Psychoza (powieść)

Psychoza

Psycho

Autor	Robert Bloch
Typ utworu	dreszczowiec, horror, powieść psychologiczna
Wydanie oryginalne
Miejsce wydania	Stany Zjednoczone
Język	angielski
Data wydania	10 kwietnia 1959
Wydawca	Simon & Schuster
Pierwsze wydanie polskie
Data wydania polskiego	1999
Wydawca	Rebis
Przekład	Ewa Spirydowicz[1]
poprzednia brak następna Psychoza II

Psychoza (tytuł oryg. Psycho) – amerykańska powieść psychologiczna z 1959 autorstwa pisarza Roberta Blocha, opublikowana nakładem wydawnictwa Simon & Schuster.

Fabuła dreszczowca psychologicznego przedstawia historię Normana Batesa, kawalera w średnim wieku i właściciela przydrożnego motelu, który zmaga się z rozdwojeniem osobowości, a kontrolę nad nim przejęła dominująca osobowość zmarłej przed laty matki, przez co bohater zostaje uwikłany w serię brutalnych morderstw. Inspiracją dla Blocha do jej napisania była autentyczna historia Eda Geina, który w latach 50. dokonał serii makabrycznych zbrodni, brutalnie okaleczając swoje ofiary.

Powieść została zaadaptowana w 1960 przez Alfreda Hitchcocka, który wyreżyserował przełomowy w swojej karierze film o tym samym tytule. Książka Blocha została także luźno zaadaptowana na potrzeby serialu telewizyjnego Bates Motel, emitowanego w latach 2013–2017 przez stację A&E. Bloch napisał jeszcze dwa sequele powieści (1982, 1990), niemające żadnego związku z pozostałymi częściami filmu^[2][3]. Psychoza powszechnie uznawana jest za najwybitniejsze dzieło w dorobku autora oraz jedną z najbardziej inspirujących (wywierających wpływ) książek grozy XX wieku^[4].

Streszczenie fabuły

Anthony Perkins jako Norman Bates w filmowej ekranizacji z 1960

Norman Bates jest kawalerem w średnim wieku, zdominowanym przez swoją matkę, porywczą, purytańską staruszkę, która zabrania mu życia towarzyskiego. W miasteczku Fairvale w stanie Kalifornia prowadzą niewielki motel, ale od czasu, gdy plany lokalizacji autostrady uległy zmianie, interes stracił obroty. W środku gorącej dyskusji między nimi w motelu zjawia się młoda kobieta imieniem Mary Crane. Aby pomóc swojemu chłopakowi Samowi Loomisowi w problemach finansowych, kobieta ukradła jednemu z klientów biura nieruchomości (gdzie pracuje jako sekretarka) kwotę 40 tys. dolarów. Zmęczona Mary przyjmuje zaproszenie od Normana na kolację w jego domu. Wywołuje to atak zazdrości u matki Batesa, która grozi, że zabije dziewczynę^[1].

Podczas kolacji Mary sugeruje Normanowi, aby ten umieścił swoją matkę w zakładzie psychiatrycznym, lecz mężczyzna zaprzecza, jakoby z kobietą działo się coś złego. Jak przyznaje, „wszyscy jesteśmy trochę szaleni”. Zjadłszy posiłek Mary wraca do pokoju i postanawia zwrócić skradzione pieniądze. Kilka chwil później zostaje brutalnie zasztyletowana nożem rzeźnickim pod prysznicem przez postać przypominającą starszą kobietę^[1].

Bates, który po kolacji w wyniku spożycia zbyt dużej ilości alkoholu stracił przytomność, wraca do pokoju Mary i znajduje jej poćwiartowane zwłoki. Jest przekonany, że za morderstwem stoi jego matka. Przez chwilę rozważa jej pójście do więzienia, lecz zmienia zdanie po nocnym koszmarze, w którym widzi obraz matki zatapiającej się w ruchomych piaskach, która następnie zamienia się w niego i to on teraz zatapia się we wspomnianej kurzawce. Postanawia pozbyć się ciała Mary oraz jej rzeczy osobistych. Zatapia należący do niej samochód w pobliskim bagnie^[1].

Tymczasem młodsza siostra Mary, Lila, opowiada Samowi o zniknięciu siostry. Do sprawy włącza się Milton Arbogast, prywatny detektyw, wynajęty przez szefa Mary, by odzyskał skradzione pieniądze. Zarówno Sam jak i Lila zgadzają się, aby to Arbogast prowadził śledztwo. Detektyw odwiedza miejscowe hotele. Wkrótce trafia do pensjonatu Batesa. Norman zeznaje, że Mary spędziła u niego jedną noc, po czym wyjechała. Gdy Arbogast usiłuje porozmawiać z matką Batesa, mężczyzna stanowczo odmawia, czym wzbudza podejrzenia detektywa. Dzwoni on od Lili informując ją, że spróbuje porozmawiać z panią Bates. Gdy wchodzi do domu, ta sama tajemnicza postać, która zamordowała Mary, zabija go brzytwą^[1].

Dom i motel Normana Batesa (na terenie Universal Parks & Resorts), główne miejsce akcji

Sam i Lila udają się do Fairvale, aby poszukać Arbogasta i spotkać się z tamtejszym szeryfem. Oznajmia im on, że pani Bates nie żyje od kilku lat, kiedy to otruła siebie i swojego kochanka. Młody Norman przeszedł załamanie nerwowe i został wysłany na jakiś czas do szpitala psychiatrycznego. Chłopak Mary i jej siostra decydują się na prywatne śledztwo. Udają się do motelu Batesa. Podczas gdy Sam rozmawia z Normanem, Lila udaje się do domu mężczyzny. W sypialni Batesa znajduje książki o różnorakiej tematyce (między innymi o okultyzmie, metafizyce klasycznej) i obrazy pornograficzne. W międzyczasie Bates wyznaje Samowi, że jego matka jedynie udawała zmarłą i komunikowała się z nim, gdy był w szpitalu. Mężczyzna mówi, że Lila go oszukała i poszła do domu, gdzie czeka na nią jego matka. Norman ogłusza Sama butelką po alkoholu z której pił. W domu Lila jest przerażona, gdy odkrywa wypchane zwłoki pani Bates w piwnicy. Kiedy krzyczy do pomieszczenia wbiega postać z nożem w ręku – Norman Bates w przebraniu swojej matki. Sam odzyskuje przytomność i w ostatniej chwili obezwładnia mężczyznę^[1].

Na posterunku policji Sam rozmawia z psychiatrą, który badał Batesa. Dowiaduje się, że mężczyzna żył z matką w całkowitym współuzależnieniu po tym, gdy jego ojciec opuścił przed laty rodzinę. Norman stał się transwestytą, przyjmując postać swojej matki. Czytał dużo książek, głównie o okultyzmie, spirytualizmie i satanizmie. Gdy jego matka związała się z Joe Considine, Bates otruł obydwoje, pozorując samobójstwo matki. Aby stłumić poczucie winy matkobójstwa, rozwinął zaburzenie dysocjacyjne tożsamości w świecie zewnętrznym. Odkopał zwłoki matki, wypchał je, i ilekroć iluzja była zagrożona, pił, przebierał się w jej ubrania oraz mówił do siebie jej głosem. Osobowość „matki” zabiła Mary, ponieważ była „ona” zazdrosna o uczucie Normana dla innej kobiety^[1].

Geneza

Robert Bloch, autor powieści (1976)

Główną inspiracją dla Roberta Blocha do napisania Psychozy były autentyczne wydarzenia z drugiej połowy lat 50. XX wieku. Farmer Ed Gein dokonał w małym miasteczku Plainfield w stanie Wisconsin serii makabrycznych zbrodni, brutalnie okaleczając swoje ofiary^[5], dopuszczając się przy tym rabunku grobów i kanibalizmu^[6]. Mieszkający w owym czasie w Weyauwega (trzydzieści dziewięć mil od Plainfield) Bloch zainteresował się sprawą. W poszukiwaniu dokładnych opisów zaczął przeglądać lokalne wydanie „Weyauwega Chronicle” oraz większe gazety z Milwaukee^[7]. Jak wspominał: „Fakty były skąpe, ponieważ media nie zamierzały nagłaśniać nieprzyjemnych lokalnych wydarzeń. Dowiedziałem się tylko, że aresztowano pewnego mężczyznę po tym, jak zamordował właścicielkę miejscowego sklepu wielobranżowego, która została odkryta w jego spiżarni na farmie, zawieszona u sufitu niczym zwierzyna. Następnie policja odnalazła inne, «niesprecyzowane» dowody, które kazały wierzyć, że być może nie tylko popełnił liczne przestępstwa, ale też rozkopywał groby”^[7].

Makabryczne fakty zainteresowały pisarza, który zaczął skrupulatnie notować wszystkie zebrane wiadomości. „Ciekawiło mnie, jak ten mężczyzna, którego nikt nawet nie podejrzewał o jakieś przewiny, w mieście, w którym kiedy ktoś kichnął na północnych krańcach, to na południowych już mówiono «na zdrowie», niespodziewanie został zdemaskowany jako masowy morderca. Zagadkę stanowiło dla mnie również to, z jakim spokojem mówili o tych jego zbrodniach jego sąsiedzi. Pomyślałem sobie: to jest doskonała historia” – argumentował^[7].

W pierwotnym zamyśle autora, inspiracją dla Normana Batesa, głównego bohatera powieści, miał być odludek Rod Steiger. „Wymyśliłem, że powinien być właścicielem zajazdu, ponieważ miałby swobodny dostęp do nieznajomych. W tym czasie nie miałem pewności, czy morderca był też rabusiem cmentarnym. Poza tym w tamtych czasach rozprawianie o takich rzeczach w prasie nie należało do dobrego tonu. Tym bardziej nie śniło się nikomu przywoływanie takiego tematu w powieściach” – wspominał Bloch^[8].

Przy tworzeniu odchyleń psychologicznych głównego bohatera, Bloch inspirował się teorią freudowską (choć jak przyznawał, osobiście wybrałby teorię autorstwa Carla Gustava Junga)^[8]. W relacji głównego bohatera z matką autor wykorzystał kompleks Edypa, należący do kluczowych filarów teorii freudowskich^[8].

Pierwszy szkic powieści Bloch ukończył w półtora miesiąca. Jak przyznawał, „to się właściwie samo pisało. Dodałem różnie ozdobniki po drodze, by wzmocnić moją opowieść”^[9].

Wydanie

Kiedy Bloch zakończył pisanie powieści, przesłał manuskrypt, zatytułowany Psychoza, swojemu agentowi Harry’emu Altshulerowi, który pracował w Nowym Jorku. Altshuler przekazał tekst wydawnictwu Harper & Row, lecz jego przedstawiciele nie byli zainteresowani powieścią i odrzucili ofertę. W następnej kolejności próbował u Claytona Rawsona, ówczesnego redaktora Simona & Schustera, który sam był pisarzem^[9]. Rawson wydał Psychozę w serii Inner Sanctum Mystery (nazwę zapożyczono z cieszącego się słuchalnością programu radiowego Inner Sanctum Mysteries z lat 40.)^[10]. Bloch otrzymał zaliczkę w wysokości 750 dolarów^[11].

Szef działu graficznego powierzył prace nad całą koncepcją tytułu Tony’emu Palladino. W opinii Stephena Rebello, autora książki o powstawaniu filmowej wersji Psychozy, „wyraziste logo zawierało litery przecięte ostrzem noża bądź też strzaskane pod wpływem krzyku czy też nawet samego szaleństwa”^[11]. Palladino w następujący sposób wspominał projekt własnego autorstwa: „Książka była wtedy na ustach wszystkich w Simon & Schuster. Tytuł był niezwykle wyrazisty, więc sprawiłem, że sam zmienił się w formę graficzną. Był o wiele mocniejszy niż jakakolwiek ilustracja. Ten facet (w powieści) był zdrowo potrzaskany, więc w ilustracji ja też pokruszyłem litery, żeby wzmocnić przekaz”^[12].

Psychozę opublikowano 10 kwietnia 1959^[13]. Zdaniem Rebello pierwszy nakład powieści w liczbie 10 tys. egzemplarzy sprzedał się błyskawicznie^[14]. Na fali pozytywnego przyjęcia wydawnictwo Fawcett Publications zakupiło prawa do wersji kieszonkowej, która miała dziewięć dodruków w pierwszym wydaniu^[15].

Odbiór

Krytyczny

Książka Blocha w momencie premiery otrzymała entuzjastyczne recenzje prasowe^[14]. Krytyk literacki „The New York Timesa” Anthony Boucher w swojej rubryce literackiej Criminals at Large napisał: „[Bloch] potrafi wzbudzić dreszcz grozy o wiele skuteczniej niż inni autorzy, po których można by się było tego spodziewać… [i] udowadnia, że wiarygodna opowieść o chorobie psychicznej może być o wiele bardziej przerażająca niż wszystkie oblicza grozy Poego i Lovecrafta razem wziętych”^[16]. Jeden z krytyków „New York Herald Tribune” określił Psychozę mianem „pomysłowej i mrożącej krew w żyłach”, a „Best Sellers” uważało ją za „straszliwie mroczną… i jednocześnie najbardziej niezwykłą opowieść roku”^[15].

Ekranizacje

Vera Miles, John Gavin i Janet Leigh na fotosie z filmu Psychoza (1960)

W połowie lutego 1959 Altshuler wysłał próbne kopie Psychozy do kilku studiów filmowych. 25 lutego czytający scenariusze William Pickard przedstawił swoją opinię Paramount Pictures: „Zbyt odrażające, by nadawało się na film, i szokujące nawet dla wytrwałego czytelnika. Oryginalne, bez wątpienia, a do tego autor praktykuje sprytne oszustwo, nie ujawniając aż do końca, że matka przestępcy to tylko wypchany trup. Zręcznie skonstruowane, przerażające pod koniec i dość wiarygodne. Ale niemożliwe do nakręcenia”^[17]. Za namową Altshulera Bloch, w wyniku negocjacji, odsprzedał prawa do książki MCA Inc. za kwotę 10 tys. dolarów^[6][18].

W 1960 Psychoza została zaadaptowana przez angielskiego reżysera Alfreda Hitchcocka. Filmowiec zdecydował się na jej ekranizację otrzymawszy od swojej agentki Peggy Robertson pozytywną recenzję autorstwa Bouchera. Hitchcock przeczytał powieść w ciągu dwóch dni^[19], i jak sam wielokrotnie przyznawał, do realizacji filmu przekonała go scena morderstwa pod prysznicem i charakter postaci^[20]. W rolach głównych wystąpili: Anthony Perkins (Norman Bates), Janet Leigh (Marion Crane), John Gavin (Sam Loomis) i Vera Miles (Lila Crane)^[21]. Obraz Hitchcocka okazał się sukcesem komercyjnym^[22], uzyskując między innymi cztery nominacje do nagrody Akademii Filmowej^[23], zdobywając status kultowego^[24] i na trwałe wpisując się w historię popkultury^[25].

W późniejszych latach powstały trzy sequele filmu: Psychoza II (1983, reż. Richard Franklin)^[26], Psychoza III (1986, reż. Anthony Perkins)^[26] i Psychoza IV: Początek (1990, reż. Mick Garris)^[27]. W 1998 Gus Van Sant wyreżyserował oparty na motywach powieści Blocha remake Psychozy pod tytułem Psychol, który zebrał negatywne recenzje^[28].

Przypisy

Bibliografia

• Peter Ackroyd: Alfred Hitchcock. Jerzy Łoziński (tłum.). Zysk i S-ka, 2017. ISBN 978-83-65521-79-8. (pol.)
• Patrick McGilligan: Alfred Hitchcock: Życie w ciemności i pełnym świetle. Jowita Matys, Anna Nermer, Andrzej Nermer, Irena Stąpor (tłum.). Twój Styl, 2005. ISBN 978-83-7163-505-2. (pol.)
• Stephen Rebello: Alfred Hitchcock. Nieznana historia Psychozy. Jarosław Rybski (tłum.). SQN, 2013. ISBN 978-83-63248-70-3. (pol.)

Linki zewnętrzne

• Psychoza (wydanie kieszonkowe) w bazie Google Books (ang.)