%) niemiecko- a 20 (1,3%) czeskojęzycznymi^[20]. Do 1910 roku liczba mieszkańców spadła do 1467, z czego 941 (64,1%) było katolikami, 513 (35%) ewangelikami, 13 (0,9%) żydami, 1370 (96,1%) polsko-, 43 (3%) niemiecko- a 12 (0,8%) czeskojęzycznymi^[21].

Po zakończeniu I wojny światowej tereny, na których leży miejscowość – Śląsk Cieszyński stał się punktem sporu pomiędzy Polską i Czechosłowacją. W 1918 roku na bazie Straży Obywatelskiej miejscowi Polacy utworzyli lokalny oddział Milicji Polskiej Śląska Cieszyńskiego, który podlegał organizacyjnie 13 kompanii w Strumieniu^[22]. Pod koniec wojny polsko-czechosłowackiej wojska czechosłowackie zdobyły lewobrzeżne części wsi Knaj i Baranowice. W ramach bitwy pod Skoczowem trwały zacięte walki o zdobycie mostu kolejowego w Drogomyślu, będący na najkrótszej trasie z Cieszyna do Dziedzic. 30 stycznia stacjonujący w Chybiu pociąg pancerny Hallerczyk brał udział w ostrzelaniu wojsk czechosłowackich w Drogomyślu i Pruchnej. Decyzją Rady Ambasadorów z dnia 28 lipca 1920 roku wieś weszła w granice II Rzeczypospolitej.

Księga Adresowa Województwa Śląskiego z 1927 roku podaje, że wieś Pruchna była miejscowością Powiatu cieszyńskiego z siedzibą urzędu gminnego. Zajmowała obszar 1913ha. Zamieszkiwało ją 1508 mieszkańców (obecnie ok. 2450), z czego: 986 wyznania katolickiego, 536 wyznania ewangelickiego, 6 wyznania mojżeszowego narodowości polskiej (suma daje liczbę 1528)^[23]. Istniała wtedy szkoła ludowa i posterunek policji (nr tel. 1). Był to jeden z pierwszych posterunków policji w okolicy. Budynek, w którym był posterunek, stoi do dzisiaj przy ulicy Osiedlowej 2. W 1927 roku działał tartak parowy zatrudniający 25 osób, gorzelnia zatrudniająca 5 robotników. Sąd w Cieszynie był Sądem Okręgowym, któremu podlegały sądy powiatowe w Bielsku, Skoczowie i Strumieniu.

W okresie międzywojennym budownictwo drewniane było wypierane przez ceglane. W 1926 roku została utworzona cegielnia pod lasem Makowina, zatrudniająca 10 osób^[24].

W czasie I wojny światowej zginęło 42 obywateli Pruchnej. Dla uczczenia pamięci poległych mieszkańcy wsi postawili w 1927 roku pomnik, znajdujący się obok szkoły. Podczas II wojny światowej Pruchnej również nie ominęła germanizacja, aresztowania i łapanki. Wojna przyniosła wiele zniszczeń i ofiar. 1 maja 1945 roku nastąpiło wyzwolenie Pruchnej przez oddziały 38 armii 4 Frontu Ukraińskiego^[25].

Po zakończeniu działań wojennych mieszkańcy wsi energicznie przystąpili do odbudowy zniszczonych obiektów i organizacji społeczno-gospodarczych. Instytucje i jednostki gospodarcze czynne przed II wojną światową zostały odremontowane i uruchomione jeszcze w 1945 lub w roku następnym. Należały do nich: kościół ewangelicki, kościół i parafia rzymskokatolicka, urząd pocztowy, kolej z prowizorycznym dworcem, Spółdzielnia Mleczarska, Państwowe Gospodarstwo Rolne oraz szkoła podstawowa.

W latach 1945–1954 miejscowość była siedzibą gminy Pruchna. W latach 1975–1998 miejscowość położona była w województwie bielskim.

W miejscowości działało Państwowe Gospodarstwo Rolne – Stadnina Koni Pruchna^[26]. W 1994 jako Stadnina Koni Skarbu Państwa Pruchna^[27]. Następcą prawnym jest Stadnina Koni „Ochaby” Sp. z o.o.

Urodzeni w Pruchnej

• ok. 1700 Ludwik Heimb – duchowny katolicki, tłumacz, pisarz
• 1872: Paul Kutscha, austriacki malarz
• 1878: ks. Józef Mamica – duchowny luterański
• 1904: o. Józef Herman - redemptorysta, rektor, kustosz sanktuarium w Tuchowie, mistrz nowicjatu^[28].
• 1906: Emilia Michalska – poetka ludowa
• 1914: Karol Balon - prawnik (zm. 12.05.1987)^[29]
• 1917: Józef Kornblum – pisarz
• 1928: Alfons Pilorz – romanista
• 1940: Edyta Gruszczyk-Kolczyńska – polska pedagog, profesor zwyczajny, twórczyni "Dziecięcej matematyki"

Religia

Na terenie wsi działalność duszpasterską prowadzą następujące kościoły:

• Kościół Ewangelicko-Augsburski (filiał parafii w Drogomyślu)
• Kościół Rzymskokatolicki (parafia św. Anny)

Szkolnictwo, sport, turystyka

W Pruchnej znajduje się Szkoła Podstawowa im. Emilii Michalskiej oraz gimnazjum przedszkole. We wsi znajduje się tak że niepubliczne przedszkole Kubusiowa kraina. W miejscowości ma również swoją siedzibę klub piłkarski pod nazwą LKS „99” Pruchna oraz duże gospodarstwo agroturystyczne wraz z łowiskiem. W miejscowości znajduje się izba regionalna im. E. Michalskiej w Gminnym centrum integracji wsi Pruchna, gdzie znajduje się również Miejska Biblioteka Publiczna w Strumieniu filia w Pruchnej, a także Świetlica Środowiskowa.

Zabytki

Według Narodowego Instytutu Dziedzictwa, w miejscowości znajdują się następujące obiekty zabytkowe^[30]:

• kaplica pw. św. Józefa z początku XIX wieku (nr rej. A/904/2021^[31])
• dom nr 20, XVIII/XIX w.
• dom nr 42, XVIII/XIX w.

Inne zabytki

• Kamienny krzyż z inskrypcją w języku staroczeskim, upamiętniającą zabójstwo dokonane w 1654 r. na synu obywatela Cieszyna Jana Czerwenki. Hipoteza, że jest to tzw. krzyż pokutny jest nieprawdziwa i opiera się na nieuprawnionym założeniu, że wszystkie stare krzyże kamienne, są krzyżami pokutnymi. Krzyż dotyczy zabójstwa w roku 1654, czyli w okresie gdy zabójstwa były przestępstwami, które nie podlegały już prywatnym negocjacjom i umowom, a ich ściganie i karanie było w wyłącznej kompetencji władz. Nie może to być więc krzyż pokutny sensu stricto, czyli fundowany przez zabójcę w wyniku umowy pojednawczej, mającej zapobiec wróżdzie, gdyż takiej umowy nie ma i nie mogło być, gdyż były one w połowie XVII w. prawnie niedopuszczalne. Nie wyklucza to wystawienia krzyża przez opisanych w inskrypcji zabójców (lekkomyślni towarzysze zabitego), jako wyrazu żalu za popełnienie niegodnego czynu, ale nie miało to żadnych konsekwencji prawnych. Nie ma też na to żadnych dowodów i najbardziej prawdopodobne jest, że jest to klasyczny krzyż upamiętniający tragiczne zdarzenie, postawiony przez rodzinę (ojca) zabitego.

Galeria

• 

  Zabytkowa kaplica św. Józefa

• 

  Kościół rzymskokatolicki pw. św. Anny

• 

  (c) Photo: Marcin Konsek / Wikimedia Commons, CC BY-SA 4.0

  Kościół ewangelicko-augsburski Zmartwychwstania Pańskiego

• 

  Nagrobki nauczycieli ewangelickich z XIX i XX wieku

• 

  Szkoła Podstawowa

• 

  Zameczek w Pruchnej, z 1870 roku

• 

  Pomnik poległym na I wojnie światowej

• 

  Kamienny krzyż z XVII wieku

Przypisy

Bibliografia

• Z dziejów Pruchnej. W: Idzi Panic: Kalendarz Cieszyński 1989. Cieszyn: Macierz Ziemi Cieszyńskiej, 1988, s. 28–29.
• Ewa Raszka: Zarys dziejów i życia społecznego wsi Pruchna. Pruchna: Rada Sołecka wsi Pruchna, 2010.
• Józef Londzin: Kościoły drewniane na Śląsku Cieszyńskim. Cieszyn: Dziedzictwo błog. Jana Sarkandra, 1932, s. 253–268. OCLC 297540848.
• Jerzy Szczurek: Z wielkich dni Śląska Cieszyńskiego. O milicjach ludowych w latach 1918–1920. Cieszyn: Nakładem Grupy Związku Powstańców Śląskich w Cieszynie, 1933.